Al ek'verk'o de la biografi'a roman'o pri Gaspar'o Deburau inspir'is mi'n mi'a am'o al teatr'o. Mi stud'is jur'o'n, sed sam'temp'e mi ek'stud'is en dram-konservatori'o en Brno, kaj konform'e al tio sporad'e mi help'lud'is, kiel jun'a aktor'o, en pli'mal'pli signif'a'j rol'o'j sur'scen'ej'e de la Ŝtat'a Teatr'o en Brno.
Foj'e oni ”pur'ig'is” german'a'n arkiv'o'n — kelk'foj'e semajn'e lud'is tie german'o'j — kaj libr'o-amas'o kuŝ'is en koridor'o; dum mi'a'j liber'a'j hor'o'j mi tra'rigard'ad'is ĝi'n kaj trov'is teatr'aĵ'o'n far'e de Melchior Vischer ”DEBURAU”. Sur la unu'a paĝ'o trov'ebl'is la rimark'ig'o, kiu kapt'is mi'a'n interes'o'n: ”Deburau wurde in Kolín in Böhmen geboren” (Deburau nask'iĝ'is en Kolín en Bohemi'o).
Ek'de tiu temp'o mi oft'e pens'is pri tiu ĉi ĉeĥ'de'ven'a mim'o.
Iom post'e mi pri'zorg'is al mi li'a'n unu'a'n biografi'o'n far'e de Jules Janin. Sed tiu'temp'e mi nur poezi'is kaj mank'is al mi la kuraĝ'o verk'i roman'o'n. Post kiam mi ŝpar'is sufiĉ'e da mon'o por vojaĝ'i al Parizo, mi ven'is al mi'a hero'o en pli intim'a'n kontakt'o'n. Mi ek'kon'is mini'teatr'o'j'n en periferi'o.
En strat'o de la Gaité mi ek'kon'is kiel spekt'ant'o komedi'ant'o'n nom'at'a'n Monthéhus, kiu dum'paŭz'e de la prezent'ad'o de si'a teatr'aĵ'o ”La pariza frenez'ul'o” prezent'is kant'e al spekt'ant'o'j lul'kant'o'n pri mort'a hispan'a infan'o; tiam est'is la hispan'a civil'a milit'o. Mi ek'kompren'is kia'kvalit'a aktor'o est'is Deburau; li donac'is al la publik'o la neces'a'n por la viv'o. Tial la pariza mal'riĉ'ul'ar'o tiel am'is li'n. Tial ek'ŝat'is li'n post'e ĉiu'j romantik'ul'o'j en Franci'o: Hug'o, Baudelaire kaj ali'a'j.
Je la fin'o de la somer'o mi ek'vojaĝ'is de'nov'e al Parizo por rekognosk'i la teren'o'n, ek'kon'i la lok'o'j'n, kie Deburau viv'is.
Milit'mobiliz'o mi'n re'vok'is al la patri'o. La temp'o, kiu'n person'e mi tra'viv'ad'is, fort'ig'is mi'a'n ide'o'n verk'i libr'o'n pri la komedi'ant'o, kies Muz'o est'is la popol'o, ĉar li am'is ĝi'n kaj dezir'is help'i al ĝi. Ni'a'j viv-spert'o'j en'prem'is al mi'a suĵeto nov'a'n misi'o'n — la romantik'a okaz'aĵ'o iĝ'is por mi simbol'o de ĝeneral'a valid'ec'o. Mi'a Gaspar'o Deburau (Debiro’) est'as batal'ant'o, kiu prepar'as voj'o'j'n al si'a art'o kaj konvink'o, nask'iĝ'int'a'j pro dolor'oz'a'j okaz'aĵ'o'j de li'a viv'karier'o. Mi dezir'is formul'i la opini'o'n, ke tiu'n art'o'n fals'as, kiu serv'as nur por bril'o de la stret'a societ'o, ĉar mi kred'as, ke la art'o hav'as si'a'n misi'o'n, aparten'ant'a al la tut'a hom'ar'o.
Mi'a roman'o est'is aprez'it'a unu'a'rang'e okaz'e de roman'konkurs'o. Ebl'e tio'n kaŭz'is la grand'a sentiment-ond'o, kiu mi'n dum la kre'iv'a proces'o port'is kaj al'proksim'ig'ad'is la roman'o'n al leg'ant'o'j, emoci'it'a'j pro la spirit'a klimat'o de la nazi'a okupaci'o. Al'venad'is leter'o'j, ekzempl'e: ”Mi dank'as al vi por la tut'a pierot'naci'o”. Tio est'is temp'o de la sekret'a inter'kompren'o inter aŭtor'o'j kaj leg'ant'o'j. Sed, kiam en la jar'o 1954 mi sukces'is akir'i nov'a'j'n histori'a'j'n font'o'j'n, mi korekt'is la tekst'o'n. Mi ne pov'is toler'i la sent'o'n, ke mi prezent'as al mi'a'j leg'ant'o'j la verk'o'n kun biografi'a'j erar'o'j. Mi'a roman'o ”La plej eminent'a inter Pierot'o'j” triumf'e voj'is al ekster'land'o. Ankoraŭ dum'milit'e oni el'don'is ĝi'n en Amerik'o kaj en Angli'o, post'e en Svis'land'o, en GFR, Italio, Nederlando, Jugoslavio, Pollando, ankaŭ en Sovet-Uni'o. La teatr'a muzikal'o, verk'it'a laŭ la roman'o, est'is lud'it'a sur kelk'a'j scen'ej'o'j.
Nun real'iĝ'is do ankaŭ traduk'o Esperant'e'n. La fakt'o mi'n ekstrem'e ĝoj'ig'as, ĉar mi dediĉ'is al Esperant'o, kiel an'o de Radi'o-Staci'o en Brno, mult'e da interes'o kaj spert'is, ke ĝi larĝ'e influ'as la publik'o'n. Ni el'send'ad'is en Esperant'o dram'verk'o'j'n de Karel Ĉaapek, oper'et'o'j'n, literatur'a'j'n hor'et'o'j'n pri spartakiado kaj ĝeneral'e pri ni'a patri'o; la eĥ'o est'is impon'a, la poŝt'o liver'is al ni post ĉiu el'send'ad'o 2000 leter'o'j'n el la tut'a mond'o. Tial est'is Radi'o-Staci'o en Brno honor'e titol'it'a Verd'a Staci'o.
Oft'e mi re'memor'is mi'a'j'n amik'o'j'n, kiu'j'n varb'is por ni'a patri'o, precip'e en eŭrop'a'j naci'o'j, ni'a radi'o-el'send'ad'o. Nun migr'os mi'a libr'o al ili'a'j infan'o'j kaj nep'o'j. Eg'e mi ĝoj'us, se la roman'o trov'us ĉe la leg'ant'o'j sam'e ard'a'n akcept'o'n. Kaj evident'as, ke volont'e mi sci'iĝ'os pri la eĥ'o, kiu'n ĝi vek'is. Volont'e ni akcept'os ankaŭ vi'a'j'n kritik'a'j'n rimark'ig'o'j'n al la tekst'o kaj la traduk'nivel'o. La libr'o iĝ'u instig'o provok'ant'a la plej intens'a'n dialog'o'n de la aŭtor'o kun la leg'ant'o'j. Ni ambaŭ — la aŭtor'o kaj la traduk'int'o'j — dank'em'os al ĉiu'j pri ili'a interes'o.
La mond'o divid'iĝ'is kaj fragment'iĝ'is pro divers'a'j influ'o'j; Esperant'o est'as unu el la voj'o'j, kie ni pov'as renkont'iĝ'i kaj komun'e ir'i al futur'o man-en'man'e kaj konkord'e.
Jen la mesaĝ'o, kiu'n mi kuraĝ'as al'met'i al trans'don'o de mi'a roman'o en vi'a'j'n man'o'j'n — kaj al vi'a'j kor'o'j.
František Kožík
En la medicin'ist'a'n antaŭ'ĉambr'o'n de doktor'o Ricordo en'ir'is iu'n novembr'a'n vesper'o'n 1840 magr'a, nigr'e vest'it'a vir'o. La kurac'ist'o esplor'e rigard'is la interes'e aspekt'ant'a'n vizit'ant'o'n, li'a'n alt'a'n frunt'o'n, pal'a'n vizaĝ'o'n kaj mal'larĝ'a'j'n lip'o'j'n.
”Ĉu vi mal'san'as, sinjor'o?”
”Jes, doktor'o. Mi opini'as, ke mort'danĝer'e.”
”Kiu'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n vi konstat'is?”
”Mi trist'as, melankoli'as, la kor'o dolor'as. Mi'n tim'ig'as la hom'o'j, mi tim'as mi'n mem. Mank'as dorm'o.”
”Tio ne mort'danĝer'as. Mi sci'as pri medikament'o por vi.”
”Kiu kurac'il'o ĝi est'as?”
”Medikament'o, kiu vi'n tut'e san'ig'os. Ir'u vizit'i en la teatr'o la mim-aktor'o'n, nom'e Deburau. ”
La pal'a vir'o klin'iĝ'is kaj dir'is trist'e: ”Mi est'as Deburau, sinjor'o doktor'o.”
Je'a'n-Baptist'e Gaspar DEBURAU la plej grand'a pantomim-aktor'o.
Laŭ'de'ven'e post la patr'in'o ĉeĥ'o, li nask'iĝ'is en Kolín — Bohemi'o la 31-an de juni'o en la jar'o 1796.
Li est'as en'ter'ig'it'a en la 59-a apart'ig'o de la tomb'ej'o Pere-LACHAISE en Parizo.
Por si'a tomb'o-monument'o li elekt'is la jen'a'n epitaf'o'n: ”Ĉi tie kuŝ'as tiu, kiu ĉio'n dir'is, kvankam neniam ek'parol'int'e.”
La regiment'o de graf'o Wallis, unu el la plej mal'nov'a'j aŭstriaj regiment'o'j, fond'it'a en Pomeranio far'e de Albrecht Waldstein, trov'is post mult'jar'a, long'a migr'ad'o, ek'de la silezia mont'ar'o ĝis la franc'a land'lim'o, fin'e pli trankvil'a'n rest'ad'ej'o'n en la region'o de Kouřim - Ĉaáslav distrikt'o, kaj unu el ĝi'a'j batalion'o'j ek'kvartir'is en Kolín.
La hetman'o de Peters ricev'is kantonment'o'n en la dom'o ”U tří korun” — ”Ĉe tri kron'o'j” — ĉe viand'ist'a majstr'o Chudoba (ĥudoba); la simpl'a soldat'o Filip'o Deburau (Debiro’), kiu zorg'is pri la ĉeval'o de la hetman'o, loĝ'is en mal'riĉ'a soldat'ĉambr'o apud la ĉeval'ej'o en'kort'e. Li de'ven'is el Amiens, el komedi'ant'a famili'o, sed jun'a li edz'iĝ'is, jun'a vidv'iĝ'is, perd'is la patr'o'land'o'n kaj la famili'o'n, kaj tial li las'is si'n foj'e rekrut'i en Majenc'o, persvad'it'a de hazard'a'j kompan'ul'o'j. En la german'a'j kaj aŭstriaj regiment'o'j est'is pli da franc'o'j, kaj krom'e sufiĉ'e da ekster'land'an'o'j batal'is en taĉment'o'j de arme'o'j revoluci'a'j kaj napoleonaj. Filip'o Herman'o Deburau est'is brusk'a, sed gaj'a, rezolut'a, sed bon'kor'a; ĉar li majstr'is kvin profesi'o'j'n kaj krom'e ar'o'n da mir'ind'aĵ'o'j, li'a'j amik'o'j li'n ŝat'is inter si; kaj ĉar la blank'a bluz'o kun roz'ruĝ'a disting'il'o kaj la tri'angul'a ĉapel'o sur la har'plekt'aĵ'o eminent'e li'n bel'aspekt'ig'is, jun'a'j in'o'j en Kolín ŝat'e post'rigard'is li'n, dum li rajd'is sur'ĉeval'e al kazern'o por si'a hetman'o.
En la Chudoba-famili'o serv'is jun'a et'ul'in'o ie el la region'o Ĉaáslav; ŝi'a nom'o est'is Katarina Gráfová. Ŝi est'is blond'har'a, graci'a, ŝi majstr'e danc'is kaj hav'is tener'a'n kor'o'n kaj al plor'o est'is ĉiam inklin'a; la brav'a soldat'o Deburau ŝi'n oft'e kaj ŝat'e konsol'is. Li opini'is si'n pli fort'a kaj pli kuraĝ'a apud ŝi'a tim'em'a anim'et'o. Ĉar ŝi est'is si'n'don'a kaj pacienc'a, li konklud'is, ke ŝi est'us bon'a edz'in'o por soldat'o.
Kaj iu'n maj'a'n tag'o'n en la jar'o 1794 oni aranĝ'is en'dom'e ”Ĉe tri kron'o'j” la edz'i ̧feston. Filip'o est'is tiam tri'dek'tri'jar'a kaj li'a fianĉ'in'o du'dek'jar'a; kiel edz'iĝ'atest'ant'o'j funkci'is riĉ'a'j najbar'o'j, vaks'ist'o Jesenovskë kaj urb'an'o Eckel. La nov'ge'edz'o'j trans'loĝ'iĝ'is al famili'o Kmoch (Kmo ̨), numer'o 62, kie nask'iĝ'is al ili la unu'a fil'in'o; analog'e al la nom'o de si'a bapt'o'patr'in'o ŝi ricev'is nom'o'n Jozefa Mart'a. Eĉ kiam oni milit'is en Bavari'o, Pollando kaj Italio, Filip'o Deburau rest'is jam garnizon'e, kaj lant'e li hejm'iĝ'is en Kolín; oni konfuz'is li'a'n ne'kutim'a'n nom'o'n kaj tial vok'is li'n ”Debrio”, ”Debro” kaj iam nur ”Dvořák” (Dvorĵak = Kort'an'o), simpl'e tial, ĉar li loĝ'is en'kort'e, kaj ĉar oni si'a'manier'e nom'is ĉiu'j'n fremd'land'a'j'n soldat'o'j'n en la urb'o.
La milit'o for'is, sed mal'feliĉ'o ĉiam embusk'as proksim'e. En varm'eg'a'j juli'a'j tag'o'j jar'e 1796, ĝust'e en la temp'o, kiam la famili'o Deburau est'is riĉ'iĝ'ont'a je unu nov'a membr'o, ek'flam'is antaŭ'urb'e de Kolín incendi'o, kiu detru'is du'on'o'n de la urb'o, ankaŭ la preĝ'ej'o'n. Deburau sav'is el la brul'ant'a dom'o si'a'n edz'in'o'n, sven'ant'a pro terur'o, kun la unu'jar'a fil'in'et'o; la lign'a'j dom'o'j for'brul'is ĝis'fundament'e. La milit'komand'ej'o permes'is al edz'iĝ'int'a'j soldat'o'j, perd'int'a'j loĝ'ej'o'n, provizor'e rest'ad'i en'kazern'e. La loĝ'ej'mank'o, est'iĝ'int'a pro la incendi'o, ferm'is ili'a'j'n famili'o'j'n en la komun'a'j'n kamer'et'o'j'n en'kazern'e por long'a'j jar'o'j.
Semajn'o'n post la incendi'o nask'iĝ'is al Katarina knab'o. Ankoraŭ ŝi est'is konstern'it'a pro la incendi'o-terur'o, mal'feliĉ'a pro la ne'intim'a loĝ'ej'o, ĝen'at'a pro ĉe'est'o de fremd'a'j hom'o'j, mal'fort'a pro dolor'o'j.
La sam'a'n tag'o'n, la 31-an de juli'o 1796, bapt'is la pol'a soldat-kapitan'o, Francisko Gerzanowski, la fil'o'n de Deburau, kaj tiu ricev'is la nom'o'n J'a'n Kætitel Kašpar (Johano Baptist'o Gaspar'o). La last'a'n kaj ĉef'a'n nom'o'n li ricev'is de bak'ist'o Steiner, li'a bapt'o'patr'o. La ceremoni'o fin'iĝ'is rapid'e; en la ruin'o'j'n de la preĝ'ej'o pluv'is, kaj anstataŭ la volb'o ark'is super ĝi la ŝtorm'a firmament'o.
Dum la viv'kandel'o de la knab'o est'is ek'flagr'ant'a, la arme'o'j inter'batal'is, est'is venk'ant'a'j, venk'at'a'j. La mal'amik'ec'o inter la ŝtat'o'j kresk'is, minac'is nov'a'j milit'o'j. Al Filip'o Deburau, kiu fin'is si'a'n soldat-karier'o'n per ”kapitulac'o”, nek la aŭstria imperi'estr'o, nek Napoleono est'is simpati'a'j. Sed ĉiam post unu jar'o li riĉ'is je unu pli'a infan'o, fil'o Stefano kaj fil'in'o Barbar'a.
Kia'manier'e ili'n viv'ten'i per bagatel'a soldat'a sold'o? Kaj kio okaz'us, se li'n ie dum la milit'a ekspedici'o traf'us mal'amik'a kugl'o? Diabl'e, ebl'e ĝi pov'us est'i ankaŭ el franc'a fusil'o!
La edz'in'o konsent'is kun li'a decid'o. Filip'o Deburau pet'is eks'iĝ'o'n el la regiment'o. Por pov'i rest'i en'kazern'e, li praktik'is unu el si'a'j profesi'o'j — barbir'ad'o'n. La old'a soldat'o tre bon'e sci'is, kia'manier'e rutin'e aranĝ'i la har'lig'o'n sub'ĉapel'e, ĉiam li est'is al oficir'o'j kaj kamarad'o'j en la regiment'o je dispon'o kaj ankaŭ li sci'is skarifik'i, se neces'is. Li'a'j truk'o'j kaj manipul'ad'o kun botel'o'j aŭ kun kolor'a'j poŝ'tuk'o'j program'e vari'ig'is ili'a'j'n long'a'j'n vesper'o'j'n. Ceter'e kie'n ankaŭ for'pel'i la povr'ul'o'n kun la edz'in'o kaj kvar infan'o'j? Krom'e ankaŭ du'on'voĉ'e oni dir'ad'is, ke la vigl'a knab'o de serv'ist'in'o Maria Nêmečková (Njemeĉkova), el la dom'o apud la kazern'o, registr'it'a kiel ne'legitim'a, oni'dir'e ankaŭ al'parol'as Filip'o'n ”pa'ĉj'o”. Katarina oft'e pro tiu'j oni'dir'o'j plor'is. Por ke la kalumni'o'j, koler'o'j kaj ĉagren'o'j ĉes'u, Deburau ig'is si'n dispon'i al milit'a trup'o, transport'ant'a arm'il'o'j'n en Pollandon, kaj por si'a konsol'o li kun'pren'is la et'a'n Gaspar'o'n; kiam post kelk'a'j monat'o'j li re'ven'is, Katarina bon'ven'ig'is li'n pac'iĝ'int'a, lac'a pro nostalgi'o.
Somer'e en la jar'o 1799 Kolín bon'ven'ig'is ekster'ordinar'a'n vizit'o'n; al'marŝ'is tie'n la unu'a'j taĉment'o'j de la rus'a arme'o kaj post ili la arme'o de la franc'a'j el'migr'int'o'j, kiu'j cel'is batal'i kontraŭ Napoleono. Veteran'o'n Deburau dispon'ig'is la magistrat'o al la stab'o; li serv'is komplez'e ankaŭ en lazaret'o, sed li profit'is de tio kaj rapid'e pet'is atest'o'n pri bon'kondut'o. Baldaŭ li prezent'is pet'o'n pri pasport'o por pov'i vojaĝ'i tra la aŭstria teritori'o kaj praktik'i la ”meĥanik'a'n art'o'n”. Tio est'is la manier'o, kiel eskap'i for de la mizer'a veget'ad'o en la paŭperigita urb'o; li resum'ad'is en si'a memor'o ĉiu'j'n art'aĵ'o'j'n, kiu'j'n li iam far'is aŭ vid'is kaj mem li klopod'is pri la iam'a rutin'o.
Kiam Katarina plend'is, ke per ĵet'ad'o de la kolor'a'j stang'et'o'j li ne pov'as viv'ten'i tiom mult'nombr'a'n famili'o'n, li montr'is al ŝi infan'o'j'n, kiu'j kat'um'is sur'kort'e, trans'salt'ad'is unu la ali'a'n, prov'ad'is kapriol'i, kio'n li model'e montr'is al ili antaŭ'e.
La ge'knab'o'j hered'is post la patr'in'o ĉarm'o'n de la vizaĝ'o kaj korp'o'n, de la patr'o la elast'ec'o'n kaj fort'o'n. Filip'o'n rav'is vizi'o de la propr'a komedi'ant'a grup'o. Li konsult'is migr'ant'a'j'n art'ist'o'j'n, kio plej'e plaĉ'as al la publik'o en urb'o'j kaj vilaĝ'o'j. La jun'ul'ar'o el kaban'o'j sur la Elbobordo vid'is oft'e rar'a'n spektakl'o'n: patr'o Deburau streĉ'is inter du arb'o'j ŝnur'o'n kaj dev'ig'is si'a'j'n infan'o'j'n ascend'i ĝi'n kaj prov'i ĝi'n sur'ir'i, balanc'ant'e long'a'n stang'o'n en'man'e. La et'a publik'o ne sci'is, ĉu envi'i, kiam la patr'o, ĝoj'ig'it'a pro lert'ec'o de si'a'j id'o'j, ili'n brak'um'ad'is kaj kis'ad'is, aŭ bedaŭr'i, kiam li — ekscit'it'a, ke la ekzerc'ad'o tiom lant'as — ŝpar'is nek kri'ad'o'n, nek kap'frap'o'j'n.
La infan'o'j de Deburau aĝ'is kvin, ses, sep jar'o'j'n kaj ili ne plu tim'is kaj ir'is sur'man'e sam'e cert'e kiel sur'pied'e, por pan'pec'o aŭ pom'o ili prezent'is al mal'grand'a'j kamarad'o'j program'er'o'n, kiu ig'is ili'n re'ten'i la spir'o'n. Katarina kudr'is al ili bel'a'j'n kostum'o'j'n el bunt'a'j ĉifon'o'j, la infan'o'j aspekt'is am'ind'e, kaj la patr'o ili'n prunt'e'don'ad'is por la dimanĉ'a'j prezent'ad'o'j al la nomad'a'j ĵongl'ist'o'j. La pli aĝ'a knab'in'o danc'is, la knab'o'j kur'ad'is sur'ŝnur'e, Francisko Nêmeček kun ili; patr'o Deburau dir'is, ke pli grand'a grup'o hav'as pli bon'a'n ŝanc'o'n sukces'i, kaj ke Francisko per'labor'os por si mem. Katarina konced'is.
Old'a ital'o Giacomo, kiu vetur'ad'is akompan'e kun la ĵongl'ist'o'j kiel klaŭn'o, ek'am'is la infan'o'j'n de Deburau; li rakont'is al ili pri la ital'a komedi'o, pri la mim'art'o, prezent'ad'is al ili la ĉef'a'j'n figur'o'j'n kaj persvad'is patr'o'n Deburau, ke ili prov'u ŝanc'o'n en pantomim'o. ”La infan'o'j est'as ankoraŭ et'a'j”, ne konsent'is Filip'o, ”kaj la hom'o'j ĉi-lok'a'j ankoraŭ ne al'kutim'iĝ'is al tio. Kiam la knab'o'j ek'kur'os sur la ŝnur'o, ĉiu ek'mir'os. Vi sci'as mem, kiom per'labor'as arleken'o kaj kiom ver'a art'ist'o!”
La old'a klaŭn'o, re'memor'ant'a la pas'int'a'n glor'o'n, glor'o'n tiom for'a'n, ke ĝi far'iĝ'is ne'kred'ebl'a rev'o, ŝultr'o'lev'is, brak'um'is la et'a'n Barbar'a kaj pacienc'e rigard'is, kiel la ali'a'j infan'o'j ekzerc'as. Dum ili'a'j kuraĝ'a'j salt'o'j li mien'is du'on'e laŭd'e, du'on'e mok'e. Gaspar'o ŝat'is la old'a'n Giacomon kaj rest'ad'is ĉe li.
Li ĉes'is observ'i la frat'o'j'n kaj rigard'is la klaŭn'o'n, li'a'j'n strang'a'j'n grimac'o'j'n kaj rid'et'o'j'n. Kvankam li tio'n ne rimark'is, li'a vizaĝ'o ankaŭ ŝanĝ'iĝ'is kaj kurb'iĝ'is. La old'a Giacomo konstat'is tio'n surpriz'it'e. ”Vi kompren'is mi'n, ĉu?”
Ankaŭ komenc'int'e frekvent'i lern'ej'o'n, Gaspar'o mank'is ĉe neni'u eklezi'a solen'o, neni'e, kie est'is ia spektakl'o. Mir'e li observ'is, kiel la hom'a'j vizaĝ'o'j ŝanĝ'iĝ'as. Kiam iu negoc'ist'o li'n pel'is for de la vend'o'tabl'o, li mien'is ali'e, ol kiam li port'is baldaken'stang'o'n. La old'a kantor'o, kant'ant'a dum la religi'a procesi'o, neniel simil'is tiu'n kun la kan'verg'o. Ankaŭ la milit'parad'o'j'n Gaspar'o ŝat'is. Okul'eg'ant'e pro mir'o, li rigard'is la patr'o'n, sur'vest'ant'a'n fest'a'n uniform'o'n, buton'ant'a'n buk'o'j'n kaj bros'ant'a'n ĉak'o'n. Ĉiam li tra'kubut'is al si lok'o'n tuj en la unu'a vic'o, por bon'e observ'i oficir'o'n, kiel li kun la kap'o klin'it'a kaj sovaĝ'a rigard'o lev'et'as si'n en ruĝ'a sel'o, kaj la soldat'o'j'n rigid'e marŝ'ant'a'j'n kun marmor'a'j vizaĝ'o'j kaj vaks'it'a'j lip'har'o'j. Li lud'e organiz'is soldat-parad'o'j'n, mem aŭ kun'e kun ali'a'j knab'o'j en'lern'ej'e aŭ for'e apud'river'e. Li est'is mal'grand'a, ĉifon'it'a. Ili toler'is li'n inter si pro pardon'em'o, nom'e tial, ĉar li sci'is naiv'e mien'i; neni'u sci'pov'is imit'i morn'a'j'n oficir'o'j'n aŭ arogant'a'j'n komerc'ist'o'j'n kiel li. Ankaŭ hejm'e li lud'ad'is tiel, kiam li sol'is, sed li hont'is antaŭ la ali'a'j, ĉar la frat'o'j mok'is li'n kaj la frat'in'o'j li'n mis'respekt'is. Fier'eg'a'j kaj aŭdac'a'j ili rigard'is Gaspar'o'n kiel abort'it'o'n, kaj li'a'j stult'a'j grimac'o'j tio'n ankoraŭ mal'bon'ig'ad'is. La viv'o de Gaspar'o en tia etos'o ne est'is ĝust'e roz'kolor'a. La sever'ec'o'n de la patr'o kaj moroz'o'n de la patr'in'o li akcept'ad'is kiel natur'a'n neces'o'n, sed simpati'o'n de la ge'frat'o'j li avid'is eg'e, kaj ili'a kruel'ec'o li'n dolor'is. Li hav'is neniu'n, al kiu li pov'us plend'i.
Nur kiam ven'is vizit'e la old'a Giacomo, li demand'is la knab'o'n sen'vort'e: ”Ĉu mult'e vi sufer'is?”
Kaj li ek'kompren'is la rigard'o'n de la ital'o kaj fald'is bedaŭr'e la vizaĝ'o'n.
”Jes, ĝi amar'is.”
”Sed vi ne ced'os, ĉu?” — etend'iĝ'is instig'a rid'et'o sur ĉiu'j li'a'j falt'o'j.
”Mi prov'os,” aŭdac'is Gaspar'o mien'i decid'e.
Filip'o Deburau en Kolín hav'is impres'o'n, ke la ter'o brul'as sub li'a'j pied'o'j. La last'a'j ŝpar'aĵ'o'j jam konsum'iĝ'is. La region'o mizer'is. Franc'a'n soldat'o'n rigard'is la urb'an'o'j preskaŭ venĝ'em'e, kvazaŭ li kaŭz'us la sufer'o'j'n, kiu'j'n sem'ad'is tra la mond'o la reg'ant'o de Franci'o. Li'a ĉe'est'o ĉi tie mal'agrabl'is por li. Kiu li'n nutr'os, post kiam li ek'os kun la famili'o almoz'pet'i?
Deburau pet'postul'is de'nov'e, ke li pov'u art'ism'e si'n prezent'ad'i. Oni hezit'is don'i al li la permes'o'n. Fin'fin'e, tio est'is somer'e en la jar'o 1802 — la region'a ofic'o en Kouřim — jes'is, sed sam'temp'e zorg'em'e spion'is, kial fakt'e la franci'an'o rest'ad'as ĉi-lok'e kaj sur'baz'e de kia licenc'o. Sever'a leĝ'o, pel'ant'a civit'an'o'j'n, kiu'j paŭperiĝis, en la nask'iĝ'lok'o'n, ĝi'n kaj ili'n hont'ig'ant'e, puŝ'is Deburauon for el Bohemi'o kaj kun'e ankaŭ la mal'feliĉ'a'n Katarinan, kiu eĉ ne en'pens'e supoz'is, ke iam ŝi dev'os for'las'i si'a'n patr'o'land'o'n, kaj kun'e kun ŝi ankaŭ kvar infan'o'j'n kaj la kvin'a'n, la du'on'parenc'a'n Franciskon.
Nur unu feliĉ-ek'bril'o lum'ig'is foj'e la trist'a'j'n tag'o'j'n en Kolín, Filip'o renkont'iĝ'is kun kelk'a'j milit'kapt'it'o'j kaj ek'sci'is, ke de la mal'jun'a onkl'in'o en Amiens oni'dir'e li hered'is i'a'n dom'et'o'n. Filip'o komenc'e nur man'sving'is. Sed post kiam kontrol'ist'o'j ven'is de'nov'e enket'ad'i, demand'ant'e pri la dokument'o'j, kaj montr'ad'is direkt'e al la lim'o'j, li re'memor'is la hered'aĵ'o'n.
En kompat'ind'e rav'a'j imag'o'j de la ge'patr'o'j kaj infan'o'j jen la dom'et'o en Amiens re'aper'is kiel vila'o, kie la sen'konsil'a serv'ist'ar'o esper'plen'e el'rigard'as, kiam kaj kiu ek'mastr'os la for'las'it'a'n bien'eg'o'n.
La ekzerc'ad'o de la infan'o'j brusk'e sever'iĝ'is. La old'a Giacomo iĝ'is famili'an'o kaj kolekt'ad'is ĉiu'j'n util'a'j'n spert'o'j'n. Post kiam la region'a ofic'o promes'is al Filip'o pasport'o'n, por ke li pov'u vojaĝ'i al la franc'a patri'o, la famili'o aranĝ'is ankoraŭ en Kolín apud la river'o la unu'a'n grand'a'n prezent'ad'o'n, kaj post la unu'a ven'is plu'a'j, por ke ili en'spez'u por la vojaĝ'o. Por ne for'tim'ig'i la spekt'ant'o'j'n, li titol'is si'n Filip'o, invit'ant'e la civit'an'o'j'n al vizit'o per la nom'o Dvořák, kiu est'is li'a krom'nom'o. La knab'in'o'j'n re'bapt'is Giacomo antaŭ la grand'a vojaĝ'o per pli kutim'a'j nom'o'j, kiu'j jam rest'is al ili: Katarina kaj Dorotea.
Iu'vesper'e ili for'las'is la urb'o'n Kolín. Tiu'tag'e la sun'o, klin'ant'e si'n okcident'e'n, ekstrem'e ruĝ'is kaj la akv'o-surfac'o de Elb'o est'is kvazaŭ post ia masakr'o. Est'is maj'o. Kiam ili est'is for'vetur'ant'a'j sur la vetur'il'o de la milit'a transport'o, cel'ant'a al Prago — el la katedral'o son'is majest'a kant'o. Kelk'e da lantern'o'j ek'palpebr'um'is ĉe'rand'e de la urb'o kaj post'e ili en'iĝ'is en tenebr'o'n. Gaspar'o ek'dorm'ant'e hav'is la kap'o'n sur brak'o de Giacomo, kaj aŭd'is en du'on'sonĝ'o la voĉ'o'n de la patr'o, kiu ir'is preter la vetur'il'o kaj konversaci'is kun la vetur'ig'ist'o.
Adiaŭ, Kolín! Ĉu mi re'vid'os vi'n iam, mi'a nask'iĝ'lok'o?
Tag'o'j antaŭ la for'vetur'o est'is purgatori'o por Gaspar'o, sed ili tamen ne redempt'is por li la ĉiel'o'n; bedaŭr'ind'e, li ne sci'is sam'e lert'e tord'i la ne'fleks'ebl'a'j'n korp'o-membr'o'j'n, kiel li sci'is grimac'i, li est'is mal'lert'a kaj sen'graci'a.
”Hop, hop, ankoraŭ unu'foj'e salt'u”, kri'is je li la patr'o. Sed la knab'o trem'is tut'korp'e, tim'is kaj se tamen li aŭdac'is salt'i, cert'e li fal'is sur'kap'e'n, neniam al la lok'o destin'it'a. Li'a'j ge'frat'o'j snob'e mien'is kaj montr'ad'is al li la dors'o'n. Kie ni pren'is tiu'n bastard'o'n?
Kaj ankoraŭ sur'voj'e al Prago Gaspar'o perd'is si'a'n sol'a'n protekt'ant'o'n; la viv'o de la mal'jun'a pajac'o Giacomo esting'iĝ'is proksim'e de pord'eg'o de la Bohemi'a ĉef'urb'o. La gajn'o'n el prezent'ad'o en antaŭ'urb'o Deburau-oj don'is por sepult'o. Gaspar'o kor'ŝir'e plor'is vid'ant'e ĉerk'o'n kun si'a majstr'o kaj instru'ist'o ter'e'n'sink'i. Vi fin'iĝ'is, Giacomo! Gaspar'o tiam cert'is, ke kun Giacomo for'ir'as ĉiu'j arleken'o'j kaj pulĉinel'o'j, pri kiu'j li rakont'is. Li lev'is si'a'n larm'o'plen'a'n vizaĝ'o'n al alt'a'j tur'o'j de la urb'o, kies bel'ec'o kaj grand'ec'o en'nebul'iĝ'is pro amar'ec'o de tiu ĉi adiaŭ'o.
La unu'a'j vesper'o'j, kiam ili prezent'ad'is si'n apud la lim'o'j de Bohemi'o, est'is sukces'a'j; hom'o'j ĉi-lok'e est'is afabl'a'j, dank'em'a'j; ŝat'e ili admir'is la famili'a'n grup'o'n. Valor'is spekt'i. Filip'o aĉet'is ĉe la vag'ant'a ĵongl'ist'o, al kiu li prunt'ad'is por la dimanĉ'a'j prezent'ad'o'j si'a'j'n infan'o'j'n, ĉiu'j'n li'a'j'n skarp'o'j'n kaj zon'o'j'n, jup'o'j'n kaj bandolier'o'j'n; kio mank'is, tio'n kudr'is Katarina kun la fil'in'o'j. Post kiam patr'o Deburau aper'is en ruĝ'a ĉemiz'o, fort'a kaj fortik'a, kiam sur li'a'j'n ŝultr'o'j'n salt'is du fort'statur'a'j kaj facil'mov'a'j knab'o'j, en silk'a'j flav'a'j ĉemiz'o'j kaj en nigr'a'j stri'a'j pantalon'o'j, post kiam ĉirkaŭ'danc'is ili'n du ĉarm'a'j kaj jun'a'j knab'in'o'j, al kiu'j sur'frunt'e, en orel'o'j, sur'kol'e, sur'tali'e kaj ĉiu'lok'e, kie est'is io pend'ig'ebl'a, bril'et'is or'a'j ornam'aĵ'o'j, la vilaĝ'a'j spekt'ant'o'j ne pov'is okul'las'i ili'n.
Pli mal'bon'e est'is, kiam dev'is si'n prezent'i la et'a Gaspar'o.
Li est'is svelt'a, ne'pez'a; la patr'o destin'is al li lok'o'n ĉe supr'o de la viv'ant'a piramid'o. Li trem'et'is pro tim'o, oft'e li teren'fal'is, grinc'e kun'prem'is la dent'o'j'n por venk'i dolor'o'n kaj plor'o'n.
”Ja, li al'kutim'iĝ'os”, dir'ad'is la patr'o.
”Li pri'ĉiz'os si'n kiel ŝton'o”, pens'is la frat'o'j.
Li pri'ĉiz'is si'n, sed ne kutim'iĝ'is. Li du'on'mort'ad'is ĉiam pro terur'o, grimp'ant'e sur la ŝultr'o'j'n de si'a'j frat'o'j, kaj ĉiu'n salt'o'n de'supr'e sub'e'n li opini'is si'a last'a moment'o. Kutim'e li ankaŭ fuŝ'is tio'n. Ĉio funkci'is sen'erar'e, oni sent'is horor'o'n pro kuraĝ'o de la Deburau-knab'o'j, pro ili'a elast'ec'o kaj lert'ec'o, sed subit'e, kiam aper'is Gaspar'o, oni komenc'is rid'et'ad'i kaj la impres'o van'iĝ'is. La art'ist'o'j rid'et'is kaj riverenc'is, sed apenaŭ ili est'is post kurten'o, mir'e ke ili ne karambol'is, kiel ili kur'eg'is post Gaspar'o'n, por bat'i li'n. La tut'a interes'o de Gaspar'o dum la prezent'ad'o'j koncentr'iĝ'is al tio, ke li iĝ'u minimum'e okul'frap'a. Tim'em'e li ĉiam observ'is la vizaĝ'o'j'n de la vilaĝ'a'j spekt'ant'o'j, en'ir'ant'e la spektakl'ej'o'n. Se hom'o'j fajf'os, kiam li teren'fal'os, li mal'sat'os kaj est'os draŝ'it'a. Se oni rid'os, li ricev'os nur kelk'a'j'n kap'frap'o'j'n, kaj al'don'e pan'pec'o'n. Sed alzac'an'o'j kaj bavar'o'j ne zorg'is, kiel fart'as la et'a kaj rid'ind'a fripon'et'o.
Ili pag'is kaj vol'is si'n amuz'i. Gaspar'o sekv'is ili'a'j'n larĝ'e mal'ferm'it'a'j'n okul'o'j'n kiel hund'o. Tim'o instru'is li'n diferenc'ig'i la publik'o'n kaj ĝi'a'n rid'o'n. Li sci'is, ke iu pri'mok'os li'a'n mal'lert'ec'o'n per alt'sibl'a manier'o, oni el'fajf'os li'n; sed, kiam aŭd'iĝ'is laŭt'a, larĝ'a rid'o, tio kutim'e influ'is ankaŭ la ali'a'j'n kaj ili bon'humor'is. Post'e li ĝoj'is, kiam oni task'is li'n kvest'i mon'o'n post la prezent'ad'o; hom'o'j rid'is kaj don'ad'is al li pli ol al ali'a'j.
La patr'o ne el'bat'is el Gaspar'o la tim'o'n, sed kiam li rimark'is, kiel la hom'o'j amuz'iĝ'as pro li'a'j fal'o'j, li ek'hav'is nov'a'n ide'o'n. Se mank'as Giacomo al ni, ni trans'form'os Gaspar'o'n je klaŭn'o! La ge'frat'o'j rigard'is li'n kun mal'estim'a kompat'o, sed li ĝoj'is; li gaj'is ne plu dev'i grimp'i sur la fremd'a'j'n ŝultr'o'j'n kaj balanc'i sur'ŝnur'e. Sed li ĝoj'is antaŭ'temp'e. Ke ili de'pren'is de li la silk'a'n vest'o'n kaj vest'is li'n en la mal'nov'a'j'n flik'it'a'j'n ĉifon'aĵ'o'j'n, tio'n li pov'us preter'atent'i; plezur'e li ŝmink'is si'a'n vizaĝ'o'n simil'e kiel iam Giacomo; sed per tio li'a task'o ne fin'iĝ'is. Se antaŭ'e iam-tiam li fal'is hazard'e, nun li dev'is fal'i ĉiam, sed ĉiu'foj'e kun eg'a frap'son'o kaj kun la krur'o'j ĉiam supr'e kaj kun la kap'o mal'supr'e. Li dev'is est'i ver'a mal'o de si'a'j leĝer'krur'a'j kaj elast'a'j ge'frat'o'j; ili kiel nebul'et'o, li kvazaŭ la plumb'o. Al kap'o'bat'o'j post kurten'o al'don'iĝ'is kap'frap'o'j antaŭ la publik'o. Ili kutim'is rigard'i li'n kiel mal'lert'ul'o'n kaj frap'at'o'n por neni'o taŭg'a'n. La tut'a famili'o dev'is per'labor'i por viv'ten'i si'n. Ili per si'a fort'o, labor'o, kuraĝ'o, li per pied'bat'o'j.
La povr'a Gaspar'o ŝancel'ir'ad'is en sak'tol'o post si'a'j brav'eg'a'j frat'o'j, stumbl'is je propr'a'j krur'o'j kaj fal'ad'is naz-al-ter'e'n; li don'ad'is, kio'n ili bezon'is, kaj ricev'ad'is rekompenc'e vang'o'frap'o'j'n tiel fort'a'j'n, ke ebl'us kred'i, ke post tiu'j li pov'as far'i kapriol'o'n. Kio'n la ceter'a'j far'is leĝer'e kaj elegant'e, li imit'is maksimum'e mal'lert'e; ili simil'is papili'o'j'n; li ter'e'n'fal'ad'is kvazaŭ pez'a glob'o. Post kiam li'a'j frat'in'et'o'j fin'is la prezent'ad'o'n sur'ŝnur'e, li dev'is tamen supr'e'n kaj post moment'o'j de rigid'a pen'ad'o fal'eg'i sub'e'n. Gaspar'o akir'is valor'a'n spert'o'n: pli facil'as las'i si'n el'fajf'i, hom'o'j'n mal'ĝoj'ig'i, plor'ig'i kaj en'tut'e far'i kun ili kio'n ajn — ol ili'n rid'ig'i. Kiam ili rid'ad'is pri li'a'j sen'intenc'a'j fal'o'j, neni'o ŝajn'is al li pli facil'a; sed nun la sam'o iĝ'is diabl'a task'o. Li fal'eg'is ter'e'n kiel plej bon'e li kapabl'is, sed re'eĥ'is eĉ ne voĉ'et'o. Tim'em'e li ek'rigard'is la patr'o'n. Komand'em'a rigard'o ordon'is al li: ”Ankoraŭ foj'e!” Li salt'e lev'is si'n kaj ripet'is la fal'o'n ĝis en li'a kap'o ek'fajr'er'is. Hur'a, kelk'a'j voĉ'o'j ek'rid'aĉ'is. Li dis'spec'ig'us si'n, por ke ili iom rid'u; tio ja signif'as manĝ'o'n kaj iom da ripoz'o. Li hav'is neni'o'n plu por ĝoj'i; pec'o'n da pan'o kun gras'o, kaj moment'o'j'n, kiam la tut'a mond'o las'is li'n trankvil'a, tio est'is la plej bel'a'j tra'viv'aĵ'o'j, kiu'j'n li sci'is imag'i.
Li fal'ad'is do kaj fal'ad'is, ĝem'is sub seĝ'o kun la kontuz'it'a vang'o kaj sang'ant'a naz'o, kun ŝvel'a okul'o kaj dent'o'j inflam'a'j; rid'u tondr'e pri tio, rid'u, vi kanajl'o'j en la unu'a'j vic'o'j, mi pet'as, rid'u, vi apati'a'j, cinik'a'j best'o'j! Rid'u, rid'u!
Ju pli ili al'proksim'iĝ'is al la franc'a lim'o, des pli oft'e la patr'o en'pens'iĝ'is dum long'a'j silent'em'a'j moment'o'j. Post kiam ni trans'paŝ'os la lim'o'n, en la plej proksim'a vilaĝ'o ni aĉet'os botel'o'n da ruĝ'a vin'o, lev'os ĝi'n kontraŭ la ĉiel'o'n, por ke ni'a sun'o incid'u sur ĝi'n kaj post'e ni el'trink'os ĝi'n. Kaj la glut'kvant'o'n ricev'os ankaŭ la ter'o, por ke ni tost'u kun ĝi! Ŝajn'is al li, ke ne nur li, sed ankaŭ li'a'j infan'o'j re'ven'as en si'a'n patri'o'n.
Laŭ kontur'o de la horizont'o li antaŭ'vid'is bon'e kon'at'a'j'n mont'et'o'j'n mult'e pli fru'e, antaŭ ol ili ating'is Franci'o'n. Li mal'kovr'ad'is kon'at'a'j'n arb'o'j'n, river'et'o'j'n kaj stel'o'j'n sur la firmament'o. Amiens! Cel'o de la kelk'monat'a migr'ad'o, paradiz'a rev'o de la sep hom'o'j, kiu'j mal'sat'is, batal'is kontraŭ la lac'o kaj sufer'is dum long'a'j marŝ'o'j kaj dum frost'mal'varm'a'j nokt'o'j!
Amiens! Sorĉ'a futur'o, pro kiu ili perd'is si'a'n patr'o'land'o'n kaj la firm'a'n ter'o'n sub la pied'o'j! En ĉiu bel'a dom'o, kiu'n ili ek'vid'is, ili antaŭ'vid'is si'a'n posed'aĵ'o'n, sed de ĉiu si'n for'turn'is, ĉar por ili ĝi mal'mult'e nobl'is.
Komisar'o de Amiens kontrol'is ili'a'j'n dokument'o'j'n; post'e li ven'ig'is foir'gard'ist'o'n kaj ĉagren'e ordon'is, ke li montr'u al la al'migr'int'o'j ili'a'n hered'aĵ'o'n. Deburau-oj ne kuraĝ'is demand'i.
Ili dank'is kaj sen'vort'e post'ir'is la gard'ist'o'n sur'voj'e, de kie ili ven'is. Ankoraŭ pli sci'vol'em'e ili rigard'is ĉiu'j'n bel'e konstru'it'a'j'n dom'o'j'n, preter kiu'j li gvid'is ili'n kaj atend'is ĝis ili'a gvid'ant'o lev'os la man'o'n kaj dir'os: Jen, ĉi tie! Ili plu distanc'is for de la urb'o-centr'o. Kaj post'e ven'is moment'o, kiam la gard'ist'o halt'is. Li al'rigard'is kompat'e la strang'a'j'n fremd'ul'o'j'n, lev'is la man'o'n kaj dir'is: ”Jen!” Rapid'e li for'ir'is. Kio'n ili vid'is, est'is ruin'o; kelk'e da mur'o'j dis'fal'ont'a'j, romp'it'a bar'il'o, la tegment'o tra'fal'int'a kaj rub'ej'o ĉie ĉirkaŭ'e. Ankaŭ pli fru'e ĝi est'is kaduk'a dom'aĉ'o, pri kiu la posed'ant'o'j ne tro zorg'is; post kiam oni el'port'is el ĝi la last'a'n posed'ant'o'n, zorg'is pri ĝi jam neni'u. La plej aĝ'a fil'o ek'frap'is la pord'o'n; ĝi renvers'iĝ'is. Polv'a nub'o rul'iĝ'is supr'e'n el'intern'e. Katarino en'rigard'is tie'n: arane'aĵ'o'j, mal'pur'aĵ'o, ŝim'o. Moment'o'n ŝi viv'ig'is en si esper'o'n, ke oni pov'us ripar'i la konstru'aĵ'o'n.
”Eĉ ne unu trab'o est'as bon'ord'a,” respond'is patr'o Deburau al ŝi'a demand'o atend'ant'a esper'o'n.
Gaspar'o tiu'moment'e pardon'is al si'a'j ge'patr'o'j kaj ge'frat'o'j ĉiu'j'n humil'ig'o'j'n. Li kompat'is ili'n. Li vid'is la patr'o'n, kiel li stamf'as antaŭ la ruin'o, por de'sku'i la koler'eg'o'n de si; li vid'is la patr'in'o'n sen'pov'e ĉirkaŭ'rigard'ant'a'n, kvazaŭ ŝi demand'us, pro kio oni pun'as ŝi'n; li vid'is si'a'j'n du obstin'eg'a'j'n frat'o'j'n tut'e sen'energi'a'j'n kaj ambaŭ frat'in'o'j'n, serĉ'ant'a'j'n konsol'o'n en plor'o, vang-ĉe'vang'e. Ili ĉiu'j est'is tiel et'a'j kaj sen'fort'a'j; ili, kiu'j ĉiam radi'is pro kuraĝ'o kaj fort'o.
La komedi'ant'o'j ek'loĝ'is en antaŭ'urb'a kort'o kaj vesper'e aranĝ'is spektakl'o'n. Est'is dimanĉ'o. Merkred'e ili sukces'is vend'i si'a'n hered'aĵ'o'n. Subit'e ili hav'is pli da mon'o ol iam dum'vojaĝ'e. Iu'n semajn'o'n ili ripoz'is. Sed frank'o'j el'spez'iĝ'is kaj neces'is decid'iĝ'i: kio'n far'i? Bien'posed'ant'o, en kies kort'o ili tend'um'is, kompren'ig'is al ili intenc'o'n de la komisar'o, ke li las'os ili'n en'karcer'ig'i, post kiam ili rest'os sen mon'o. Neces'is for'ir'i. Re'ven'i? Sen'dub'e.
Kaj tiel iu'tag'e la patr'o Deburau re'kalkul'is la last'a'n mon'o'n kaj ek'ir'is al foir'o. Kiam li est'is re'ven'ant'a, post'ir'is li'n lant'e, pez'paŝ'e magr'a ĉeval'aĉ'in'o kaj post la ĉeval'aĉ'in'o klak'bru'is korb'vetur'il'o kun kovr'o'tuk'a tegment'o. Ĉiu'j ekzalt'is. La ĉeval'aĉ'in'o por dek'ok frank'o'j cert'e memor'is kelk'a'j'n kruel'a'j'n batal'o'j'n; ĝi est'is kiel sek'ig'it'a kaj hav'is sur'korp'e cikatr'o'j'n de mister'a origin'o. Sed tuj ĝi far'iĝ'is am'at'o de tut'a famili'o, kiu ĝi'n glor'e akcept'is kiel si'a'n an'o'n. Post kelk'e da tag'o'j ek'vetur'is Deburau-an'o'j el Amiens re'turn'e'n.
Ili vetur'is sen ating'i la lim'o'n. Komenc'iĝ'is decembr'o, varm'a kaj mal'sek'a sen'neĝ'a decembr'o. En la plej proksim'a urb'et'o ili renkont'iĝ'is kun karavan'o de vetur'il'o'j cel'ant'a'j al Parizo.
Napoleonon Bonapart'o'n oni kron'is kiel franc'a'n imperi'estr'o'n. La komerc'a spirit'o ek'pren'is gvid'rimen'o'j'n kaj turn'is la komedi'ant'a'n ĉar'o'n sud'e'n. Ili tra'bat'is si'n de'nov'e per si'a'j salt'o'j kaj kapriol'o'j kaj bon'e prosper'is. Ili rapid'is. Sed ankoraŭ unu kruel'a sen'rev'iĝ'o atend'is ili'n. Ili ĝoj'is je la metropol'o, prononc'ant'e nom'o'n de Parizo kun re'ten'at'a spir'o; ili imag'is al si komplez'a'n publik'o'n, ĝoj'ig'a'n etos'o'n, mon-al'flu'o'n. Sed polic'o ne las'is en'ir'i en'urb'e'n element'o'j'n suspekt'ind'a'j'n. Van'a inter'trakt'ad'o. Kaj van'e la et'a Gaspar'o el'rigard'ad'is el sub mal'sek'a kovr'o'tuk'o, por ek'vid'i almenaŭ tur'o'j'n de la sopir'at'a urb'o. Ĉar pluv'is kaj nebul'is, li vid'is neni'o'n, nur la nigr'a'n mur'o'n de la pord'eg'o kaj vizaĝ'o'j'n de la mal'afabl'a'j gard'ist'o'j, kiu'j sakr'is, de'frot'ad'is la pluv'o'n de si'a'j vang'o'j kaj montr'is al la komedi'ant'o'j, ke ili lev'iĝ'u kaj vag'u kun si'a ĉar'o al la direkt'o, de kiu ili ven'is.
”Viv'u la imperi'estr'o! Glor'o al la imperi'estr'o!”, vok'is hom'o'j ĉiu'lok'e, kie la komedi'ant'o'j vetur'is. Fier'eg'a kaj perfid'a Parizo rest'is post ili. Ili sent'is si'n honor'ofend'it'a'j pro tio, ke ĝi for'pel'is ili'n. Nur la et'a Gaspar'o re'memor'is ĝi'n kun tim'a estim'o.
Ĉar oni mal'permes'is Parizon al ili, tio pli'alt'ig'is ĝi'a'n al'log'ec'o'n. Dum long'a'j nokt'o'j, kiam li dev'is gard'i la ĉeval'in'o'n kaj la vetur'il'o'n, li imag'is ĝi'a'j'n strat'o'j'n, palac'o'j'n kaj ĝi'a'n Napoleonon.
Spit'e la fakt'o'n, ke la nokt'a temp'o iam sen'fin'e tren'iĝ'is, Gaspar'o ŝat'is ripoz'o'n en arb'ar'o'j pli ol la mal'varm'o'n en vetur'koridor'o'j kaj en stal'o'j. Nur dum pluv'ad'o ili rest'ad'is en gast'ej'o'j aŭ ĉe komplez'a'j kamp'ist'o'j; ili dev'is en'prem'iĝ'i en ia sufok'a kamer'o, kie oni mal'facil'e spir'is kaj ankaŭ est'i dank'em'a'j, ke ili pov'is tie dorm'et'i sur la mal'mol'a plank'o. Sed kiam sud'e komenc'iĝ'is baldaŭ printemp'o, ili tra'nokt'ad'is de'nov'e ekster'e kaj tie sub la stel'o'j pli bon'e, pli liber'e.
Kio'n pri'rev'is la knab'et'o dum sen'dorm'e pas'ig'it'a'j nokt'o'j?
Li sci'is, ke li est'as sen'taŭg'ul'o; kaj tamen li prezent'ad'is si'n sur'lok'e de si'a'j frat'o'j, mez'e de hom'amas'o, prezent'ant'e i'o'n, kio'n neni'u kapabl'as. Ĉu vi vid'as? — montr'as al li spekt'ant'o'j kun flam'a'j okul'o'j, ili aplaŭd'as kaj klam'as. Li riverenc'as kaj rid'et'as. Kaj post'e ven'as gard'ist'o'j el pariza pord'eg'o; ili riverenc'as mult'e pli profund'e kaj pet'as, ke ne plu li koler'u kaj kun'ir'u; sinjor'o, imperi'estr'o Napoleono ven'ig'as vi'n montr'i al li vi'a'n art'o'n. Kaj li do ir'as. Nur nun, tiu frid'a, kruel'a, pluv'oz'a Parizo mal'ferm'as okul'o'j'n, re'kon'as, kiu'n ĝi for'pel'is de si'a'j pord'eg'o'j.
Gaspar'o iam ne sci'as kiel daŭr'ig'i si'a'j'n aŭdac'a'j'n rev'o'j'n.
Sopir'ant'e, ke la nokt'o pli rapid'u, li re'memor'as ĉiu'j'n hom'o'j'n, kiu'j'n dum'tag'e li vid'is kaj renkont'is. Li re'memor'ig'as al si ĉiu'n apart'e, kaj kiu special'e al li ek'plaĉ'is, aŭ kiu li'n ek'interes'is, ĉe tiu li halt'as kaj ripet'as en'memor'e li'a'n figur'o'n aŭ la kondut'o'n. Hom'o'j, pri kiu'j li tia'manier'e medit'is kaj kiu'j'n li figur'e prezent'ad'is al si, ne est'is al li antipati'a'j. Li feliĉ'is kon'ant'e tiom mult'a'j'n kaj fakt'e li ŝat'is ili'n ankaŭ kun ili'a'j erar'o'j kaj rid'ind'aĵ'o'j. Ju pli li ident'iĝ'is kun si'a profesi'o kaj kutim'iĝ'ad'is al la klaŭn-pied'bat'o'j, aspekt'ant'a'j kiel just'a al'don'aĵ'o al la ĉiu'tag'a pan'o, des pli log'is li'n pri'atent'i la hom'o'j'n kaj ili'a'j'n kvalit'o'j'n.
Kiam la vast'a'j'n region'o'j'n kovr'is la nokt'o kaj li komenc'is si'a'n gard'ad'o'n, preskaŭ am'e li re'memor'is ĉiu'j'n kap'o'j'n, kiu'j'n tiu'tag'e li vid'is kaj kiu'j nun trankvil'e re'spir'ad'is sur kadis'o kaj kap'kusen'o'j. Ŝajn'is al li: mi est'as la gard'ant'o de ĉiu'j. Nur unu'sol'a'n vizaĝ'o'n neniam li pov'is imag'i al si en'dorm'e. Li turn'ad'is si'a'n vizaĝ'o'n al nord'o, kie li antaŭ'vid'is Parizon, tra'penetr'ad'is per'okul'e la tenebr'o'n kaj el'vok'ad'is al si tiu'n vizaĝ'o'n el nigr'o.
Li hav'is ĝi'n antaŭ si, jes, nun, kiel mask'o'n pend'ig'it'a'n sur kurten'o de la nokt'o, sen'mov'a'n, kaj rigard'is rekt'e ties okul'o'j'n.
Ne, vi ne dorm'as, li opini'is. Sam'e kiel mi ĉi tie gard'o'star'as, ankaŭ vi star'as apud alt'a fenestr'o de vi'a palac'o kaj gard'as la mond'o'n. Vi rigard'as, kiel re'spir'as la naci'o'j, kiel mal'trankvil'e ili mov'iĝ'as dum'dorm'e, kaj aŭskult'as, kiel ili aŭd'ig'as vi'a'n nom'o'n, kun koler'a respekt'o, kun admir'o kaj lac'e. Reg'as tenebr'o super Eŭrop'o, kaj nur ni du gard'e star'as. Nur ni du — mi kaj vi, Napoleono!
Ombr'o de la franc'a imperi'estr'o ili'n persekut'is. La nom'o'j de grand'a'j batal'kamp'o'j ating'ad'is ili'n, ven'ig'ad'is al ili en rigard'ej'o'n ar'o'n da ek'ĝoj'ig'it'a'j spekt'ant'o'j kaj ali'foj'e mal'plen'o'n, akr'e odor'ant'a'n de trist'o kaj furioz'o.
Napoleono venk'is la aŭstri'an'o'j'n apud Ulm. Trafalgar est'is la nom'o de li'a mal'venk'o sur'mar'e, sed post'e ven'is la glor'o apud Slavkov (Austerlitz). Li de'tron'ig'is Burbonidojn en Napolo kaj donac'is Nederlandon al si'a frat'o, post aŭstri'an'o'j li humil'ig'is ankaŭ prus'o'j'n kaj en'marŝ'is en Berlinon. Sur simpl'a flos'o mez'e de river'o Njemen kun car'o Aleksandro li divid'is al si Eŭrop'o'n: li okup'is Portugali'o'n, la rest'o'n de Italio kaj turn'is la atent'o'n al Hispanio.
La famili'o de Deburau van'e klopod'is eskap'i for de la influ'o de la nom'o, for'pren'ant'a de hom'o'j la dorm'o'n. Ili iĝ'is nomad'o'j kaj ir'is tie'n, kie reg'is pli varm'a veter'o kaj kie ili antaŭ'sent'is pli donac'em'a'j'n polm'o'j'n; ili evit'ad'is milit'o'j'n kaj ribel'o'j'n kaj serĉ'is solen'o'j'n, foir'o'j'n, fest'o'j'n. Ili'a nomad'a vag'ad'o daŭr'is jam jar'o'j'n. Ili gajn'is kelk'a'j'n groŝ'o'j'n kaj de'nov'e ili'n el'spez'is.
Pas'int'a viv'o en la ĉeĥ'a Kolín ŝajn'is al ili rev'o preskaŭ ne'kred'ebl'a. La viv'o tie, jen ili'a ver'a sort'o. La infan'o'j kresk'is kaj matur'iĝ'is. Ili iĝ'is spert'a'j komedi'ant'o'j, kies nom'o'j hav'is jam renom'o'n. La pastr'o ĉes'is prezent'ad'i si'n, sed la prezent'ad'o de ambaŭ fil'o'j plu perfekt'iĝ'ad'is. Franz Nêmeček (njemeĉek), kies nom'o'n oni afiŝ'is kiel Neumenseck, est'is nom'at'a ”reĝ'o de magi'a tapiŝ'o”, sur kiu la publik'o ek'vid'os mirakl'o'j'n de lert'ec'o; Stefano est'is la plej elast'a salt'ant'o sur la tut'a kontinent'o — patr'o Deburau tio'n almenaŭ asert'is, invit'ant'e la publik'o'n.
La pli old'a'n frat'in'o'n Katarinan oni kutim'iĝ'is pro ŝi'a brun'a haŭt'o kaj dens'a nigr'a har'ar'o titol'i ”La bel'a hungar'in'o”. La pli jun'a, blond'har'a Dorotea, danc'is kvazaŭ nebul'et'o. Nur Gaspar'o rest'is daŭr'e sen'taŭg'ul'o. Li aĝ'is dek, dek'du, dek'kvar jar'o'j'n, sed el'lern'is ne pli ol kelk'a'j'n kapriol'o'j'n, kiu'j sufiĉ'is por li'a arleken'a rol'o. Nek la patr'o nek la frat'o'j ŝat'is vid'i, traf'int'e li'n grimac'i antaŭ'spegul'e, kiel li prov'as ŝanĝ'i la viz'a ̧-esprim'o'n, kiel li al'don'as la nigr'o'n sur brov'o'j'n kaj la ruĝ'o'n sur la lip'o'j'n por far'i si'a'n pal'a'n vizaĝ'o'n pli interes'a. Por kio ĝi neces'as? Sufiĉ'as ja farun'um'i la vizaĝ'o'n kaj post'e ĝi'n el'met'i al vang'o'frap'o'j.
Pas'ant'e tra la franc'a mar'bord'a region'o Filip'o Deburau prov'is ven'i kun la famili'an'o'j en Hispanion. Sed ankaŭ tie'n persekut'is ili'n Napoleon-ombr'o, kaj kie'n ĝi stern'iĝ'is, tie ek'flam'is fajr'o'j. Tuj la unu'a'n nokt'o'n Gaspar'o ek'vid'is franc'a'j'n soldat'o'j'n, kiu'j'n oni kruc'um'is; la sekv'int'a'n nokt'o'n kamarad'o'j de la kruc'um'it'o'j masakr'is la tut'a'n vilaĝ'o'n. La tri'a'n nokt'o'n la Deburau-an'o'j dorm'is jam de'nov'e sub la franc'a firmament'o. Vol'ant'e viv'ten'i si'n, ili dev'is plu'e'n.
Ili ir'is en Italion, sed ĉie en la urb'o'j koncentr'iĝ'is mister'a mal'am'eg'o. La hom'o'j preter'pas'is unu la ali'a'n kun signif'o'plen'a'j rigard'o'j kaj nur flustr'e parol'is. En Mantovo oni ekzekut'is hom'o'n, kiu en Tirolo gvid'is ribel'o'n kontraŭ Napoleono.
Gaspar'o not'is li'a'n nom'o'n: Andre'as Hofer. Ne rar'is, kiam li renkont'iĝ'is kun tiel akr'a mal'am'o, kaj ĉiam ĝi hav'is nuanc'o'n de mister'o kaj hero'ec'o. Ili aŭskult'ad'is babil'ad'o'j'n de vilaĝ'a'j vir'in'o'j, sam'e en Franci'o kiel en Italio, kaj Germanio; ili ĉiu'j mal'am'is Napoleonon, ĉar li pren'ad'is de ili la edz'o'j'n kaj fil'o'j'n.
Pro li'a ne'sat'ig'ebl'o amas'iĝ'is mont'o'j da kadavr'o'j kaj flu'is sang'o-river'o'j.
Iam Gaspar'o parol'is pri ĉi tio kun la patr'o. La old'a Deburau dir'is, por klar'ig'i tio'n al si'a fil'o: ”La afer'o sam'as, knab'o, kun la salt'o, kiu'n vi vol'us en'aer'e halt'ig'i. Jam tard'e. Ankaŭ sam'e por Napoleono.”
Imag'o de salt'o'n far'ant'a Napoleono est'is por Gaspar'o rid'ind'a. Kaj la ide'o, ke li mis'mezur'us la salt'o'n, ke li ne fal'us je pied'o'j... Sed ŝajn'is, ke la imperi'estr'o elast'as kaj est'as rapid'a kiel leon'o. Li re'tir'iĝ'is apud Aspern, sed apud Wagram li'a man'o est'is pez'a kaj per pac'kontrakt'o en Vieno li aneks'is al Franci'o eg'a'n part'o'n de Balkano. Ĉar la pap'o alianc'is kun Angli'o, simpl'e li nul'ig'is li'a'n ŝtat'o'n. Kiam la pap'o li'n anatem'is, li ordon'is kapt'i li'n kaj for'transport'i en Franci'o'n.
Tiu'temp'e Deburau-an'o'j est'is mal'proksim'e, eĉ en Turki'o.
Ili'a'j prezent'ad'o'j en Istanbulo est'is la plej bril'a'j. Dum tut'a monat'o ili hav'is prezent'ad'o'j'n antaŭ plen'plen'a spac'o. La tri'dek'a'n tag'o'n vizit'is ili'n en la tend'eg'o super'a ofic'ist'o. Ĉiu'j ek'tim'is, ke ili atenc'is iu'j'n leĝ'o'j'n de ali'kred'ant'o'j. Sed montr'iĝ'is, ke la sultan'o mem invit'as ili'n en la palac'o'n, por ke ili aranĝ'u tie program'o'n, kiu dum la tut'a monat'o rav'is la istanbul'an'o'j'n.
Eg'a ar'o da gard'ist'o'j konduk'is ili'n tra mult'a'j pord'eg'o'j, koridor'o'j kaj pord'et'o'j, kiu'j'n sever'e gard'is soldat'o'j en turban'o'j kaj kun lanc'o, ĝis ili ven'is en salon'eg'o'n, kiu'n, rilat'e la pomp'o'n, neni'o super'is. Ĝi est'is kolos'e alt'a. Mur'o'j est'is kvazaŭ el or'o kaj mez'e fontan'o. En la fon'a part'o pend'is preskaŭ de la plafon'o long'a kaj diafan'a blank'a kurten'o.
La komedi'ant'a grup'o atend'is, ĝis la kurten'o dis'fald'iĝ'os kaj ili ek'vid'os si'a'n majest'a'n publik'o'n. Sed la kurten'o eĉ ne iom'et'e mov'iĝ'is. Serv'ist'o ordon'is, ke ili komenc'u. Post'e ili inter'konsent'is, re'memor'ant'e, ke ĝi est'is ili'a plej bon'a prezent'ad'o.
Sen publik'o! Kia absurd'aĵ'o! La knab'in'o'j paŝ'is sur'ŝnur'e kaj de'salt'ad'is. Neni'u aplaŭd'is al ili. Nur en la moment'o, kiam la knab'o'j prezent'is pli danĝer'a'n far'o'n, aŭd'iĝ'is flustr'et'o. Krom'e neni'o, salt'o'j, kapriol'o'j kaj arabesk'o'j antaŭ la sen'mov'a kurten'o. Kaj tamen io!
Ĉe la final'a kaj aŭdac'a grup-figur'o patr'o Deburau ten'is sur la frunt'o pers'an baston'o'n kun apog'il'o, supr'e en la pend'o'ret'o balanc'is du frat'o'j kaj sur ili'a'j'n kap'o'j'n ascend'is ankaŭ Gaspar'o. Kaj tie de'supr'e li ek'vid'is... Li ek'vid'is kio'n ne darfis vid'i okul'o de iu ajn mort'em'ul'o sub la minac'o de la plej kruel'a pun'o: la favor'ant'in'o'j'n de la sultan'o. Li ek'vid'is ili'n nur por moment'o, dum li kapabl'is konserv'i ekvilibr'o'n sur la kap'o'j de la frat'o'j. Sed tiu moment'o sufiĉ'is, ke li'n pri'blov'u eg'e fort'a fum-odor'o, bon'odor'o de flor'o'j kaj parfum'o'j kaj por ke li vid'u de'supr'e, trans rand'o de la kurten'o kelk'a'j'n bel'a'j'n vir'in'a'j'n vizaĝ'o'j'n, fiks'e rigard'ant'a'j'n al la kurten'o, tra'vid'ebl'a de ili'a flank'o.
Gaspar'o ek'vid'is mult'a'j'n kolor'o'j'n sur ili'a'j strang'a'j kostum'o'j, har'ar'o'n fal'ant'a sur'ŝultr'e'n, la nud'a'j'n mam'o'j'n de kelk'a'j serv'ist'in'o'j, sving'ant'a'j vent'um'il'o'j'n sur long'a'j stang'o'j. Sed la patr'o supr'e'n'ĵet'is la stang'o'n kaj Gaspar'o dev'is de'salt'i.
Nek dum for'ir'o el la sultan'a palac'o kun riĉ'a rekompenc'o, nek ali'foj'e li dir'is al si'a'j frat'o'j pri la fabel'a spektakl'o. Tio rest'is li'a bel'a sekret'o. Ebl'e unu'a'foj'e en si'a viv'o Gaspar'o ne bedaŭr'is, ke al li aparten'as la danĝer'a supr'o de la hom'a piramid'o.
Kun re'memor'o'j pri Turki'o la komedi'ant'o'j de'nov'e re'ven'is tra pli mal'riĉ'a'j region'o'j. Ili migr'is re'e tra Germanio kaj Gaspar'o oft'e manĝ'is neni'o'n ali'a'n krom pan'o — nun pli sek'a ol antaŭ'e —, ĉar li de'kutim'iĝ'is plor'i. Li aĝ'is jam dek'kvin jar'o'j'n, kiam post ok'jar'a nomad'a viv'o de'nov'e ili ek'star'is sur la franc'a lim'o. Ili sci'iĝ'is, ke Napoleono repudi'is Jozefinon, al kiu li edz'iĝ'is kiel general'o, kaj fest'is la ge'edz'iĝ'o'n al Maria Luiz'a, fil'in'o de la aŭstria imperi'estr'o. De'nov'e ili al'kutim'iĝ'ad'is je la franc'a kamp'ar'a region'o kaj timid'e okul'cel'is Parizon. Sed ven'is printemp'o, mart'o kaj cent unu kanon'paf'o'j anonc'is, ke en la ĉef'urb'o la imperi'estr'o hav'as fil'o'n, tron-hered'ont'o'n, tuj en la lul'il'o kron'it'a'n je la romia imperi'estr'o.
Filip'o Deburau decid'iĝ'is. Kiam la imperi'estr'o feliĉ'as, li est'as afabl'a kaj laŭ li ankaŭ ministr'o'j, konsil'ist'o'j, prefekt'o'j kaj fin'fin'e eĉ la plej subaltern'a'j ofic'ist'o'j. Nun ven'is la ĝust'a moment'o ven'i en la urb'o'n, kiu fam'is antaŭ ili'a'j okul'o'j kiel hejm'o kaj paradiz'o de ĉiu'j art'ist'o'j.
Parizo!
Do, jen ci, monstr'o, kiu'n mi re'memor'is sud'e kaj mal'proksim'e en orient'o! Mi'a'j paŝ'o'j trem'et'as, en'ir'ant'e ci'n. Mi rigard'as vizaĝ'o'j'n de ci'a'j dom'o'j kaj palac'o'j. La ĵaluzi'o'j est'as mal'lev'it'a'j. Ĉu ci ne vol'as montr'i ci'n al mi?
Vi dir'as Parizo kaj re'eĥ'as nom'o'j'n de ĝi'a'j reĝ'o'j kaj revoluci'ul'o'j, nom'o'j'n de glor'a'j pentr'ist'o'j, kiu'j cert'e super'as la natur'o'n en si'a art'o, nom'o'j'n de aŭtor'o'j, kaj precip'e nom'o'j'n de kant'ist'o'j, kant'ist'in'o'j, aktor'o'j.
Parizo palpebr'um'et'is super la et'a ali'land'an'o per verd'a'j okul'o'j de si'a'j fenestr'et'o'j, lev'et'is si'a'j'n griz'a'j'n ŝton-ŝultr'o'j'n, sed sam'temp'e log'is: Ven'u! ĝi flustr'is el somer'a tenebr'o. Ĉiu nov'a panoram'o, per kiu la urb'o vid'ig'is si'n al li, est'is am'konfes'o. Gaspar'o prem'is en'poŝ'e la sen'pov'a'j'n pugn'o'j'n. Aĥ pov'i ci'n konker'i. Signif'i tiom, ke minimum'e unu'sol'a ci'a angul'o riverenc'u al mi, ke mi posed'u almenaŭ pec'o'n da tiu ŝton'o, ke minimum'e unu par'o da vir'in-okul'o'j mi'n ek'rigard'u!
Klaŭn'a'j pied'bat'o'j brul'dolor'ig'is du'obl'e antaŭ la pariza vizaĝ'o, li hont'is antaŭ ĝi, antaŭ ĝi'a mok'em'a atend'ad'o. Pro am'o al ĝi kaj pro spit'em'o nask'iĝ'is en li grand'a ambici'o. Deburauanoj komenc'e konjekt'is, ke ili ek'loĝ'os en iu el la for'las'it'a'j ej'o'j de Luvr'o aŭ Tuileri'o'j, kiel ali'a'j art'ist'a'j famili'o'j; sed Napoleono ordon'is fin'e la restaŭr'ad'o'n de ambaŭ sid'ej'o'j kaj la ĵongl'ist'o'j'n oni el'pel'is. La patr'o Deburau trov'is do por si'a famili'o rifuĝ'ej'o'n dekstr'a'bord'e de Sejn'o en strat'o St. Maur Popincourt, en povr'a, mal'riĉ'a kvartal'o, long'distanc'e de la urb'o'centr'o kaj loĝ'at'a de ne'riĉ'a'j meti'ist'o'j, labor'ist'o'j kaj hom'o'j sen'signif'a'j, ne'mal'proksim'e de kazern'o'j, mez'e de drink'ej'o'j, kie'n venad'is soldat'o'j danc'i. En'kort'e de la grand'a kaj nigr'a, de'morter'ig'it'a dom'o, la vag'ant'a famili'o ek'tend'um'is kaj tie ankaŭ komenc'is de'nov'e aranĝ'i la prezent'ad'o'j'n. Ĉiu'tag'e, ne'long'e post krepusk'iĝ'o — dimanĉ'e kaj dum fest'o'tag'o'j jam post'tag'mez'e el'ir'is patr'o Deburau sur trotuar'o'n antaŭ la pord'eg'o kaj per flor-riĉ'a orator'aĵ'o invit'ad'is la preter'pas'ant'o'j'n al vizit'o de la grandioz'a spektakl'o. Kaj pariz'an'o'j ne las'is si'n tro dev'ig'i; tiam est'is la or'a temp'o por ĉiu'j tia'spec'a'j entrepren'o'j.
Ord'o'n ŝat'ant'a imperi'estr'o ja mal'permes'ad'is la mini'teatr'o'j'n kaj ig'is ili'n ferm'ad'i, sed la hom'o'j, tiom long'e sufer'int'a'j pro milit-ĝen'aĵ'o'j, sopir'is la distr'ad'o'n kaj vol'is entuziasm'iĝ'i per interes'a spektakl'o. La nom'o Deburau baldaŭ hejm'iĝ'is en'kvartal'e kaj kiel la knab'o'j kun si'a'j viv'o'risk'a'j salt'o'j, tiel la knab'in'o'j per ĉarm'o de si'a'j danc'o'j fam'iĝ'is en la tut'a ĉirkaŭ'aĵ'o; kaj kiam dimanĉ-vesper'e aranĝ'is la old'a Deburau post fin'o de la prezent'ad'o art'fajr'aĵ'o'n, kiu kost'is li'n en'tut'e eĉ ne dek'du centim'o'j'n, oni re'memor'ad'is tiu'n grandioz'a'n spektakl'o'n dum la tut'a semajn'o.
La komedi'ant'a famili'o fart'is de'nov'e pli bon'e. Ĝi komenc'is rev'i pri la pli grand'a'j kaj pli vari'a'j prezent'ad'o'j, pri propr'a bud'o ie sur'bulvard'e, pri muzik'o, pri menaĝeri'o. Ŝpar'int'e la unu'a'j'n frank'o'j'n ili aĉet'is klarnet'o'n. La patr'o ordon'is al Gaspar'o, ke li el'lern'u ĝi'n lud'i. Ĉar pro tio oni li'n liber'ig'is de la plej mal'bon'a'j fal'o'j de'sur supr'o de la ”egipta piramid'o”, li ne hezit'is. Neni'u instru'is li'n lud'i; vend'ist'o klar'ig'is al li kiel manipul'i la instrument'o'n, kaj tio sufiĉ'is. Gaspar'o lud'is dum prezent'ad'o; li lud'is laŭ si'a kapabl'o kaj propr'a'j imag'o'j pri melodi'o. Hom'o'j plej'part'e li'n ne aŭskult'is kaj rid'is, nur kiam li fajf'is tro fals'e.
La patr'o akcept'is en la grup'o'n pli'a'j'n du akrobat'o'j'n, la ge'edz'o'j'n Godot. Li'n mistifik'is ili'a glor'a fam'o, kaj li ne sci'is, ke jam de'long'e ili for'drink'is ĝi'n kaj ke nun ili for'drink'as ankaŭ la re'memor'o'n pri ĝi. Gaspar'o ili'n mal'am'is, ĉar glas'et'o, kiu'n post'tag'mez'e ili ne kapabl'is rifuz'i al si, kutim'e signif'is, ke li pov'is preskaŭ romp'i al si, dum la vesper'a prezent'ad'o, la nuk'o'n. Mem la patr'o bedaŭr'is li'n; sed la publik'o rid'is kaj ven'is de'nov'e; la ge'edz'o'j Godot ten'is si'n ĉe Deburau-oj kaj Gaspar'o tial fidel'is al si'a klarnet'o.
Vag'ant'e dum liber'a'j temp'et'o'j tra la zigzag'a'j strat'o'j, li medit'is kaj rezon'is. Ne mal'facil'is konklud'i, ke ne ebl'as konker'i Parizon, se oni ne kon'as perfekt'e ĝi'a'j'n loĝ'ant'o'j'n. Sed Gaspar'o vol'is ili'n kon'i, ĉar al mult'a'j jam de'komenc'e li kor'inklin'is.
La povr'ul'o'j'n mal'riĉ'a'j'n li kon'is bon'e, ĉar li viv'is inter ili; li sci'is pri ili'a mizer'o kaj li lern'is de ili mal'mild'ec'o'n. Sed fund'e li observ'is ĉiu'j'n hom'o'j'n ĉirkaŭ'e. Li kon'at'iĝ'is kun kiu ajn dum renkont'iĝ'o'j. Li vizit'ad'is ankaŭ la imperi'estr'a'j'n ĝarden'o'j'n kaj gvat'is, kiel kondut'as riĉ'a'j urb'an'o'j kaj oficir'o'j, kiel ili, laŭ la angl'a manier'o ĵus ven'int'a en Parizon, ĉe la renkont'iĝ'o prem'as al si la man'o'j'n. Li vag'ad'is preter butik'o'j de ital'a'j glaci'aĵ'ist'o'j apud hanovera pavilon'o, kies kri'anonc'o'j re'memor'ig'ad'is al li la old'a'n Giacomon. Li vizit'ad'is park'o'j'n, kie li aŭskult'is koncert'o'j'n kaj spekt'is piroteknik'aĵ'o'j'n, sci'vol'em'e li halt'ad'is ĉe hom'grup'et'o'j kaj aŭskult'ad'is, kio interes'as ili'n. Kelk'foj'e okaz'is, ke vir'o'j rimark'is li'n, silent'e atent'ig'is unu la ali'a'n kaj hast'e dis'ir'ad'is, kvazaŭ tim'ig'it'a'j. Li kompren'is la kaŭz'o'n, kiam foj'e li'n kapt'is je la ŝultr'o magr'a long'ul'o.
”Kio'n vi fajf'is?”
”Mi ne sci'as,” dir'is laŭ'ver'e Gaspar'o.
”Atent'u, ci respublik'an'o!” minac'is al li la long'ul'o, kaj mal'aper'is inter hom'amas'o'j. Tio est'is li'a unu'a renkont'iĝ'o kun sekret'a polic'ist'o; pli tard'e li el'lern'is ili'n diferenc'ig'i unu'a'vid'e kaj facil'e diven'is, kiu hav'as sekret'o'n kaj kiu spion'as. Mez'e de septembr'o est'is okup'it'a Moskvo. En la tag'o, kiam la inform'o ating'is Parizon, la metropol'o bril'is dum la tut'a nokt'o per ĉiu'j lum'o'j. Neni'u sci'is, ke en la sam'a temp'o Napoleono jam de'long'e est'is re'ven'ant'a, ke dek'mil'o'j da gvardi'an'o'j, kiu'j for'ir'is kiel bel'a'j kaj san'a'j vir'o'j, pere'is apud Berezina, kaj ke la glor'a imperi'estr'o send'is en la mort'o-regn'o'n du'on'milion'a'n arme'o'n. Parizo solen'e lum'is kaj Gaspar'o admir'is la pariz'an'o'j'n, kiel ili solen'as la venk'o'n, kiel ili sci'as est'i entuziasm'a'j kaj gaj'a'j, malgraŭ tio, ke est'as milit'o, eĉ se ili hav'as si'a'n imperi'estr'o'n kun la arme'o en danĝer'a neĝ'o'plen'a mal'proksim'o.
Bril'eg'a'j pariz'an'o'j!
Post dek tag'o'j ven'is la unu'a inform'o pri la mal'feliĉ'a fin'o de la kontraŭ'rus'a milit'ekspedici'o kaj la solen'a ilumin'ad'o esting'iĝ'is. Parizo ek'silent'is kaj atend'is. Baldaŭ al'ven'is kurier'o'j.
Ek'de la lim'o'j al Parizo devanc'is diliĝenc'o'j, kaleŝ'o'j kaj ali'a'j vetur'il'o'j kaj en ili sid'is mal'gras'iĝ'int'a'j kaj plen'barb'a'j oficir'o'j, kiu'j eĉ ne de'met'is de si la vir'in'a'n ali'vestiĝ'o'n, en kiu ili tra'vetur'is Ruslandon, Germanion kaj Aŭstrion. Kaj mil mejl'o'j'n post ili ŝancel'ir'is tra neĝ'amas'o'j grenad'ist'o'j, fier'o de Franci'o.
Gaspar'o vid'is bon'e: li renkont'ad'is oft'e plor'ant'a'j'n okul'o'j'n, sed post larm'o'j kresk'is spit'a obstin'o.
”Kiu re'ven'is, est'as je dek jar'o'j pli aĝ'a”, rakont'is renkont'iĝ'int'o'j kun soldat'o'j el la detru'it'a arme'o. ”Gvardi'an'o'j re'kon'is eĉ ne la imperi'estr'o'n re'ven'int'a'n,” cert'ig'is la atest'ant'o'j.
Ŝnur-danc'ist'o Godot, kiu ek'loĝ'is kun si'a edz'in'o en la sam'a dom'o en strat'o St. Maur kun'e kun Deburau-an'o'j, klopod'is satisfakci'e re'bon'ig'i si'a'j'n pek'et'o'j'n kaj est'ant'e kon'at'a kun kelk'a'j statist'o'j el Oper'dom'o, li sukces'is aranĝ'i ven'o'n de la sci'avid'a Gaspar'o proksim'um'e tri'foj'e en'teatr'e'n. La etos'o plaĉ'is al la knab'o. Or'o, pluŝ'o, parfum'o'j li'n rav'is. Sed ”Orest'o” li'n ne mult'e impres'is, malgraŭ la fakt'o, ke aktor'is li'n mem Talma; la tragedi'o ŝajn'is al li frid'a kaj long'a, ŝajn'is al li, ke ebl'us dir'i ĉio'n pli konciz'e kaj klar'e.
Ĉar el post la kolon'o, kie'n sinjor'o Godot li'n lok'is, apenaŭ li vid'is la scen'ej'o'n, li observ'is almenaŭ la spekt'ant'o'j'n; dum ili ne dediĉ'is si'n al si'a'j najbar'in'o'j, ili est'is dorm'em'a'j kaj vigl'iĝ'is nur dum paŭz'o, rapid'ant'e en promen-koridor'o'n.
En la koridor'o de galeri'o Gaspar'o kontakt'is la jun'ul'o'j'n, kiu'j ne tro pes'is la vort'o'j'n.
”Ĉu vi opini'as, ke tio jam sufiĉ'as al li?”
”Li plu ir'os. Li kolekt'as nov'a'n arme'o'n.”
”Ĝi ne plu est'os la iam'a arme'o. Aŭ li prudent'iĝ'os, aŭ sekv'os katastrof'o.”
”Atent'o'n,” dir'is unu el la parol'ant'a'j jun'ul'o'j kaj montr'is al vir'o en border'it'a jak'o, kiu proksim'iĝ'is.
”Vi prav'as,” konsent'e jes'is tiu hom'o. ”Jam sufiĉ'as la milit'impost'o'j. Rekrut'ad'o'n oni jam ĉes'u.”
”Eg'e vi erar'as, sinjor'o,” dir'is intenc'e la jun'ul'o, kiu ankoraŭ antaŭ'moment'e parol'is pri la fin'o. ”Se nur li kap'gest'os, ni ir'os ĉiu'j.”
”Mank'as al vi prudent'o,” frap'et'is la frunt'o'n sinjor'o en la border'it'a jak'o.
”Ebl'e,” ek'rid'is la jun'ul'o kaj du'on'voĉ'e al'dir'is: ”Sed ni ne las'os ni'n tromp'log'i!”
Ne facil'is por ali'land'an'o orient'i si'n en vort'o'j kaj ide'o'j de la hejm'an'o'j. Nur lant'e Gaspar'o kompren'is, ke Napoleono signif'is por ĉiu i'o'n ali'a'n, kvazaŭ li ekzist'us en plur'a'j person'o'j. Nobel'o'j li'n mal'am'is, ĉar li est'is popol'de'ven'a kaj avanc'ig'is li'n la revoluci'o. La urb'an'o'j li'n taks'is laŭ ag'o'j al ili profit'don'a'j kaj ili'n lim'ig'ant'a'j. La plej mal'riĉ'a'j lig'is al li'a person'o mult'a'j'n esper'o'j'n kaj long'e ili'n pacienc'e viv'ten'is. Li'a ne'venk'ebl'o sur batal'kamp'o ili'n unu'e fascin'is; sed ankaŭ la milit-glor'o ne pov'as sat'ig'i. Fin'e li sen'rev'ig'is ili'n. Mal'mult'o da esper'o'j real'iĝ'is; avantaĝ'o'j'n hav'is nur soldat'o'j, cenzur'o prem'is la viv'o'n; kanon-paf'o'j, sub kiu'j fal'is respublik'an'o'j sur plat'aĵ'o de Grenell, est'is mal'fru'iĝ'int'a pruv'o, ke la imperi'estr'a reĝim'o est'is krim'a insid'o kontraŭ la liber'ec'o de la naci'o.
Eŭrop'o fin'e inter'konsent'is kaj batal'ord'ig'is la unu'iĝ'int'a'j'n arme'o'j'n kontraŭ konstant'a'j konker-plan'o'j de la imperi'estr'o.
Aŭstrio propon'is per'i la pac'o'n. Sed Napoleono ard'e sopir'eg'is ating'i nov'a'j'n venk'o'j'n, re'posed'i la perd'it'a'n potenc'o'n.
Gaspar'o re'memor'ig'is al si la infan'a'n estim'o'n, kun kiu iam li re'memor'is Napoleonon dum si'a'j nokt'a'j gard'o'star'ad'o'j. Li'a saĝ'a kaj spert'a patr'o prav'is. Ĝi est'is salt'o kaj fakt'e mis'e el'kalkul'it'a; la imperi'estr'o rotaci'is kaj jam ne pov'is halt'i. Kaj pli kaj pli cert'is, ke li ne fal'os sur la pied'o'j'n. Ĉu li ne plu venk'os si'a'j'n kontraŭ'ul'o'j'n? Ĉu li perd'os ven'ont'a'n batal'o'n? Kiu sci'as!
Ebl'e ne. Kaj tamen jam li est'is venk'it'a, ĉar li perd'is la propr'a'n land'o'n.
En la teatr'o sid'is bel'a'j vir'in'o'j. Li elekt'is unu el ili kaj long'e paŝ'is post ŝi'n; li preter'atent'is, ke ŝi ir'as kun du vir'o'j, li vid'is nur ŝi'a'n ombr'o'n kaj sekv'is ĝi'n. Sur unu strat'angul'o li rest'is sol'a. Li est'is re'ven'ant'a kaj ĉiu'j strat'o'j montr'ad'is al li velur'a'j'n kaj nigr'a'j'n angul'o'j'n, atend'ant'a'j am'ant'o'j'n, fenestr'o'j sekret'ig'is la am'o-mister'o'j'n. Sed kiam ia vir'in'o li'n al'parol'is, li ek'tim'is.
”Kiom aĝ'a vi est'as?” ŝi ek'rid'is.
”Dek'ok'jar'a,” li aŭd'ig'is si'n kaj fuĝ'is.
”Dek'ok'jar'a mi est'os, fraŭl'in'o, kaj ankoraŭ mi ne ĝu'is la am'o'n. Mi ek'am'iĝ'is al pal'a'j knab'in'et'o'j, lud'ant'a'j laŭ'long'e de voj'o'j, tra kiu'j ni vetur'is, mi ek'sopir'is la nud'a'j'n ŝultr'et'o'j'n de la sultan-favor'ant'in'o'j, mi rigard'is jup'o'j'n de mult'a'j in'o'j, kiu'j'n mi renkont'is. Rar'e mi darfis en'rigard'i trans la sekret'a'n kurten'o'n, kiel iam en Istanbulo... Mi tim'is. Sed okaz'e de ne'grav'a'j epizod'o'j en gast'ej'o'j perd'is por mi ankaŭ la vir'in'a'j maleol'o'j si'a'n terur'e mister'a'n al'log'ec'o'n kaj mi el'lern'is rigard'i vir'in'o'n pli mem'konfid'e; ne ĉiam tio est'is bel'a, sed des'pli ekscit'provok'a kaj potenc'ig'ant'a mi'a'n sopir'o'n pri moment'a sen'fort'ig'o, pri bel'a am'o.”
Sed ĉi-lok'e por la am'o neces'as mon'o. Mon'o aŭ kuraĝ'o.
Neni'o'n tia'n Gaspar'o posed'as. La patr'o don'as al li eĉ ne unu mon'er'o'n kaj mem li neni'o'n gajn'as. Kaj kuraĝ'o? Al'parol'i iu'n knab'in'o'n? Tiu'j pli arogant'a'j dir'us: ”O, jes, kavalir'o, sed montr'u unu'e mon'uj'o'n!” Kaj tiu'j pli dec'a'j? Ne, tiu'j'n kontakt'i li ne aŭdac'os. Iam li for'brul'us pro la sopir'o, kiam li prem'iĝ'as en hom'amas'o apud palac'o kaj kiam li kolizi'as kun dik'a'j urb'an'in'o'j kaj rid'em'a'j mod'ist'in'o'j. Sed ĉu pov'as la franĝ'it'a kaj triv'it'a pantalon'o svat'i silk'a'n jup'o'n de mod'ist'in'o, se ĉiu'n ĉirkaŭ'as tri bel'a'j elegant'a'j student'o'j? Kiel ek'plaĉ'i en ĉemiz'o ŝanĝ'it'a apenaŭ unu'foj'e en monat'o? Kaj ĉu vi signif'as i'o'n? Kio'n vi respond'us, se iu demand'us vi'n pri tio? Mi lud'as klarnet'o'n.
Mi kapabl'as teren'fal'i tiel, ke iam ĝi ne tro dolor'as mi'n. Kaj sekret'e, sekret'e mi pens'as pri tio, ke mi vol'us prezent'ad'i komedi'o'n, pantomim'o'n. Kiel rid'ind'a! Jes, ĉiu pri'mok'us mi'n.
Li akrobat'is sur'ŝnur'e en la kort'o de St. Maur, kapriol'is, rid'ig'is la hom'o'j'n per sprit'mank'a'j grimac'o'j. Se aper'is inter la publik'o bel'a in'o, li rigard'is ŝi'n sopir'e. Renkont'int'e sur'strat'e jun'ul'in'o'n, kiu sol'is, li fiks'rigard'is ŝi'n pet'em'e kaj sen'esper'e: Ĉu vi vol'us mi'n am'i? Elekt'u mi'n! Ver'simil'e ĝi est'is tro okul'frap'a, ĉar iam iu ek'rid'et'is, ali'a ek'tim'is. Neni'u reciprok'is li'a'n rigard'o'n.
Adiaŭ vir'in'o'j, inter'temp'e nur ard'e ni sopir'os vi'n. Sed jam ni est'as dek'ok'jar'a'j!
Bril'a'j pariz'an'o'j! Kiel vi ŝanĝ'iĝ'is en la okul'o'j de tiu, kiu ne aparten'is al vi, en la komenc'iĝ'int'a'j printemp'a'j tag'o'j. Ne'long'a temp'o pas'is, kiam solen'e vi ovaci'is venk'o'n de vi'a imperi'estr'o, vi entuziasm'a'j patriot'o'j, fidel'a'j ĝis la last'a spir'o al Napoleono? Aŭ vi'a patriot'ism'o est'is nur'nur'e ŝat'o de la milit-fortun'o — kaj kiam ĝi for'las'is li'n, vi perd'is kun'e kun profit-esper'o ankaŭ la am'o'n al vi'a land'o?
Post batal-fiask'o apud Lepsik'o la event'o'j pas'eg'is tio'n rapid'e, ke mank'is temp'o por re'spir'i. Alianc'an'o'j trans'ir'is Rejn'o'n, de Pirene'o'j proksim'iĝ'is Wellington kun angl'o'j. Napoleono ankoraŭ ie-tie per ne'atend'it'a atak'o sporad'e venk'is, sed li'a arme'o degel'is. La alianc'an'o'j rul'iĝ'is al Parizo. Kiam Gaspar'o pri'mir'is ili'a'j'n venk'o'j'n, la patr'o dir'is al li: ”Ili batal'as por si'a propr'a liber'ec'o, naiv'ul'o. Kaj Napoleono? Tiu batal'as nur por re'ten'i si'a'n potenc'o'n.”
Gaspar'o spert'is dum la migr'ad'o trans naŭ lim'o'j'n font'o'j'n de rezist'o kontraŭ per'fort'o, aspir'ant'a for'glut'i la mond'o'n. Li atend'is la sam'a'n sopir'o'n pri honor'o kaj liber'ec'o ankaŭ ĉe franc'o'j. Sed ili ne for'brul'ig'is si'a'n metropol'o'n kiel rus'o'j, for'las'ant'a'j Moskvon. Ar'et'o'j da student'o'j kaj jun'a'j labor'ist'o'j konstru'is en Clichy kelk'a'j'n barikad'o'j'n. Ali'e neni'u ek'pens'is pri defend'o.
Est'is klar'e, ke la imperi'o est'as fal'ant'a. La respublik'o, el kiu la imperi'o nask'iĝ'is, est'is sen'esper'a. Ŝanc'o'n hav'is rojalist'o'j.
Blank'a'j kokard'o'j aper'is komenc'e ne'kuraĝ'e, sed ili mult'iĝ'is kiel fung'o'j post'pluv'e. Kiu'j sci'is mal'pli ol ali'a'j, kiu'j opini'is si'n for'puŝ'it'a'j flank'e'n kaj avid'is ating'i super'a'j'n rang'o'j'n, ek'kompren'is, ke ven'is ili'a ŝanc'o. La mal'nov'a reĝim'o est'is fal'int'a.
Neces'as sekur'ig'i al si posten'o'n en la nov'a. Ministr'o'j, pri kiu'j oni opini'is, ke ili rest'os, akcept'ad'is amas'e gast'o'j'n. La iam'a aristokrat'ar'o, kiu mal'respekt'is Napoleonon, vigl'iĝ'is. Rojalist'a konsil'ant'ar'o daŭr'e kun'sid'is kaj send'ad'is kurier'o'j'n ĉiu'direkt'e'n. Mon'o komenc'is labor'i. Po'grup'e aper'is du'on'matur'a'j bub'aĉ'o'j, kiu'j kuraĝ'is proklam'i: ”Viv'u Burbon'o'j!”
Zorg'o'plen'a'j urb'an'o'j fingr'o'montr'ad'is al la proklam'o'j, al'glu'it'a'j sur strat'angul'o'j kaj apelaci'ant'a'j, ke Parizo trankvil'e kapitulac'u. La labor'ist'a parti'o ig'is pres'i flug'foli'o'j'n, prov'ant'a'j last'moment'e viv'ig'i la patriot'ism'o'n. Sed polic'ist'o'j kur'ad'is tra strat'o'j kaj ŝir'is ili'n el la man'o'j. Blank-kokard'ist'o'j argument'is al ar'et'o'j da aŭskult'ant'o'j, ke al kontraŭ'batal'o instig'as nur tiu'j, hav'ant'a'j neni'o'n por perd'i. Kiu hav'as famili'o'n kaj posed'aĵ'o'n, dev'as konsent'i kun kapitulac'o.
Gaspar'o ne kapabl'is tio'n kompren'i. Tiu'j, kiu'j dank'as al tiu ĉi land'o por la hav'aĵ'o, por bon'stat'o, kaj dev'us ĝi'n unu'a'vic'e defend'i, trans'don'as ĝi'n komplez'e al mal'amik'o? Ĉu ne mir'ig'as, ke pret'a'j defend'i ĝi'n est'as nur sen'hav'ul'o'j? Tiu ĉi land'o eks'ig'is ili'n el bon'fart'o, ferm'is ili'n en strat'et'o'j, kiu'j plen'as de mal'pur'o kaj mal'san'o'j, don'as al ili eĉ ne manĝ'o'n kaj tamen ili est'as pret'a'j mort'i por ĝi. Kiel ord'ig'i tio'n en'kap'e? Riĉ'ec'o kaj ofer'em'o, tio ebl'e ne kongru'as, opini'is Gaspar'o.
Kaj post'e event'o'j devanc'is ide'o'j'n.
Kozak'o'j sur Montmartr'o? La inform'o dis'port'iĝ'is tra Parizo. Gaspar'o kur'eg'is al si'a el'rigard'ej'o. Li vid'is en krepusk'o fajr'o'j'n, ĉirkaŭ kiu'j svarm'is kozak'o'j en alt'a'j ĉap'o'j. Est'is tie ankaŭ german'o'j. Ĉi-lok'e super Parizo ili kun'ven'is por ĝi'n dis'part'ig'i al si. Kaj Gaspar'o kur'is de'nov'e re'turn'e'n. Tiu'vesper'e en'tut'e neni'u ir'is trankvil'e. Ĉiu'j rapid'is por nov'aĵ'o'j kaj profit'o. La prezent'ad'o en strat'o St. Maur ne okaz'is. Deburauanoj tim'eg'is ven'ont'a'j'n tag'o'j'n, ĉar unu sen'en'spez'a tag'o signif'is mizer'o'n. Sed est'is pli bon'e ol oni imag'is. Rus'o'j kaj german'o'j en'marŝ'is en Parizon, kvazaŭ liber'ig'ant'e ĝi'n de la kruel'a jug'o. La metropol'o ili'n glor'is.
”Viv'u car'o Aleksandro,” vok'is la publik'o je la rus'a'j oficir'o'j.
”Viv'u bel'a'j pariz'an'o'j!” ili respond'ad'is.
Ili ne kondut'is kiel okupaci'ant'o'j, sed kiel hom'o'j ven'int'a'j feri'i en la bon'viv'ant'a facil'krur'a Parizo. Ili sci'vol'em'is pri ĝi; neniel ili imag'is okup'i ĝi'n tiel facil'e. Amas'o'j da burbon'a'j fanatik'ul'o'j, atend'int'a'j post la pord'eg'o, et'iĝ'is al la unu'a kavaleri'a taĉment'o kaj kis'is la polv'o'plen'a'j'n bot'o'j'n de la oficir'o'j. El la fenestr'o'j man'sving'is jun'ul'in'o'j.
Kiu aper'us en Parizo dum la april'a'j tag'o'j, konjekt'us: la humil'ig'it'a urb'o ne kapitulac'is, sed la naci'o solen'e fest'as. ”Bril'eg'a'j pariz'an'o'j” posed'is si'a'j'n butik'o'j'n, dom'o'j'n, trezor'ej'o'j'n.
El la okupaci'a arme'o ŝajn'e far'iĝ'os bon'eg'a klient'o. Kial do ne ĝoj'i? Dum la unu'a'j du tag'o'j la teatr'o'j ne lud'is, sed nur tial, ke Parizo pov'u sat'ig'i si'a'n sci'vol'em'o'n, por pov'i rigard'i prus'o'j'n, kiel altern'is ili'a'j gard'ist'o'j, kiel rus'o'j kant'as ĉe fajr'o'j, kiel la car'a'j oficir'o'j ek'reg'is strat'o'j'n kaj plac'o'j'n. La tri'a'n tag'o'n ek'funkci'is la teatr'o'j kaj la pariz'an'o'j kun'e kun la venk'int'a'j gast'o'j amuz'is si'n. Nur bankier'o'j, komerc'ist'o'j kaj spekulaci'ant'o'j ne distr'iĝ'is. Ili dev'is profit'i al la ”ŝtat'a renvers'o”, mend'i, vend'i kaj tond'i sen'fin'a'j'n stri'o'j'n da blank'a tol'aĵ'o por flag'o'j, kokard'o'j, man'tuk'o'j.
Iu'vesper'e la dek'ok'jar'a Gaspar'o Deburau re'ven'is hejm'e'n kun la tempi'o dis'hak'it'a, kun vest'aĵ'o dis'ŝir'it'a, tuk'o sur la brust'o plen'is de sang'o.
La patr'o dev'is uz'i si'a'n tut'a'n aŭtoritat'o'n por dev'ig'i li'n al prezent'ad'o. Sed mal'facil'as salt'i kaj klaŭn'i, se Gaspar'o ĉiu'moment'e vid'as antaŭ si'a'j okul'o'j taĉment'o'n de franc'a'j milit-kapt'it'o'j, konduk'at'a de german'a eskort'o. Ili marŝ'as tra strat'o'j, kiu'j antaŭ la krepusk'o plen'as de labor'ist'o'j.
”Kie'n vi konduk'as ili'n? En hospital'o'n?”
”En milit-tend'ar'o'n.”
La franc'a'j jun'ul'o'j lac'as, sang'o'plen'a'j, kun bandaĝ'o'j franĝ'it'a'j, reciprok'e si'n apog'as, plen'barb'a'j, mal'gras'a'j; kaj plej terur'a'j est'as ili'a'j okul'o'j, vag'e rigard'ant'a'j dom'o'j'n, vitrin'o'j'n, hom'o'j'n, kiu'j promen'as sur'trotuar'e kaj rid'as. Ŝajn'as, ke la soldat'o'j est'as el provinc'o; ili'a'j rigard'o'j est'as mir'ig'it'a'j, kvazaŭ eĉ en la mort'o'lac'o ili dir'ad'us al si: Tio do est'as Parizo? Por ĉi tiu'j hom'o'j ni vol'is fal'i? Por ke nun oni gvid'u ni'n tra ni'a urb'o kiel sovaĝ'a'n best'ar'o'n.
La dek'ok'jar'a kor'o de Gaspar'o brul'as pro ofend'o de just'ec'o. Li ĉirkaŭ'rigard'as kaj konstat'as en okul'o'j de mult'a'j vir'o'j la sam'a'n humil'ig'o'n, kiu'n mem li tra'viv'as.
Kaj subit'e iu ek'kri'is: ”Kamarad'o'j!” Kaj iu ali'a: ”Ni liber'ig'u franc'o'j'n. Ek!”
Ar'o da labor'ist'o'j et'iĝ'is kontraŭ la prus'a'j'n bajonet'o'j'n kaj sabr'o'j'n. Ili hav'as neni'o'n ol pugn'ig'it'a'j'n man'o'j'n. Kaj tuj en la unu'a moment'o fal'as kelk'a'j sang'ant'e ter'e'n. La german'a oficir'o komand'as kaj unu eskort'a vic'o puŝ'as la atak'ant'o'j'n sur trotuar'o'n. Gaspar'o salt'is furioz'e kontraŭ oficir-ĉeval'o'n, sed ricev'is sabr'o-bat'o'n kaj teren'fal'is. Kiam li lev'iĝ'is, la eskort'o jam al'proksim'iĝ'is. Polic'ist'o'j far'as ordon'o'n: arest'as atak'int'o'j'n. Ankaŭ li'n iu ek'tuŝ'is, sed li el'ŝir'iĝ'is kaj mal'aper'is en la hom'amas'o. Kaj la pariz'an'o'j, la pariz'an'o'j el lum'ig'it'a'j butik'o'j, sur'voj'e al teatr'o kaj restoraci'o'j aplaŭd'as al la german'a taĉment'o. Ili aplaŭd'as kvazaŭ ĵus ili vid'us sukces'a'n fars'o'n.
Gaspar'o kur'eg'as, en'buŝ'e absint'o; de mal'proksim'o li aŭd'as ankoraŭ la terur'a'n ”viv'u'o'n”, kiu'n vok'as la superb'a'j pariz'an'o'j al la fremd'a'j soldat'o'j. Li bedaŭr'as, ke iam li vol'is est'i franc'o.
Sed la dolor'ant'a vund'o sur la tempi'o atest'as al li: jam mi far'iĝ'is tiu.
Ne'volont'e, ne'komplez'e akcept'is Gaspar'o pied'bat'o'j'n por rid'ig'i kelk'a'j'n soldat'o'j'n, kiu'j iu'vesper'e ven'is spekt'i la prezent'ad'o'n. Ĉar ili bon'e pag'is kaj ne ŝpar'is rid'o'n, ig'is la old'a Deburau aranĝ'i la grand'a'n ”milit-marŝ'o'n” kaj la ”egipt'an piramid'o'n”: en la grand'a ”milit-marŝ'o” ir'is si'n'sekv'e sur'ŝnur'e sinjor'o Godot, Stefano kaj Francisko kun tri'kolor'o en'man'e; la ”egipt'an piramid'o'n” person'ig'is la ge'edz'o'j Godot, kiu'j hav'is sur'ŝultr'e baston'o'j'n; sur ili star'is Stefano kaj Francisko kaj sur ili'a'j ŝultr'o'j trem'is Gaspar'o.
La ge'edz'o'j Godot ankaŭ tiu'tag'e trink'is antaŭ la prezent'ad'o, oni'dir'e por ke ili'a'j krur'o'j ne trem'u; dum ili paŝ'is sur la ŝnur'eg'o sol'a'j, ili kapabl'is konserv'i ekvilibr'o'n, sed en la sam'a moment'o, kiam sur ili'a'j ŝultr'o'j trov'iĝ'is la frat'o'j Deburau, kaj kiam ankoraŭ grimp'is supr'e'n Gaspar'o, la piramid'o ek'balanc'is. Gaspar'o ne prevent'is la teren'fal'o'n. La soldat'o'j unu'a'moment'e grobe ek'rid'is. Sed kiam Gaspar'o du'on'sven'e si'n lev'is, li ek'aŭd'is kelk'a'j'n vort'o'j'n en la lingv'o, en kiu parol'ad'is al li nur la pa'nj'o.
”Ja, li sang'as.”
Li tuŝ'is la vund'o'n sur'kap'e, sed sam'temp'e kun surpriz'o ek'rigard'is direkt'e'n, de kie ek'son'is la voĉ'o.
”Neni'o grav'a,” dir'is li al la soldat'o.
”Hej, kio vi est'as?” vok'is la soldat'o. ”Vi ne est'as franc'o?”
”Mal'facil'e dir'i, sinjor'o,” respond'is Gaspar'o kaj kur'is daŭr'ig'i la prezent'ad'o'n.
Sed kiam ĝi fin'iĝ'is, la soldat'o anonc'iĝ'is de'nov'e: li vol'is ek'kon'i la sam'land'an'o'j'n. La patr'o inter'ŝanĝ'is kun li kelk'a'j'n vort'o'j'n, ili dir'is al si la regiment'numer'o'j'n, re'memor'is la batal'o'j'n kaj la komand'ant'o'j'n. Gaspar'o interes'iĝ'is pli, kaj kiam la soldat'o for'ir'ant'e invit'is li'n trink'i glas'et'o'n da vin'o, li hezit'is eĉ ne unu moment'o'n.
Unu'e dev'is Gaspar'o rakont'i, ĉar la soldat'o sci'vol'em'is, kia hazard'o al'konduk'is ĉi tie'n la mis'ŝanc'a'j'n sam'land'an'o'j'n. Sed post'e, el'trink'int'e jam kelk'a'j'n glas'et'o'j'n, li ek'demand'is mem.
Kia est'as Bohemi'o? Ĉu li kon'as urb'o'n Kolín? De kie li de'ven'as? Kaj ĉu apud Brandejs ankaŭ est'as golf'et'o'j? Ĉu est'as tie plat'aĵ'o? Kaj kia'j hom'o'j tie viv'as?
Kiam la lang'o de la soldat'o ek'loz'is, sufiĉ'e mult'o'n li re'memor'is. Li parol'is mol'e, kvazaŭ la pan'mol'aĵ'o'n li pec'ig'us kaj rul'us sur'palat'e. Kompar'e al la kant'em'o de la franc'a lingv'o la ĉeĥ'a est'is pli obtuz'a muzik'e, kompon'it'a el profund'a'j ton'o'j.
”Ekzist'as ĉe ni eben'aĵ'o'j kaj mont'et'o'j,” dir'is la ĉeĥ'a soldat'o.
”Ankaŭ river'o est'as kaj kiam ĝi el'bord'iĝ'as, ve al kamp'o'j ĉirkaŭ'a'j. Ne, sur'bord'e mi ne sid'ad'is. Sur kamp'o labor'o abund'is, de maten'o ĝis vesper'o. Mi vol'is iĝ'i kamp'ar'an'o, sed la bien'o'n hered'is la plej aĝ'a frat'o. Al milit'serv'o? Pro am'at'in'o.
Márinka komenc'e dir'ad'is: jes, sed post'e ŝi akord'iĝ'is kun la najbar-fil'o kaj sci'ig'is mi'n, ke est'as fin'o. Mi rekrut'ig'is mi'n.
Kial bedaŭr'i? Ĝis Parizo mi ven'is. Iam mi re'memor'as, ver'e.
Kvazaŭ hodiaŭ. Vi'a frat'in'o simil'as al Márinka. Ŝi ne tiel bel'is, sed ankaŭ ŝi hav'is blond'a'n har'ar'o'n, kiel tritik'o, kiam la sun'o bril'as sur ĝi'n. Sed Márinka cert'e jam hav'as am'at'o'n kaj mi'n ŝi forges'is.”
La soldat'o ne venk'is la trist'o'n kaj pri'drink'is ĝi'n por la last'a mon'o, kiu rest'is al li.
Kiam Gaspar'o akompan'is li'n post nokt'o'mez'o hejm'e'n, van'is jam demand'o'j. Tiel nur por si mem li ripet'is la ĉeĥ'a'j'n vort'o'j'n; rybník, rákosí, pšenice, fiŝ'lag'o, kan'ar'o, tritik'o. Al li ŝajn'is, kvazaŭ li trov'us mult'e'kost'a'j'n memor'aĵ'o'j'n de la iam'a am'o. Li el'vok'ad'is al si la jun'aĝ'o'n. Gaspar'o konduk'is la soldat'o'n al la magazen'o, kie situ'is la kazern'o; ili adiaŭ'is kaj neniam plu renkont'iĝ'is. Sed long'e son'is al Gaspar'o la kant'et'o, kiu'n la trist'a sam'land'an'o zum-kant'is, dum li konduk'is tiu'n el la gast'ej'o hejm'e'n. ”Mal'feliĉ'a kort'et'o, mal'feliĉ'a kort’ ”. Kaj Gaspar'o trist'is, ke li sci'as neniu'j'n kant'o'j'n el si'a jun'aĝ'o.
Sed mult'is okaz'o'j por aŭd'i des pli da franc'a'j kant'o'j. Kaj nom'e parizajn. La kant'o far'iĝ'is modest'a, sed potenc'a arm'il'o de la popol'o kontraŭ la mal'just'ec-ond'o, kiu ĝi'n inund'is.
Ludovik'o la XVIII-a sur'tron'iĝ'is. La glor'o de la burbon'a dinasti'o re'nov'iĝ'is. La frat'o de la ekzekut'it'a reĝ'o far'iĝ'is reg'ant'o de Franci'o; li dank'is al si'a'j protekt'int'o'j kaj pomp'e adiaŭ'is ili'n.
German'o'j kaj rus'o'j for'marŝ'is el Parizo.
”Kiel parenc'as, ni pet'as vi'n, la nov'a reĝ'o kun Ludovik'o la XVI-a?” demand'is gap'ul'o'j apud la reĝ'a palac'o. Sed nur mal'mult'a'j tio'n sci'is. Ankaŭ mal'mult'a'j zorg'is pri tio. Kiam la reĝ'a kaleŝ'o el'vetur'is el la pord'eg'o, ĉiu'j kompren'is, ke neces'as i'o'n vok'i. Sed pri'jubil'i la reĝ'o'n neni'u em'is. Nur kiam la spekt'ant'o'j ek'vid'is, ke preter la kaleŝ'o trot'as gard'ist'o'j en la kon'at'a'j uniform'o'j, ili kri'is: ”Viv'u la naci'a gvardi'o!” Tio est'is silent'a inter'konsent'o de la arme'o kun popol'o, kontraŭ tiu, kiu sid'is en'kaleŝ'e.
Kiam la kaleŝ'o bru'e for'rul'iĝ'is, oni kant'is. La kanzon'o'j parol'is pri sen'pov'o, sed ankaŭ pri venĝ'o kontraŭ tiu'j, kiu'j ramp'is alt'e'n al potenc'o. Sufiĉ'is port'i blank'a'n kokard'o'n kaj pruv'i, ke vi ne aparten'is al bonapart'ist'o'j; kiu ajn parol'aĉ'ul'o kaj sen'taŭg'ul'o, kiu neni'o est'is, ĉar li neni'o'n kapabl'is, subit'e hav'is sen'obstakl'a'n karier'o'n. Al la plej grand'a'j nul'o'j el'kresk'is la plej akr'a'j kubut'o'j. Nenio'n'far'ul'o'j vol'is rekompenc'o'n por tio, ke ili ĝis nun ne karier'is; ili ig'is si'n aŭd'i, ke tio est'as merit'o, kvankam la kaŭz'o est'is ili'a mal'kapabl'o.
Kiu'j ĝust'a'temp'e lok'is blank'a'j'n kokard'o'j'n sur'ĉapel'e'n, ek'nest'is jam en nov'a'j ofic'ej'o'j. Kiam la reĝ'o sekur'ig'is bon'e si'a'n tut'a'n parenc'ar'o'n, li komenc'is zorg'i pri la ceter'a'j aristokrat'o'j, kiu'j est'is for'puŝ'it'a'j. Ĉio, kio re'memor'ig'is Bonapart'o'n kaj la Grand'a'n Arme'o'n est'is mal'permes'it'a, sam'e kiel ĉio, kio re'memor'ig'is la revoluci'o'n. Ĉiu ĉi re'memor'o est'is opini'at'a ofend'o kontraŭ Li'a Majest'o. Gaspar'o pov'is atest'i, ke pli ol du'on'o de la urb'o adapt'iĝ'is. La sam'a'j hom'o'j, kiu'j kelk'a'j'n tag'o'j'n antaŭ'e vok'is: ”Viv'u la imperi'estr'o!” nun vok'is: ”Viv'u la reĝ'o!” kaj antaŭ kelk'a'j jar'o'j cert'e: ”Viv'u la respublik'o!” Sed ankaŭ est'is, kiu'j ne adiaŭ'is tiel facil'e. Ankaŭ por tiu'j, kiu'j Napoleonon sever'e juĝ'is — li far'iĝ'is ekzil'it'o sur insul'o Elb'o — li iĝ'is taŭg'a simbol'o de la batal'o kontraŭ la burbon'a reakci'o. Li'a nom'o re'memor'ig'is ankaŭ esper'o'j'n, kiu'j'n li ne plen'um'is. Oni pens'is pri la temp'o de li'a'j komenc'o'j kaj glor'o, ne pri la jar'o'j de aŭtokrati'o kaj mal'venk'o'j. Ĉio ŝajn'is pli bon'a ol restaŭr'o de la reĝ'a potenc'o, kiu pri'mok'is ne nur la temp'o'n de la konsul'ec'o kaj imperi'o, sed antaŭ ĉio la re'memor'o'n pri la van'a'j ofer'o'j por la revoluci'o, ĉiu'j'n dolor'o'j'n, tra kiu'j la land'o tra'puŝ'iĝ'is al liber'ec'o el sub la jug'o de Burbon'o'j.
Komenc'iĝ'is nov'a'j konspir'o'j. Bild'o'j de Bonapart'o, dum'nokt'e de mult'a'j for'ĵet'it'a'j, est'is vend'at'a'j ali'lok'e kaj alt'prez'e.
Ankaŭ ĉe Deburau-an'o'j oni posed'is broĉ'o'n kun portret'o de la imperi'estr'o, malgraŭ tio, ke la mal'jun'a Deburau ankoraŭ hav'is el temp'o en Kolín kelk'a'j'n protekt'ant'o'j'n inter aristokrat'o'j, iam'a'j el'migr'int'o'j.
Kaj Gaspar'o kun amik'o'j el bulvard'o zum'kant'is kanzon'o'j'n, kiu'j vast'iĝ'is kiel lavang'o. La polic'o fiask'is. La kanzon'o'j hav'is tiel facil'a'j'n melodi'o'j'n, ke nur ek'aŭd'int'e ili'n, vi pov'is ili'n ripet'i. Ĉu grav'is vort'o aŭ ton'o? Ĉef'is la senc'o.
Mal'amik'o'j ja re'pag'os kio'n ili pren'is.
Re'e ver'o al ni ven'os kaj liber’ ek'flagr'os.
”Kiu kompon'is la kant'o'n?” demand'is Gaspar'o.
”Béranger,” est'is la respond'o.
”Kaj tiu'n?”
”Ankaŭ Béranger.”
Ĉiam Béranger! Gaspar'o ek'ŝat'is li'a'j'n kant'o'j'n, ĉar ili dir'ad'is ĉiam pli, ol en'est'is en la vort'o'j. Ĉiu'paŝ'e nun li konstat'is: se est'as en iu la fort'o kaj ver'o, do en la plej mal'super'a'j, kiu'j ne ŝancel'iĝ'is kaj ne romp'is si'n kiel kan'o'j kaj ankaŭ ne ŝov'iĝ'is kiel muŝ'o'j al kadavr'aĉ'o tie'n, kie est'is antaŭ'vid'ebl'a profit'o.
Tial ili'a'j simpati'o'j aparten'is al la hom'o, kiu kapabl'is fidel'e rest'i kun ili, eĉ se est'is pli mal'bon'e, kiu ne aspir'is pri favor'o de la reg'ant'o'j kaj rest'is fidel'a al la tromp'it'o'j kaj silent'ig'it'o'j.
Aristokrat'o'j oni'dir'e sci'ig'is Bérangeron, ke li kompon'u kant'o'j'n laŭd'ant'a'j la reĝ'o'n, ke ili bon'e pag'os al li. Sed li respond'is, ke li ne bezon'as ili'a'n mon'o'n, ke li kompon'os kant'o'j'n sen'pag'e, kiam la reĝ'o don'os al Franci'o liber'ec'o'n kaj feliĉ'o'n.
Tio fam'iĝ'is en ĉiu'j antaŭ'urb'o'j. Gaspar'o kred'is kaj decid'iĝ'is: se mi kapabl'os art'ist'iĝ'i, do mi est'os art'ist'o por tiu'j simpl'a'j, povr'a'j hom'o'j, sufer'ant'a'j, sub'prem'at'a'j, honest'a'j, sincer'a'j. Li perd'is ambici'o'n konker'i la urb'a'j'n bulvard'o'j'n. Li sopir'is ofer'i si'n al periferi'a'j kvartal'o'j. Li vol'is est'i ili'a — simil'e kiel Béranger. Sed kiel far'i tio'n kun kapriol'o'j kaj pied'bat'o'j?
Ven'is vintr'o; en la komedi'ant'a grup'o okaz'is pli kaj pli oft'a'j konflikt'o'j. La ge'edz'o'j Godot trink'is tiom, ke la prezent'ad'o est'is hazard'a lud'o. Patr'o Deburau ankaŭ kiel komedi'ant'o rest'is iom soldat'o kaj li postul'is sever'a'n disciplin'o'n. Ankaŭ li ne pov'is sen'kompat'e rigard'i, kiel Gaspar'o lez'as si'a'j'n kap'o'n kaj korp'o'n pro sen'ĉes'a'j fal'o'j, kiu'j'n kaŭz'is la ebri'ul'o'j.
La infan'o'j, matur'iĝ'int'e, akir'is ankaŭ mem'konfid'o'n, minac'is for'ir'i, se ne okaz'os re'bon'iĝ'o. La patr'o antaŭ'vid'is, ke la ge'fil'o'j dev'as foj'e ir'i propr'a'voj'e, sed li sci'et'is, ke tio est'us antaŭ'temp'a. Li ripet'e minac'is al la ge'edz'o'j Godot; vid'int'e neni'a'n pli'bon'ig'o'n, li inter'romp'is kun ili, dis'ir'is kun ili.
La ge'edz'o'j Godot sen'labor'iĝ'is; sed tamen ili ne vol'is agnosk'i la ver'a'n kaŭz'o'n de si'a fiask'o; mal'e, ili kulp'ig'is Deburauon, ke li far'is tio'n pro envi'o. Plur'foj'e ili ven'is riproĉ'i si'a'n mal'honor'ig'o'n sub la kort'a fenestr'o en St. Maur, ĝis foj'e Filip'o indign'is, el'kur'is kaj for'pel'is Godoton per pugn'o'bat'o'j. Eg'e li mal'varm'um'is, sekv'e de varm'iĝ'o en ekster'a frid'a veter'o. Malgraŭ tio, ili'a mal'amik'ec'o ne fin'iĝ'is.
Est'is ĝust'e Krist'nask'a vesper'o. Tra la strat'o'j rapid'is ĝoj'a'j, gaj'a'j hom'o'j; butik'o'j de nutr'a vend'ist'o'j kaj vin'ej'o'j plen'is. Patr'in'o Katarino pomp'e prepar'is meleagr'o'n. Ĝi star'is mez'e de la tabl'o roz'rost'it'a, farĉ'it'a per fung'o'j. Gard'is ĝi'n du botel'o'j da kvalit'a vin'o kaj la tut'a ĉambr'o bon'odor'is de dis'tranĉ'it'a ananas'o. Ankoraŭ antaŭ krepusk'iĝ'o hast'e en'ven'is tri polic'ist'o'j.
Serĝent'o sek'e salut'is kaj sen'prokrast'e demand'is: ”Kie vi hav'as Bonapart'o'n?”
”Neniu'n ni hav'as,” respond'is la patr'o.
”Vi sekret'ig'as juvel'o'n kun portret'o de la eks-imperi'estr'o,”
asert'is la serĝent'o. ”Tio est'as pun'ind'a ag'o. Konfes'u!” La patr'o kap'ne'is; la tut'a famili'o atest'is, ke la denunc'o fals'as. La serĝent'o do man'sving'is kaj du ali'a'j komenc'is serĉ'i. Kun cert'ec'o. Broĉ'o kun la napoleona emblem'o est'is en kest'et'o sub'fenestr'e, ne tro kaŝ'it'a, neni'u ĝi'n opini'is apart'e valor'a trezor'o.
”En la nom'o de la reĝ'o vi est'as arest'it'a,” dir'is la serĝent'o al la patr'o.
”Sinjor'o'j, est'as ja la Krist'nask'a vesper'o!” vok'is Katarina kaj Dorotea ek'plor'is.
”Tiu broĉ'o est'as mi'a,” ek'kri'is Gaspar'o kaj ek'star'is antaŭ la polic'ist'o'j. ”Mi aĉet'is ĝi'n, mi kaŝ'is ĝi'n tie.”
”Ne babil'aĉ'u,” ek'muĝ'is la polic'ist'o, ”laŭ denunc'o de sinjor'o Godot la posed'ant'o est'as Filip'o Deburau. Nur post'e li dir'is pli mild'voĉ'e: ”Ordon'o est'as ordon'o. Mi dev'as tio'n far'i.”
”Atend'u ĝis morgaŭ,” pet'is Katarina kaj montr'is la prepar'it'a'n vesper'manĝ'o'n.
”Ne ebl'as, sinjor'in'o. Ni ir'u!”
Gaspar'o kur'is kun la eskort'o ĝis prizon'o kaj ne ĉes'is konvink'i la serĝent'o'n. Sed tiu preter'aŭskult'is li'n. Li mem ĝoj'is je hejm're'ven'o al la propr'a tabl'o. Fin'e la patr'o mem ordon'is al Gaspar'o, ke li ir'u hejm'e'n kaj zorg'u pri la patr'in'o.
”Ili pov'as al mi neni'o'n far'i,” li cert'ig'is la fil'o'n.
”Ili ne darfas i'o'n far'i al vi!” dir'is plor'voĉ'e Gaspar'o post la patr'o, mal'aper'ant'a mal'antaŭ pez'a pord'eg'o. ”Godot eg'e pag'os tio'n!”
Li re'ven'is hejm'e'n, sufok'iĝ'ant'e pro koler'o. Jes, la mal'am'o mank'is al li, tiu'n li ĝis nun ne ek'kon'is aŭtent'e. Sed nun ĝi absorb'is, konsum'is li'n. Hav'i Godoton en'man'e, tiu'n venĝ'em'a'n diabl'o'n, tiu'n fi'karakter'a'n denunc'ant'o'n! Kaj refren'o de unu el la Béranger-kanzon'o'j eĥ'is en li'a'j orel'o'j: ”... flustr'e nur, flustr'e nur, judaso est'as ĉi tie, judaso, judaso, ĉi tie!”
Judaso kaŭz'is, ke ĉe Deburau-an'o'j tiu'vesper'e neni'u tuŝ'is la roz'kolor'a'n meleagr'o'n, nek la ananas'o'n. Li kaŭz'is, ke en la famili'o ek'loĝ'is mal'gaj'o kaj sen'konsil'o. La sekv'a'n tag'o'n ili lud'is, sed ĉiu'j est'is kvazaŭ sen'anim'a'j. Post du semajn'o'j ven'is el mal'liber'ej'o sci'ig'o: komedi'ant'o Filip'o Deburau est'is kondamn'it'a al tri'monat'a karcer'o pro la ofend'o de Li'a Reĝ'a Majest'o.
”Kie vi est'as, sinjor'o Béranger, por kompon'i nov'a'n kant'o'n pri tiu ĉi mal'just'aĵ'o? Tri monat'o'j'n pro ĉi tiu lud'aĵ'o en la kest'et'o! Ĉu vi sci'as, kio'n ĝi signif'as por mal'riĉ'a'j komedi'ant'o'j?”
Gaspar'o hav'is unu pli'a'n motiv'o'n por mal'am'i Burbon'o'j'n.
Kia'j trist'eg'a'j tag'o'j kaj semajn'o'j! La mal'jun'a Deburau ne est'is ja pa'ĉj'o kre'it'a por tener'e am'i si'a'j'n infan'o'j'n, sed nun, kiam li sufer'is tiel sen'kulp'e, ili ĉiu'j re'konsci'ig'is al si li'a'j'n bon'a'j'n kvalit'o'j'n, sincer'ec'o'n, energi'o'n, zorg'em'o'n.
Gaspar'o forĝ'is cent plan'o'j'n, kiel liber'ig'i la patr'o'n, sed ĉiu'j'n li dev'is rezign'i. Fin'e rest'is nur unu'sol'a konsol'o: ”... re'e la ver'o est'os ni'a ...”
Dum la reg'ad'o de tiu ĉi reĝ'o, kiu nul'ig'is ĉiu'n liber'ec'o'n kaj ankaŭ spion'is tiu'j'n, kiu'j hazard'e rest'is, la ver'o ne aper'os. Sed kia esper'o rest'as, se ĉiu'j reĝ'o'j ĉirkaŭ'e sub'ten'as Burbon'o'n kaj li est'as lig'it'a al ili pro dank'em'o? Tamen unu. Gaspar'o trov'as ĝi'n sur'fund'e de al'rigard'o'j, en flustr'a'j vort'o'j, en kant'o-alegori'o'j. Kiam vigl'iĝ'is li'a observ'em'o, li mal'kovr'is ĝi'n ĉiu'paŝ'e en mal'pur'a'j strat'et'o'j de si'a periferi'o.
”Li ven'os!”
Oni en'karcer'ig'is li'n, Napoleonon sur ital'a insul'o. Sed kio'n signif'as mur'eg'o'j por li? Kio'n la mar'o?
La nov'a reĝ'o tuj dum la unu'a'j tag'o'j provok'is mal'am'o'n de la naci'o. Kaj la silent'ig'it'o'j kaj sufer'ant'o'j dediĉ'is si'a'n esper'o'n al la hom'o, kiu de ili pren'is tiom da viv'o kaj sang'o; ĉar ili hav'is neniu'n ali'a'n.
Parizo ŝat'e ig'as si'n surpriz'i, kiel danc'ant'a vir'in'o en bal'o: ŝi koket'as kun unu kaj atend'as iu'n ali'a'n. Ĝi fiks'rigard'as al Vieno kaj al sinjor'o'j, kiu'j tie diskut'is, kaj subit'e star'is post ĝi'a ŝultr'o la kon'at'a kavalir'o. De'nov'e est'is mart'o kaj ĉio est'is kiel pas'int'jar'e. Nur la ”viv'u la reĝ'o!” ŝanĝ'iĝ'is de'nov'e je la ”viv'u la imperi'estr'o!” Sed Gaspar'o jam sci'pov'is disting'i, kiu opini'as tio'n sincer'e kaj kiu nur for'turn'as atent'em'o'n, por ke oni ne ek'kon'u, ke sur'ĉapel'e li hav'as pli mal'hel'a'n lok'o'n post blank'a kokard'o.
La imperi'estr'o re'ven'is el Elb'o. Dum la reĝ'o Ludovik'o est'is fuĝ'ant'a ekster'land'e'n, Napoleono est'is en'ir'int'a en Parizon.
Bulvard'o'j'n inund'is torent'o'j da ĝoj'plen'a'j hom'o'j, kiu'j de'nov'e est'is amar'e instru'it'a'j, kia mal'amik'o est'as la reĝ'o, ankoraŭ foj'e ili vol'is don'i si'a'n konfid'o'n al la imperi'estr'o. Labor'ist'o'j kaj meti'ist'o'j amik'iĝ'ad'is kun soldat'o'j. Kaj kiom da bild'o'j pri Napoleono! Kiel vi, burbon'a'j spion'o'j, pov'is ĉio'n ĉi preter'vid'i?
La mal'liber'ej'o'j mal'ferm'iĝ'is kaj Filip'o Deburau, iom pli svelt'a kaj kun pli raŭk'a voĉ'o, sed ĝoj'plen'a, re'ven'is hejm'e'n ankaŭ iom kiel venk'int'o; li for'manĝ'is ĉio'n trov'ebl'a'n kaj post'e ek'sid'is kun gitar'o sub streĉ'it'a ŝnur'eg'o kaj li'a'j infan'o'j prezent'is al li bel'a'n program'o'n por bon'ven'ig'i li'n. La tut'a Parizo ŝajn'e dron'is en ĝoj'o. Sed la urb'an'o'j venk'is la imperi'estr'o'n pli fru'e inter si ol la mal'amik'o'j apud Vaterl'o. Ili sopir'is viv'i bon'stat'e kaj ne risk'i nov'a'n aventur'o'n. Cent tag'o'j pas'is en altern'a jubil'ad'o kaj indign'o, en konfid'o kaj tim'o'j. Napoleono konstat'is, ke la popol'o ne bon'ven'ig'as la imperi'estr'o'n, sed esper'o'n pri la pli bon'a viv'o. Li vol'is do last'moment'e far'i ĝi'n si'a apog'o, akir'i ĝi'n per liberal'a konstituci'o. Sed jam tard'is. La alianc'an'o'j milit'ir'is tra Belgi'o kaj post'dors'e de Napoleono la aristokrat'ar'o ankoraŭ pli firm'e alianc'iĝ'is kun riĉ'ul'o'j. Krom'e kontraŭ la imperi'estr'o star'is ankoraŭ unu potenc'o, pri kiu Deburau bon'e sci'is, ĉar li kon'is mult'e da vidv'in'o'j kaj mult'e da orf'o'j en la strat'o'j ĉirkaŭ St. Maur. Sub ĉiu tegment'o oni iu'n pri'plor'is. La trist'o est'is pli fort'a alianc'an'o ol tri car'o'j.
Milion'o'j da mort'ig'it'o'j ek'star'is frunt'e kontraŭ la nov'a milit'ir'o kaj instig'is la viv'ant'o'j'n ced'i eĉ ne unu paŝ'o'n.
La 18-a de juni'o est'is la tag'o de batal'o apud Vaterl'o.
La alianc'an'o'j solen'is la du'a'n ven'o'n en Parizon. Parizo ĉi'foj'e hav'is jam valor'a'n spert'o'n. Ĝi sci'is, kio plaĉ'as al la gast'o'j, kiel vestiĝ'i, kiel ek'kant'i, kiel bon'ven'ig'i ili'n. Sam'temp'e kun ar'o'j da dragon'o'j en'flu'ad'is torent'e or'o en'urb'e'n, kiu en'verŝ'iĝ'is kaj flu'is en teatr'o'j'n, restoraci'o'j'n kaj bakarat'ej'o'j. Ĉiu'j in'o'j, kiu'j opini'is, ke or'a'n ̧floroj de virg'ec'o ne tro plaĉ'ig'us ili'n, nun ĝoj'is. Kaj kun ili ankaŭ ĉiu'j honest'a'j gant'ist'in'o'j, ĉapel'ist'in'o'j, tajlor'in'o'j. Ĉiu oficir'o bezon'is al si'a pomp'o am'at'in'o'n, kiu'n li dev'is elegant'e vest'ad'i, konduk'ad'i en teatr'o-loĝi'o'n kaj vesper'manĝ'i kun ŝi ĉe Véry. Lud'salon'o'j flor'is, juvel'ist'o'j dis'vend'is si'a'j'n var'o'j'n. Tio est'is kvar'dek gras'a'j tag'o'j. Car'o Aleksandro oni'dir'e el'spez'is dum tiu temp'o unu kaj du'on'milion'o'n da rubl'o'j, sed tio ne est'is kompar'ebl'a kun marŝal'o Blücher (bliĥer), kiu disip'is tri milion'o'j'n. De orel'o al orel'o flug'is tiu'j inform'o'j tra Parizo; ke tiu'j'n milion'o'j'n dev'is en'poŝ'ig'i al la venk'int'o'j la mizer'ig'it'a Franci'o, tio'n oni forges'is.
Ĉio de'nov'e re'ven'is.
Kiel sur rulet'o: para-mal'par'a kaj de'nov'e par'a. La par'a est'is blank'a'j flag'o'j, kokard'o'j kaj plum'tuf'o'j. De'nov'e est'is nul'ig'it'a'j liber'ec'o'j kaj oni komenc'is kvit'ig'i kont'o'j'n. Bonapart'ist'o'j perfekt'e perfid'iĝ'is kaj est'is facil'e aranĝ'i persekut'ad'o'n kontraŭ ili. Merit'o'j, art'o, nobl'ec'o, saĝ'o — ĉio ĉi por burbon'a'j ĉas'ist'o'j ne grav'is. Grav'is sol'e, ĉu iu est'is suspekt'a pro liberal'a pens'ad'o. La fil'in'o de Maria Antoinetta, duk'in'o el Angouleme, postul'is venĝ'o'n. Cent'o da ali'a'j ge'duk'o'j postul'is venĝ'o'n.
Sur'scen'ej'e de la strat'o St. Maur de'nov'e aper'is sinjor'o Godot. La edz'in'o for'las'is li'n kaj li far'iĝ'is profesi'a denunc'ist'o kaj ĉantaĝ'ist'o. Li prov'is de temp-al-temp'o angul'strat'e ek'kri'i: ”For Burbon'o'j'n!” Kiu las'is si'n de'log'i kaj ek'kri'is la sam'o'n, tiu'n oni arest'is post kelk'a'j paŝ'o'j. Kaj ĉar sinjor'o Godot ne pov'is pardon'i al patr'o Deburau, ke tiu sen'ig'is li'n de labor'en'spez'o'j, li ripet'e al'konduk'is polic'o'n. Ven'is pet'o'j kaj alud'o'j pri ties mal'san'o, kiu mal'bon'iĝ'is; ili for'konduk'is Deburau-on kaj ankoraŭ kun pli grand'a sever'ec'o ol iam.
April'o en la jar'o 1816 est'is pluv'em'a kaj mal'varm'a kvazaŭ novembr'o. La aer'o precipit'iĝ'is je mal'varm'et'a nebul'o. Gaspar'o jam kelk'foj'e ir'is al la mal'liber'ej'o Bicetre, por sci'iĝ'i, ĉu oni de'nov'e juĝ'os la patr'o'n aŭ ĉu fin'iĝ'os li'a pun'o. Sed la venad'o'j van'is, eĉ se li long'e preter'paŝ'ad'is la pord'eg'o'n, por ĝis'atend'i juĝ'ist'o'n aŭ provos'o'n. Iu'vesper'e tamen li hav'is bon'ŝanc'o'n.
Jam krepusk'iĝ'is, kiam en iu koridor'o ek'lum'iĝ'is kaj post moment'o ek'knar'is ŝlos'il'o en serur'o.
Gaspar'o ek'kur'is al la pord'eg'o.
Jun'a vir'o kun ar'o da dokument'o'j el'ir'is ekster'e'n, en'dir'is i'o'n al la provos'o, kiu apert'is al li; ambaŭ ek'rid'is, kaj post'e la pord'et'o ferm'iĝ'is. Gaspar'o al'kur'is en la moment'o, kiam serur'o jam ek'klak'is. Li ek'frap'is la pord'o'n. La provos'o demand'is.
Gaspar'o balbut'is si'a'n demand'o'n, sed la vir'o post la pord'eg'o respond'is insult'e al li kaj li'a'j paŝ'o'j fin'son'is surd'e en volb'o koridor'a.
Gaspar'o apog'is si'a'n lac'a'n frunt'o'n je lign'o garn'it'a per fer'o.
”Kio okaz'is al vi?” demand'is jun'a voĉ'o. ”Kiu'n vi hav'as en'e?”
”Mi'a'n patr'o'n oni arest'is,” dir'is Gaspar'o.
”Kio'n li far'is?”
”Neni'o'n.”
”Ver'e?” ek'rid'et'is la jun'a vir'o. ”Kaj kio'n vi vol'as far'i? Ruin'ig'i la mal'liber'ej'o'n?”
”La patr'o mal'san'as,” dir'is Gaspar'o morn'e.
”Cert'e oni en'hospital'ig'is li'n.”
”Tiu'j? Pri neni'u ili zorg'as.”
La ne'kon'at'a jun'ul'o lev'et'is la ŝultr'o'j'n kaj de'turn'is si'n for'ir'ont'e. Sed post'e li re'ven'is. ”Nun ĉiu'j dorm'as kaj vi neni'o'n ek'sci'os. Kiu vi est'as?”
”Aktor'o,” brav'e dir'is Gaspar'o.
”Mi ŝat'as aktor'o'j'n. Mi est'as advokat'o. Ven'u kun mi trink'i glas'et'o'n da vin'o. Morgaŭ mi help'os al vi.”
”Ĉu ver'e?” mir'eg'is Gaspar'o.
”Mi est'as kon'at'o de la prizon'estr'o. Ven'u!” invit'is li'n la jun'a advokat'o kaj al Gaspar'o ŝajn'is, kvazaŭ ankaŭ en ties voĉ'o est'us iom da mild'iĝ'o, ke li ne rest'os sol'a.
”Kie'n ni ir'u?”
Gaspar'o kon'is nur unu'sol'a'n trink'ej'o'n en si'a kvartal'o kontraŭ la kort'et'o en strat'o St. Maur Popincourt.
”Al pa'nj'o Cadet,” decid'is la jun'ul'o. Ĝi ne est'is mal'proksim'e kaj ankaŭ ĝi est'is nur simpl'a gast'ej'o; Gaspar'o tre ĝoj'is, ke li ne trov'iĝ'as en luks'a restoraci'o, kie li cert'e ne sci'us, kio'n far'i kun si'a'j man'o'j. Ĉe du tabl'o'j sid'is vetur'ig'ist'o'j kaj ili kub-lud'is; ali'lok'e long'har'a'j vir'o'j, pentr'ist'o'j, kun ili kelk'a'j jun'a'j vir'in'o'j.
”Ĉi tie vi hav'as ĉiu'j'n!” dir'is la advokat'o, kiam li ek'sid'is kaj kiam li ek'rimark'is avid'a'n rigard'o'n de si'a kun'ul'o. ”Kant'ist'in'o'j el teatr'o Montparnas'o, am'ant'o'j el Bobino kaj fuŝ'pentr'ist'o'j el la tut'a kvartal'o. Ĉi tie gaj'as. Tial mi ŝat'as vizit'ad'i ĉi lok'o'n.”
Bobino, Montparnas'o, en'tut'e nobl'a'j teatr'o'j, al kiu'j la mizer'a ĵongl'ist'o nur ne'kuraĝ'e ek'rigard'is, paŝ'ant'e sub ili'a'j afiŝ'o'j.
”El kiu teatr'o vi est'as?” demand'is li'a regal'ant'o.
”Mi?” embaras'iĝ'is Gaspar'o. Ĉu mensog'i? Tiu jun'ul'o kun hel'a long'a har'ar'o, kiu fal'ad'is ĉiu'moment'e frunt'e'n kaj kun trist'a rigard'o kaj konfid'em'a buŝ'o, plaĉ'is al li. Li ne prezent'os si'n kiel grav'a person'o.
”Mi est'as akrobat'o,” li dir'is. ”Ĉu mi for'ir'u?”
La advokat'o ek'rid'is. ”Kial? Volont'e mi vesper'manĝ'os kun akrobat'o. Pardon'u, ĝis nun neniam tio okaz'is al mi. Kred'u, mi tre ŝat'as tia'j'n prezent'ad'o'j'n, precip'e nokt'e, dum lum'o de torĉ'o'j...” li gest'is al kelner'in'o. ”Ĉu vi permes'os, ke i'o'n mi mend'u?”
Knab'in'o rid'ant'e klin'is si'n super la tabl'o'n.
”Frikasitan kunikl'o'n kun brasik'o,” li ordon'is. ”Tio est'as ili'a spacial'aĵ'o,” li dir'is al Gaspar'o.
”Neni'o'n plu?” ĉarm'e rid'et'is la kelner'in'o.
La jun'ul'in'o ek'rid'is kaj turn'int'e si'n al Gaspar'o, kares'is li'a'n vang'o'n. Post'e ŝi for'kur'et'is.
”Vi ankoraŭ ruĝ'iĝ'as?” mir'is la advokat'o. ”Vi ne am'as knab'in'o'j'n?”
”Mi am'as ili'n,” konfes'is Gaspar'o.
”Ĉi tie vi pov'us elekt'i.”
”Mi ne aspekt'as bel'e. Mi est'as mal'riĉ'a.”
La kelner'in'o al'port'is la manĝ'o'n kaj vin'o'n. Ili ek'manĝ'is.
Gaspar'o ne ne'is, ke li mal'sat'as.
”Ĉu vi ŝat'as poem'o'j'n?” demand'is post'e la advokat'o.
”Cert'e,” kap'jes'is embaras'e Gaspar'o.
”Ĉu mi pov'as i'o'n tra'leg'i al vi?”
”Cert'e.”
Li'a kun'ul'o en'pens'iĝ'is kaj mal'lev'is la mol'a'n rigard'o'n. Sed tuj profund'e li ek'trink'is kaj ek'rid'is.
”Ĉu jam ni dir'is al ni ni'a'j'n nom'o'j'n?”
”Mi ne kuraĝ'is.”
”Vi'a nom'o, amik'o art'ist'o?”
”Gaspar'o Deburau. Sed mi prezent'as mi'n sub la nom'o Baptist'o.”
”Mi'a nom'o est'as Eŭgen'o Hug'o (Ig'o’).”
Ĉe'est'o de la nov'a kon'at'o Gaspar'o'n iom'et'e ĝen'is; sed li ĝoj'is pro la kontakt'o kun la nov'a medi'o, kies hom'o'j est'is kar'a'j al li. Li silent'is kaj aŭskult'is Eŭgen'o'n Hug'o; li'a nom'o fremd'is al li, sed bon'e li ek'kompren'is, ke la jun'a hom'o mal'feliĉ'as, ĉar li ne sukces'is akir'i, kio'n li aspir'as. Li leg'is al Gaspar'o poem'o'n. Kiam ŝajn'is al li, ke Gaspar'o li'a'j'n vers'o'j'n ne kompren'as, li konvink'ad'is li'n pri la bel'ec'o de grand'a pasi'o.
”Ĉu vi kapabl'as hav'i eg'a'n pasi'o'n, ke vi ofer'us por ĝi en'tut'e ĉio'n?” Deburau ne sci'is. Jam li tra'viv'is tiom da trist'o, kruel'ec'o kaj sufer'o, tiom da mal'sat'a sopir'o, ke fakt'e li ne kompren'is, kio pov'us li'n ankoraŭ pli humil'ig'i, romp'i aŭ sven'ig'i.
Eŭgen'o ĵaluz'is pri si'a frat'o Viktor'o. Li admir'is kaj sam'temp'e envi'is li'n. Li ricev'ad'as honorari'o'j'n de glor'a'j vir'o'j, al kiu'j li send'as si'a'j'n od'o'j'n. Ankaŭ la patr'in'o am'as li'n pli kaj Eŭgen'o rest'as ĉiam for'e, sen'ĉes'e sen'signif'a.
Gaspar'o kon'is la ambici'o'n. Li sent'is en si ard'o'n, febr'o'n kaj soif'o'n pri io grand'a, pri real'ig'o de bel'a kaj grand'a task'o est'i art'ist'o! Ĉe Eŭgen'o tio est'is nur aspir'o pri bril'a ekster'aĵ'o, pri sukces'o kaj honor'o hav'i glor'o'n de art'ist'o! Gaspar'o vol'is la viv'o'n mult'obl'ig'i kaj donac'i si'n; dolor'is li'n, ke li ne sci'as kiel ĉi tiu'n pasi'o'n real'ig'i. Eŭgen'o vol'is montr'iĝ'i grand'a; sen'rev'iĝ'o li'n plen'ig'is de vund'it'a vant'em'o kaj sent'o pri mal'just'ec'o.
Tio est'is la unu'a nokt'o de Gaspar'o tiel tra'vigl'it'a. Ek'reg'is li'n ĉiam pli grand'a mal'trankvil'o kaj kiam antaŭ la maten'iĝ'o altern'is kelner'in'o'j kaj en'fal'is tie'n grup'et'o'j da aktor'in'o'j kaj pentr'ist'o'j Eŭgen'o Hug'o don'is al li si'a'n adres'o'n kaj permes'is, ke Gaspar'o ven'u demand'i, kio okaz'as kun li'a patr'o en la karcer'o.
Parizo ali'vest'is si'n.
Napoleonaj rekvizit'o'j migr'is en mal'nov'a'n fatras'o'n, en Sejn'o'n, en kaŝ'ej'o'j'n; la burbon'a glor'o rab'e si'n puŝ'is al hel'a tag'o.
Sur montmartr'a tomb'ej'o solen'e oni el'ter'ig'is relikv'o'j'n de Ludovik'o la XVI-a kaj de Maria Antoinetta kaj ne mal'pli solen'e de'nov'e en'ter'ig'is laŭ konven'a'j ceremoni'o'j. Reakci'ul'o'j decid'iĝ'is, ke ĉi-foj'e fund'e ili sekur'ig'os si'n kontraŭ ĉiu prov'o renvers'i la reĝim'o'n kaj send'is en arest'ej'o'n ĉiu'n nur iom suspekt'ebl'a'n hom'o'n, eĉ pri distanc'a rilat'o al la revoluci'o. Pretekst'o'j'n oni trov'is facil'e. En kelk'a'j urb'o'j organiz'is la burbon'a polic'o ŝajn'ig'it'a'j'n masakr'o'j'n, kiu'cel'e oni dung'is la korupt'ebl'a'n kanajl'ar'o'n kaj post'e pun'is tiu'n kun'e kun la destin'it'a'j viktim'o'j. Kelk'a'j povr'ul'o'j el ĉirkaŭ'o de Gaspar'o est'is ankaŭ traf'it'a'j. Sed jam li ne las'is si'n de'log'i. Li vol'is ĝis'atend'i re'ven'o'n de la patr'o. Montr'iĝ'is, kiel util'a'n instrukci'ad'o'n don'ad'is al li dum kelk'a'j jar'o'j la pariza strat'o.
Kiam Deburau-an'o'j konduk'is post tri monat'o'j la patr'o'n el la karcer'o, mal'fort'iĝ'int'a'n, sed plen'a'n de obstin'a esper'o, sur kruc'voj'o'j brul'is ŝtip'ar'o'j kaj sur ili est'is for'mort'ant'a'j la ide'o'j de Lamennais, fraz'o'j pri social'a just'ec'o, pri demokrati'o.
”Kant'o'j'n de Béranger oni ne for'brul'ig'os,” trankvil'ig'is Gaspar'o la patr'o'n. Sufiĉ'as fajf'et'i refren'o'n kaj kun ĉiu vi inter'kompren'iĝ'os.” Sed la patr'o kap'ne'is.
”Ni dev'as atent'i. Tra mal'liber'ej'o ne konduk'as voj'o al glor'o.”
Pri Napoleono oni parol'is divers'manier'e. Ebl'as, ke la simpl'a popol'o baldaŭ forges'us li'n. Sed okul'frap'is, kun kia mal'am'o parol'as pri li la plej super'a'j, kiel ili emfaz'as li'a'n kruel'ec'o'n, sprit'mank'o'n kaj ego'ism'o'n. Li jam ne pov'is si'n defend'i.
Tial oni far'is el li fulm'o-konduk'il'o'n de ĉiu'j si'a'j erar'o'j kaj pek'o'j. Sed la simpl'a'j hom'o'j hav'as kutim'e san'a'n, klar'a'n prudent'o'n. Kial oni tiom eg'e tambur'as? Kio'n oni kaŝ'u per tio? Kies krim'o'j'n, kies mal'bon'a'j'n ide'o'j'n kaj intenc'o'j'n. Tiel far'iĝ'is Napoleono de'nov'e simbol'o de rezist'o, en kies frunt'o neniam mem li star'us, simbol'o de ĉiu'j kuraĝ'a'j pen'ad'o'j. La reg'ist'ar'o ek'sci'is tio'n kaj far'is plu'a'n erar'o'n: ĝi kred'is terur'ig'i la hom'amas'o'n kaj ig'is ekzekut'i la est'int'a'n favor'it'o'n de Napoleono, marŝal'o'n Ney.
Tio efik'is kiel ole'o verŝ'it'a en fajr'o'n. Oni ĉes'is parol'i pri Napoleono; sed kiel simbol'o de venĝ'o en'anim'e de la popol'o ankoraŭ li pli'firm'iĝ'is.
Gaspar'o Deburau sid'ad'is kun jun'ul'ar'o el la kvartal'o sur kort'et'o'j, sur pont'o'j kaj strat'angul'o'j kaj kun ali'a'j mal'laŭt'e zum'kant'is: ”Rakont'u al ni pri li, avi'nj'o...”
Ven'is polic'ist'o. Neni'u mov'iĝ'is. La kant'o daŭr'is. Polic'ist'o moment'o'n aŭskult'is kaj post'e for'ir'is. Neni'o riproĉ'ind'a. Kaj la jun'a'j knab'o'j el la periferi'o kant'is, en la okul'o'j kaŝ'it'a'n ĝoj'o'n: ”Rakont'u al mi pri li, avi'nj'o...”
La re'ven'o de la patr'o unu'ig'is de'nov'e la famili'o'n. La knab'o'j for'pel'is pens'o'j'n pri vag'ad'o kaj komenc'is labor'i kun nov'a elan'o. Inĝeni'e ili el'pens'ad'is nov'a'j'n truk'o'j'n, ekzerc'is, kaj ŝajn'is al ili, ke nur nun ven'os ili'a ĝust'a temp'o: viv'o sen'milit'a ebl'ig'os al ili art'o'voj'o'n supr'e'n.
Nur Gaspar'o ĉiu'monat'e pli mal'trankvil'is. La ali'a'j kresk'is, sed li rest'ad'is sur la sam'a lok'o, ne kontent'ig'it'a, sen'util'a. Li'a'j frat'o'j est'us sam'e bon'a'j ankaŭ sen li. Sed eĉ kun ili, est'is li neni'o. Por li'a sopir'o pri pantomim'o ili ne hav'is pli da kompren'o, ol dum ili est'is et'a'j knab'o'j. Kio'n far'i? For'ir'i el la famili'o li ne kuraĝ'is. Sed oft'e, kiam liber'is temp'o, li rapid'is tie'n, kie'n li'n log'is fasad'o'j de mal'grand'a'j teatr'o'j, afiŝ'o'j de pantomim'o'j, nom'o'j de la kon'at'a'j aktor'o'j.
Bulvard'o du Templ'e, fond'it'a antaŭ pli ol cent jar'o'j de Ludovik'o la XIV-a, ricev'is nom'o'n laŭ la fortik'aĵ'o de orden'o de pi'a'j kavalir'o'j; ili'a orden'o est'is nul'ig'it'a kaj ĝi'a'j general'o'j de'long'e fin'iĝ'is sur ŝtip'ar'o, sed la nom'o lig'iĝ'is kun la lok'o, kie trov'is rifuĝ'ej'o'n ĉia gaj'o de Parizo, de Parizo nobl'a kaj mal'riĉ'a. Tie'n ven'is komerc'ist'o'j, ili'n sekv'is ĵongl'ist'o'j, komedi'ant'o'j, dres'ist'o'j, ĉiu'j pov'int'a'j propon'i i'o'n por spektakl'o. Ludovik'o la XIV-a ankaŭ vetur'ig'ad'is ĉi tie'n sinjor'in'o'n Dubarry, sed dum la reg'ad'o de li'a tron-sekv'int'o ek'reg'is la gaj'a'n bulvard'o'n la publik'o de labor'ist'o'j, meti'ist'o'j, student'o'j. Ĝi am'is si'a'j'n komedi'ant'o'j'n, ĉar ili donac'is al ĝi tio'n, por kio oni dev'is ali'lok'e tro mult'e'kost'e pag'i kaj kio est'is distr'aĵ'o por elit'o. Tra kelk'iu tegment'o pluv'is sur aktor'o'j'n, sed la publik'o permes'is, ke ankaŭ la plej majest'a'j scen'o'j est'u prezent'at'a'j sub pluv'ombrel'o'j. Puls'is tie viv'o tag'e-nokt'e. El bud'o'j son'is klarnet'o'j, zimbalon'o'j, kant'ad'o kaj kri'ad'o. Grand'a'j teatr'o'j en la centr'o de la urb'o baldaŭ envi'is la bud'o'j'n en periferi'o pro ili'a sukces'o kaj postul-akir'is de la ofic'o'j mal'permes'o'n prezent'ad'i teatr'aĵ'o'j'n; tiel sur'scen'iĝ'is en mini'teatr'o'j la pantomim'o. La sukces'o ne mal'grand'iĝ'is; la reĝ'a teatr'o ne instru'iĝ'is, ke tio est'as la viv'o mem, re'spegul'iĝ'ant'a en et'a'j scen'o'j kaj pantomim'o'j, al'log'ant'a ĉi tie'n la publik'o'n. Ja eĉ la panoptik'o'j kun vaks-figur'o'j ne est'is sen'interes'a'j por la vizit'ant'o'j. En juli'o 1789 oni ek'kapt'is figur'o'j'n simbol'e prezent'ant'a'j revoluci'o'n kaj port'is ili'n en procesi'o, kiu marŝ'is al Bastil'o. Svis'o'j tiam paf'is kontraŭ la figur'o'j'n.
Dekret'o pri liber'ec'o por teatr'o'j ebl'ig'is al la mini'scen'ej'o'j plu'a'n evolu'o'n. Sed Napoleono ili'n sub'ord'ig'is, dum li ne likvid'is ili'n, al sever'a cenzur'o. Tial post li'a fal'o, la direktor'o'j liber'e re'spir'is kaj la repertuar'o glor'is la fin'o'n de la milit'o. Sed la nov'a Burbon'o ankoraŭ pli'akr'ig'is la cenzur'o'n. Li'a'j konsil'ist'o'j ne li'n tim'ig'is van'e, kia skol'o por revoluci'ig'o de la labor'ist'ar'o pov'us far'iĝ'i prezent'ad'o'j en tiu'j ĉi mal'grand'a'j teatr'o'j.
Tamen la bud'o'j ĉirkaŭ la Templ'o ĉiam plen'is.
Foj'e dum fest'o'tag'o Gaspar'o vizit'is Eŭgen'o'n Hug'o kaj post'e komun'e ili tra'ir'is la tut'a'n bulvard'o'n. Hom'amas'o'j ĉi-lok'e ond'is kaj kun'puŝ'iĝ'ad'is, de ĉie kri'a, akr'e'son'a invit'ad'o; paf'bud'o'j bru'eg'is; kiu ne trink'is, rid'is, kant'is. ”Se ĉi tie ni pov'us lud'i,” rev'is Gaspar'o laŭt'voĉ'e. ”Cert'e ni kapabl'as la sam'o'n kio'n la ali'a'j.”
Drink'ej'o apud drink'ej'o, teatr'et'o apud teatr'et'o.
Subit'e kapt'is ili'a'n atent'o'n sur'skrib'o sur kaduk'a, mal'alt'a konstru'aĵ'o: Teatr'o De Instru'it'a'j Hund'o'j. Ili ek'rigard'is unu la ali'a'n kaj cel'is al en'ir'ej'o. Post kelk'e da ŝtup'o'j ili descend'is kvazaŭ enkelen; ili trov'iĝ'is en mal'alt'a, sufiĉ'e ampleks'a hal'o, kiu hav'is eĉ kelk'a'j'n loĝi'o'j'n. Ken'o'j kaj long'a'j kandel'o'j brul'is ĉirkaŭ la scen'ej'o. Sur mal'alt'a'j benk'o'j sid'is jam mult'e da hom'o'j, kiu'j rid'aĉ'is, parol'is, bru'e kri'ad'is. Odor'aĉ'is tie ŝvit'o, fum'o, seb'o, cep'o kaj dek'o da ali'a'j fetor'o'j.
Ek'son'is muzik'o. La orkestr'o konsist'is el tri muzik'ant'o'j. Ili est'is blind'ul'o'j. Sur'scen'ej'e'n en'kur'is hund'o'j. Deburau vid'is ĝis nun hund'o'j'n salt'i tra rad'ring'o, kapriol'i aŭ paŝ'i sur antaŭ'a'j krur'o'j, sed li ne vid'is ili'n lud'i teatr'aĵ'o'n. Ili al'venad'is vest'it'a'j en bel'eg'a'j kostum'o'j, serioz'a'j, respekt'ind'a'j, apati'a'j. Graf'a par'o hav'is pudr'it'a'j'n peruk'o'j'n, silk'a'n vest'aĵ'o'n, punt'ĉemiz'o'j'n, lak'it'a'j'n ŝu'o'j'n. La sinjor'o'n sekv'is serv'ist'o, vest'it'a kiel ĵoke'o; li port'is post ĝi pluv'ombrel'o'n. Krom'e prezent'ad'is si'n en la teatr'aĵ'et'o ankoraŭ ĝendarm'o kaj soldat'o, kiu dizert'is. La ĝendarm'o li'n kapt'is kaj konduk'is antaŭ la tribunal'o'n. Kelk'e da soldat'o'j plen'um'is mort-verdikt'o'n; tondr'a knal'o; la mizer'a dizert'int'o fal'as, sink'as, ankoraŭ mov'as la krur'o'n kaj kuŝ'as sen'mov'e. Kurten'o mal'lev'iĝ'as.
”Pantomim'o,” rid'et'as kompren'em'e Deburau.
Ili el'ir'as de'nov'e inter la bru'ant'a'n hom'amas'o'n. Tie oni ver'e pov'as forges'i la imperi'estr'o'n kaj reĝ'o'n. Oni pov'as ĉi tie ebri'iĝ'i de gaj'o, almenaŭ per gaj'o de ali'a'j. Tio est'as revu'o de la vizaĝ'o'j. Eŭgen'o subit'e ĵet'iĝ'is al unu el ili kaj salut'is. Li prezent'is: ”Sinjor'o Klement'o Longval,” ”Sinjor'o Gaspar'o Deburau”.
Ili inter'konsent'is ir'i en kaf'ej'o'n. Tuj ĉirkaŭ'e est'as dek kaf'ej'o'j. ”Ĉe Sek'a Arb'o” nom'iĝ'as la unu'a. Ruĝ'e polv'it'a plank'o kun cigar'stump'o'j, aer'o plen'as de tabak'fum'o. Ĉirkaŭ la mur'o'j — spegul'o'j, supr'e bril'ant'a'j, mal'supr'e sen'bril'a'j, fend'et'iĝ'int'a'j.
Klement'o Longval pli aĝ'as ol Eŭgen'o. Li hav'as pli vir'ec'a'n vizaĝ'o'n; tamen li'a'j trajt'o'j pli sub'titol'as; Eŭgen'o est'as facil'e impuls'em'a; li'a'j okul'o'j tio'n perfid'as. Longval hav'as moder'a'n rigard'o'n, parol'as mal'laŭt'e kaj medit'em'e. Kiam iu ek'parol'as, tuj li ek'silent'as kaj atent'em'e aŭskult'as. Ŝajn'as, ke li vol'us tuj re'tir'iĝ'i fon'e'n kaj tim'as montr'i si'n en tro akr'a lum'o. Nur de temp’ al temp'o li'a rid'et'o kvazaŭ re'memor'as i'o'n eg'e bel'a'n.
”Rakont'u, Longvalo!” instig'is li'n Eŭgen'o. ”Mi tiel ŝat'us gaj'iĝ'i.”
”Mi tra'viv'is okaz'aĵ'o'n roman'simil'a'n,” rid'is Longval sincer'e.
”Ĉu vi konstat'is, ke vi'a patr'o de'ven'as el graf'a famili'o? Ĉu vi trov'is trezor'o'n?”
”Neni'o'n tia'n. Ĉu ne rakont'is mi al vi, Eŭgen'o, foj'e pri am'o al iu et'a knabinjo?”
”Neni'o'n vi rakont'is al mi,” ek'kri'is Eŭgen'o. ”Hont'u!”
”Tiam mi aĝ'is naŭ jar'o'j'n. Mi loĝ'is kun la patr'in'o en Villefort kaj tra'viv'is infan'a'n roman'et'o'n kun knabinjo pli jun'a ol mi. Aparten'is al ni ĉiu'j mont'et'o'j, arb'o'j, river'et'o'j.”
”Ebl'e vi renkont'is ŝi'n de'nov'e?”
”Ĉu vi ne opini'as tio'n sort'o?”
”Se ŝi est'as bel'a, opini'u tio'n sort'o,” konklud'is Eŭgen'o.
”Kio'n opini'as sinjor'o Deburau?” turn'is si'n Longval ĝentil'e al Gaspar'o.
”Kun li la sort'o dum'e kaŝ'lud'as,” respond'is anstataŭ li Eŭgen'o. ”Sinjor'o Deburau aktor'as. Li aspir'is al'iĝ'i al kun'ul'ar'o kun la ekzerc'it'a'j hund'o'j, sed ne sukces'is.”
”Mi am'as teatr'o'n,” dir'is Longval kaj afabl'e ek'rigard'is Gaspar'o'n. ”Ĉu vi ŝat'as libr'o'j'n?”
”Jes,” hont'em'e dir'is Gaspar'o.
”Se iam vi vol'us promen'i kun mi, ĉiam mi kun'pren'as unu aŭ du libr'o'j'n, ni pov'os diskut'i pri literatur'o. Eŭgen'o'n mi ne invit'as, li'a'j kapric'o'j est'as nur supr'aĵ'a'j.”
”Eŭgen'o tamen poet'as,” opini'is Gaspar'o.
”Natur'e,” ek'rid'is Longval. ”Ni prokrast'as la gratul'o'n je li'a unu'a libr'o.” Li ek'star'is. ”Do, sinjor'o Deburau, mi kutim'as est'i ĉirkaŭ la ok'a ĉe la ĉef'a en'ir'ej'o al Tuileri'o'j. Ĉu tio konven'os al vi?” Li don'is si'a'n polm'o'n adiaŭ'e al ili kaj adiaŭ'ant'e kun Gaspar'o, li ek'deklam'is ŝerc'e: ” ... amik'o klaŭn'o, mi ŝat'as vi'n, rid'u, por amuz'i ni'n!”
Gaspar'o fort'e prem'is li'a'n dekstr'a'n man'o'n. Li trov'is jam du'a'n amik'o'n. Kia riĉ'o, se oni aĝ'as du'dek jar'o'j'n.
Malgraŭ la mal'am'o kaj dur'ec'o de la viv'o, kiu'j li'n traf'is, li hav'is grand'a'n talent'o'n kor'lig'iĝ'i al proksim'ul'o'j. Ebl'e ĝust'e tial, ĉar en si'a jun'aĝ'o li est'is pri'ĉiz'at'a kiel ŝton'o, bar'ant'a al ali'a'j la voj'o'n, li hav'is en si vaku'o'n de ne'tra'viv'it'a sent'o. Li est'is volont'e pret'a al'prem'iĝ'i per si'a tut'a est'aĵ'o al tiu, kiu hav'us por li sincer'a'n rigard'o'n kaj afabl'a'n vort'o'n.
Eŭgen'o fremd'is al li iom'et'e. Gaspar'o sci'is percept'i, ke la jun'a advokat'o tamen iom hont'as pro li. Mal'e ĉe Klement'o.
Kvankam li est'is vest'it'a pli elegant'e ol Eŭgen'o, i'o'n simil'a'n neniam li rimark'is. Kiam ili kun'ven'is kaj promen'is lant'e sur larĝ'a'j voj'o'j de Tuileri'o'j, li pov'is tut'e forges'i, ke li'a vest'o est'as for'uz'it'a kaj li'a'j ŝu'o'j tret-triv'it'a'j.
”Vi est'as feliĉ'a, trov'int'e mi'n,” rid'et'is Klement'o. ”Mi mem oft'e tiom sol'as, ke ĝoj'ig'as mi'n, se mi pov'as diskut'i pri art'o, pri libr'o'j.”
”Kial vi ne dediĉ'is vi'n al tio pli intens'e?”
”Al la literatur'o? Bedaŭr'ind'e, mank'is ebl'o'j.”
Est'is pli da obskur'a'j punkt'o'j, kiam oni komenc'is parol'i pri la privat'a viv'o de Klement'o. ”Mis'a'j famili'a'j rilat'o'j,” li asert'is aŭ ek'silent'is kaj rapid'e de'turn'is la konversaci'o'n ali'direkt'e'n.
Gaspar'o do ĉes'is demand'i.
Klement'o hav'is en la poŝ'o de si'a redingot'o ĉiu'foj'e ali'a'n libr'o'n. Vergili'o, Katul'o, sed ankaŭ Korneli'o, Racin'o, ne eksklud'ant'e Beaumarchais-on kaj Rabelez'o'n. Gaspar'o po'paŝ'e penetr'ad'is en la nov'a'n mond'o'n. Malgraŭ la fakt'o, ke li ne memor'is la nom'o'j'n, li lern'is vid'i la mond'o'n pli riĉ'a kaj profund'a ol ĝis nun. Li ĉes'is divid'i la hom'o'j'n strikt'e je bon'a'j kaj mav'a'j. Ĉiu hom'o iĝ'is inspir'o al tio, por ke li klin'u si'n medit'em'e super supr'aĵ'o'n de li'a aspekt'o kaj serĉ'u, kio en'as en profund'o. Li ek'lern'is estim'i la hom'o'j'n.
Kiam Longval direkt'is si'a'j'n demand'o'j'n al li, li embaras'iĝ'is.
Ebl'e li tra'viv'is pli ol iu ali'a en si'a aĝ'o; sed neni'o el ti'aĵ'o'j ŝajn'is al li apart'e signif'a. Kiam li paŝ'as sur la ŝnur'eg'o, eventual'e super'abism'e, tio interes'as nur la spekt'ant'o'j'n. Oni dev'as met'i la pied'o'j'n sen'ĉes'e en la sam'a ritm'o, paŝ'o'n post paŝ'o.
”Hejm'e ni parol'is ne'mult'e, kamarad'o'j'n dum'voj'e mi ne hav'is, mi forges'is preskaŭ parol'i.”
”Mal'klar'is al vi, kiu fakt'e vi est'as,” klopod'is ek'kompren'i li'n Longval. ”En vi'a propr'a viv'o vi est'is ceter'e pli spekt'ant'o ol aktor'o.”
Gaspar'o lev'et'is la ŝultr'o'j'n.
”Sed vi dev'as decid'iĝ'i por ia rol'o,” stimul'is li'n Longval. ”Ĉu vi pov'us i'o'n dir'i al mi pri pantomim'o?” ek'avid'is Gaspar'o.
”Ĉiam la afer'o al'log'as mi'n, jam ek'de la jun'aĝ'o.”
Klement'o Longval sci'is pri tio ne'mult'e, sed li hav'ig'is al si libr'o'j'n, tra'leg'is ili'n; ĉe post'a'j renkont'iĝ'o'j li sci'pov'is rakont'i fakt'o'j'n, kiu'j'n Gaspar'o avid'e glut'is, kiel aventur'a'j'n okaz'aĵ'o'j'n.
”Komenc'e oni pantomim'is. Iu Livi'o Androniko ĝi'n oni'dir'e invent'is.”
”Kia'manier'e?”
”Li recit'is poem'o'j'n. Li'a voĉ'o lac'iĝ'is, li ig'is ili'n kant'i al jun'a sklav'o kaj mem li prezent'is ili'n, lud'is, ĉu vi kompren'as? Kaj al ĉiu'j tio plaĉ'is.”
”Kiam tio okaz'is?”
”Aĥ antaŭ tre long'e. Du jar'cent'o'j'n kaj du'on'o'n antaŭ Krist'o.”
”Kiel tiam ili aktor'is?” vol'is sci'i Gaspar'o.
”Ver'ŝajn'e ili eminent'is kiel komedi'ant'o'j, ĉar ili glor'is kaj hav'is si'a'j'n lern'ej'o'j'n. Ili hav'is lang'o'n sur ĉiu fingr'a ekstrem'aĵ'o, skrib'is pri ili Kasi'odor'o. Ili tre kler'is en filozofi'o, muzik'o, retor'ik'o.”
”Malgraŭ la fakt'o, ke ili pantomim'is?”
”Ver'ŝajn'e. En grand'a'j natur'a'j teatr'o'j la publik'o prefer'is ili'n; ĝi pli bon'e kompren'is ili'n. En la Romia Imperi'o mult'is naci'o'j kaj la lingv'o de pantomim'o est'is inter'naci'a.”
Deburau aŭskult'is streĉ'it'e. Inform'o'j de Klement'o li'n ĝoj'ig'is kaj fort'ig'is. Ne pov'as est'i mal'bon'a, kio est'as tiel serioz'a kaj glor'a.
”Kiel ĉio mal'aper'is?” li bedaŭr'is.
”Iam en la ses'a jar'cent'o ven'is en Franci'o'n komedi'ant'o'j el Italio. Sed Karolo la Grand'a el'pel'is ili'n. Iu'n ali'a'n inform'o'n mi ne trov'is. Mil jar'o'j sen'spur'a'j pri ili.”
”Eĉ en Italio ili ne rest'is?”
”Ebl'e nur en marionet'a'j teatr'o'j. Sed tiu'j figur'o'j re'viv'iĝ'is.
Kelk'a'j'n jar'dek'o'j'n antaŭ Molier'o aktor'is en burbon'a hotel'o de'nov'e ital'a'j aktor'o'j. Tio est'is commedia dell’art'e. Ĉu vi kon'as tiu'j'n figur'o'j'n? Pan'tal'o'n, Dottore, Zani. Mi trov'is en'skrib'o'n, ke iu Fiorelli, titol'it'a Scaramouche, sci'is silent'i kvar'on'hor'o'n kaj tamen sen'ĉes'e li rid'ig'is la spekt'ant'o'j'n.”
”Ah, se mi sci'us tiom, kiom vi,” ek'kapt'is Gaspar'o si'a'j'n tempi'o'j'n. ”Kiom pli klar'e mi pov'us pens'i! Kiel pli facil'e mi ek'kon'us, kio'n fakt'e mi serĉ'as?”
”En mal'grand'a'j teatr'o'j oni prezent'ad'as ie tie pantomim'o'j'n. Sed mi opini'as, ke tio for'mort'as. Efektiv'a teatr'o bezon'as vort'o'j'n. Kiel vi vol'us lud'i?”
”Ĝis nun mi ne sci'as,” mal'kontent'e paŭt'is Gaspar'o.
”Do ven'u ĉi tie'n,” al'tir'is li'n Klement'o post arbust'ar'o'n sur herb'ej'o. ”Prezent'u al mi i'o'n. Deklam'u! Kio'n vi sci'as?”
”Deklam'i? Neni'o'n.”
”Neni'o'n vi stud'is? Tamen vi vid'is Talma-on.”
”Almenaŭ dek'foj'e.”
”Ripet'u do i'o'n el li'a'j scen'o'j. En kiu teatr'aĵ'o li plaĉ'is al vi plej mult'e?”
”En Otel'o.”
”Mi pet'as, atend'as.”
Gaspar'o sen'konsil'e re'rigard'is. ”Mi ne sci'as la vort'o'j'n.”
”Do el'pens'u ili'n... Tie ĉi kuŝ'as vi'a edz'in'o, ŝi tromp'is vi'n — aŭ minimum'e vi est'as konvink'it'a pri tio — vi ir'as al ŝi ... Aktor'u!”
Klement'o si'n apog'as je arb'o kaj rigard'as.
Gaspar'o trans'met'is mantel'et'o'n de Klement'o sur'ŝultr'e'n. Li ek'paŝ'is. Vort'o'j, vort'o'j! Kie vi'n pren'i? Van'e li serĉ'as en'memor'e. Li ir'as do sen'vort'e. En la arbust'ar'o est'as lit'o; sur ĝi kuŝ'as vir'in'o. Mal'am'o ek'flam'is en la vizaĝ'o de Otel'o. Li ek'vid'is ŝi'n.
Kelk'a'j rapid'a'j paŝ'o'j. Kiel trankvil'e ŝi spir'as. Dolĉ'a vang'o, la buŝ'o sen'mov'a. Li'a mien'o mol'iĝ'as, sur la lip'o'j kuŝ'iĝ'is kor'tuŝ'o.
Li forges'as, kia mal'bon'a sci'ig'o li'n ven'ig'is. Li klin'as si'n kompat'e super ŝi'a'j'n okul'o'j'n. Sur ŝi'a'n vizaĝ'o'n fal'is li'a ombr'o. Tio ekscit'as li'n. Kies ombr'o fakt'e ĝi est'as? Li re'memor'as. Tener'o sur la lip'o'j, hu, tio est'as hipokrit'o. La blank'eg'a frunt'o aparten'is al iu ali'a. La tut'a korp'o si'n'don'iĝ'ad'is. Mal'am'a dolor'o de'nov'e ek'fulm'as en li'a kor'o kaj satur'ig'as ĉiu'j'n vizaĝ'trajt'o'j'n. Li'a'n statur'o'n tra'ir'as ond'e ekscit'o kiel en frost'o'trem'o. Ŝi est'is tamen mi'a, mi donac'is ĉio'n al ŝi. Mi'n tut'a'n. Se mi ne darfas ŝi'n posed'i, mi'a am'o ne permes'os, ke ŝi aparten'u al iu ali'a. Kiel sekur'ig'i ŝi'n por mi? Kruel'a ide'o tra'flug'as la kap'o'n kiel fulm'o. Otel'o mem ek'tim'as ĝi'n; li kaŝ'as la kap'o'n inter kubut'o'j'n. Li tim'as lev'i la okul'o'j'n, por ke la pens'o li'n ne venk'u. Prefer'e for'ir'u! Li retro'paŝ'as. Sed la du'a paŝ'o jam labil'as. Eĉ trans la mantel'o'n li vid'as ŝi'n. Sed ne dorm'ant'a'n; mal'e — gaj'a'n kaj radi'ant'a'n — inter la brak'o'j de fremd'a vir'o.
Venen'o de humil'ig'o cirkul'as en li'a sang'o. Venĝ'i si'n! Rezerv'i ŝi'n por si mem!
Kvazaŭ li'n iu konduk'us; tio ne est'as mem'vol'a'j paŝ'o'j; iu el'intern'e ordon'as al li, tren'as li'n al la lit'o. De'nov'e li star'as super la bel'a vir'in'a korp'o, super la ĉarm'a vizaĝ'o. Adiaŭ'u ŝi'n, adiaŭ'u kun la last'a trist'a, konstern'a rigard'o. La man'o'j mal'rapid'e etend'as si'n kvazaŭ al preĝ'o, kvazaŭ al akcept'o de sakrament'o. La fingr'o'j ek'sent'is la haŭt-velur'o'n. Ili ek'prem'is.
Ne mal'am'e, sed kun la last'a ek'vibr'o de stult'a, sen'kompat'a am'o, kun bedaŭr'o, kiu konvulsi'as lant'e la vizaĝ'o'n, ek'reg'as post'e la tut'a'n korp'o'n kaj ĵet'as ĝi'n sur'genu'e'n. Otel'o fal'as. Li'a vizaĝ'o iĝ'as statu'ec'a. Li ne kuraĝ'as rigard'i post si'n. El la okul'o'j torent'as larm'o'j. Fin'o.
Gaspar'o plu genu'as.
Klement'o ek'paŝ'is al li kaj met'is si'a'n man'o'n sur li'a'n ŝultr'o'n. Gaspar'o ek'trem'is.
”Ĝi est'is terur'a,” el'spir'is Klement'o.
”Pardon'u. Neni'o'n ĝis nun mi sci'as,” flustr'as Gaspar'o. ”Eĉ ne unu vort'o ven'is en mi'a'n mens'o'n.”
”Fakt'e? Neni'o'n mi rimark'is.”
Gaspar'o li'n mal'konfid'em'e ek'rigard'is.
”Ver'e,” cert'ig'as Klement'o, ”kaj ankaŭ jam mi sci'as, kiel vi stat'as. Vi est'as spekt'ant'o pri vi'a propr'a viv'o, ĉar vi est'as ver'a aktor'o. Vi ne don'as vi'a'n man'o'n al la viv'o, vi sopir'as en'met'i ĝi'n en teatr'aĵ'o'n. Ĉu iam ven'is al vi ide'o far'i i'o'n sovaĝ'a'n, ŝtorm'a'n?”
”Tiu salt'o kontraŭ la prus'a'n oficir'o'n,” re'memor'ig'as al si Gaspar'o, ”kiam oni konduk'is la kapt'it'a'j'n franc'o'j'n.”
”Tiam vi pli jun'is. Ĉu vi ŝanĝ'iĝ'is ek'de tiu temp'o?”
”Mi spert'is nur, kiel la hom'o'j et'as kaj mal'bon'as.”
Ili re'ven'is lant'e hejm'e'n.
”Kaj tamen vi vol'us lud'i al tiu'j mav'ul'o'j kaj mal'estim'ind'a'j hom'o'j?”
”El profund'o de mi'a anim'o,” el'spir'is mal'laŭt'e Deburau.
”Do vid'u,” ek'kri'is Klement'o Longval. ”Tio signif'as, ke tamen vi am'as la hom'o'j'n kaj kred'as je ili.”
Proksim'um'e tiu'temp'e, kiam famili'o Deburau ven'is al Parizo, komenc'is si'a'n teatr'a'n ag'ad'o'n sur bulvard'o du Templ'e du direktor'o'j: Bertrand kaj Fabi'e'n. Unu el ili en si'a jun'aĝ'o liver'ad'is el kamp'ar'o buter'o'n, la du'a vend'ad'is lign'o'n kaj post'e pluv'ombrel'o'j'n; sed ambaŭ est'is pasi'a'j ador'ant'o'j de teatr'o. Ili pet'akir'is de polic'a prefekt'o licenc'o'n por prezent'ad'o'j de fort'ul'o'j kaj akrobat'o'j en konstru'aĵ'o, kiu'n ili nom'is ”Funambules” (Akrobat'o'j, Ŝnur'danc'ist'o'j). Tie ankaŭ foj'e vid'is Gaspar'o teatr'aĵ'o'n kun dres'it'a'j hund'o'j, tie ne'long'e antaŭ la fin'o de Napoleono, oni komenc'is lud'i mini-arleken'aĵ'o'j'n sen vort'o'j.
Ek'de ĝi'a est'iĝ'o konkurenc'is al Funambules la najbar'a mal'grand'a teatr'o, kiu'n estr'is glor'a akrobat'in'o madam’ Saqui.
Mav'a'j lang'o'j asert'is, ke mal'am'eg'o inter la du direktor'o'j de'ven'as de temp'o, kiam sinjor'in'o Saqui iu'tag'e riproĉ'is sur bulvard'o Bertrand'o'n, ke li est'as ĉantaĝ'ist'o, kiu pri'ŝtel'ad'is hom'o'j'n per mis'kvalit'a buter'o; pro ve'n ̧sopiro Bertrand oni'dir'e aĉet'is la najbar'a'n konstru'aĵ'o'n, ig'is ĝi'n re'konstru'i je teatr'o kaj per ĝi'a sukces'o vol'is si'n venĝ'i al sinjor'in'o Saqui. Sed tia'spec'a'j oni'dir'o'j cirkul'as en la komedi'ant'a mond'o pli ol abund'e. Ver'as, ke Bertrand kaj Fabi'e'n jam de'long'e far'is prezent'ad'o'j'n en Funambules, kiam ge'edz'o'j Saqui trans'form'is si'a'n kaf'ej'et'o'n je Akrobat'a Teatr'o. Sed ankaŭ est'as ver'o, ke inter la du najbar'o'j bol'is mal'am'a rival'ec'o.
Bertrand kaj Fabi'e'n oft'e dev'is serĉ'i help'fort'o'j'n por si'a ensembl'o. Ili'a bel'gust'o ne mal'bon'is. En Variete'o aktor'is du'dek'ses'jar'a Prosper, sed ne mult'is okaz'o'j por eminent'iĝ'i, ĉar li nur blek'eg'is en rol'o de leon'o en la teatr'aĵ'o ”Piram'o kaj Tisb'a”. Aspir'ant'e pli nobl'a'j'n laŭr'o'j'n, li prezent'is si'n en Funambules. Li est'is bel'kresk'a, de karakter'a vizaĝ'o, subtil'mov'a. Bertrand li'n dung'is po dek'kvin frank'o'j semajn'e, kondiĉ'e, ke li ŝanĝ'os si'a'n iom tre banal'a'n nom'o'n. Prosper Lamaitre trov'is por si nord'land'e aspekt'ant'a'n nom'o'n ”Frederik” kaj tiel li prezent'is si'n en la unu'a teatr'aĵ'o de la nov'a teatr'o, ”Nask'iĝ'o de arleken'o”. Post li Bertrand dung'is fraŭl'in'o'n Charton, kiu fam'iĝ'is pro tio, ke ŝi'a fil'o nask'iĝ'is al ŝi sur ŝtup'ar'o de teatr'o Gaite, ”sur ŝtup'o'j ascend'ant'a'j al glor'o”, kiel ŝi dir'ad'is. Malgraŭ tio la teatr'a trup'o sufer'is pro mank'o de art'ist'o'j kaj aktor'o'j. Knab'o, zorg'ant'a pri rekvizit'o'j, ven'is iu'tag'e al la prov'o mal'fru'e. Bertrand, kiu postul'is de si'a'j salajr'ul'o'j preciz'ec'o'n, postul'is klar'ig'o'n.
”Pardon'u,” dir'is la knab'o, ”mi forges'is ĉio'n. Mi vid'is bril'a'j'n art'ist'o'j'n.”
”Mensog'o,” murmur'is Betrand minac'e. ”Kie pov'as est'i tiom bril'a'j art'ist'o'j, ke oni forges'u pro ili ven'i al la prov'o?”
”En la kort'o Saint-Maur,” respond'is la delikt'ul'o. ”Kred'u mi'n, sinjor'o Bertrand, ili super'as la ni'a'j'n.”
”Ĉu pli bon'a'j ol mi'a'j art'ist'o'j?” ek'mir'is la direktor'o. Li'a'n kap'o'n tra'fulm'is ide'o. ”Ebl'e kiel ĉe tiu vent-anim'ul'in'o apud'e?”
”Ankoraŭ pli bon'a'j.”
”Tio'n mi vol'us vid'i,” Betrand paŭt'is. ”Kiam ili hav'os la prezent'ad'o'n?”
”Ili art'ist'as ekster'dom'e. Cert'e vi traf'us ili'n.”
”Prov'ad'u sol'a'j,” ordon'is Bertrand.
Post iom da temp'o li en'ir'is kun mal'fid'em'a, sed sci'vol'em'a rigard'o en la kort'o'n St. Maur. Preskaŭ la tut'a famili'o Deburau est'is ĝust'e en'aer'e: du perfekt'a'j vir'o'j, fort'a'j kaj elast'a'j, du graci'a'j knab'in'o'j, fleks'ebl'a'j kaj kuraĝ'a'j, kaj ankaŭ unu jun'ul'o, prov'ant'a imit'i la ge'frat'o'j'n; sed li fal'ad'is, rul'iĝ'is kaj rid'ig'is ne'grand'a'n publik'o'n per koler'a'j kaj kviet'ig'it'a'j grimac'o'j. Ver'e ĝi est'is eminent'a akrobat'a prezent'ad'o.
Betrand decid'iĝ'is ag'i rezolut'e. Li konstat'is, ke la mastr'o de la grup'o est'as la patr'o de la ge'knab'o'j, mal'jun'a komedi'ant'o, kiu sub ŝnur'eg'o tint-son'ig'is gitar'o'n. Li al'paŝ'is li'n.
”Aŭskult'u,” li al'parol'is li'n. ”Kiom vi gajn'as po'tag'e?”
La mal'jun'a Deburau inter'romp'is la muzik'ad'o'n kaj ek'rigard'is al la ĝen'ant'o.
”Tio ne rilat'as vi'n,” li dir'is.
”Ebl'e mi al'port'as al vi feliĉ'o'n,” ne las'is si'n Bertrand for'puŝ'i de li'a iom groba ton'o.
”Feliĉ'o'n al ni?” lev'is si'n patr'o Deburau. ”Iam ni en'kas'ig'as dek'du, iam dek'kvin frank'o'j'n. Tio sufiĉ'as por ni. Ni est'as en Parizo, en patr'o'land'o de art'ist'o'j. Kaj ni, sinjor'o, fier'as pri tio, ke ni art'ist'as. Ĉu ver'e?” li turn'is si'n al Gaspar'o, kiu sci'vol'em'e al'paŝ'is.
”Ĉu vi sci'as, kun kiu vi parol'as?” re'bat'is Bertrand orgojl'o'n per orgojl'o. ”Kun la direktor'o de teatr'o Funambules sur bulvard'o du Templ'e. Mi ofert'as al vi'a famili'o cent dek kvin frank'o'j'n semajn'e.”
Patr'o Deburau atent'iĝ'is. ”Kiom ĝi sum'as po'tag'e?”
”Pli ol dek'ses frank'o'j'n.”
”Sufiĉ'e mal'mult'e,” dir'is la old'ul'o, je mir'o de Bertrand.
”Kial do? Tamen ĝi est'as pli ol vi gajn'as ĉi tie.”
”Sed ĉi tie ni est'as propr'a'j mastr'o'j. Ni est'as liber'a'j. Ne opini'u, ke la tut'a'n viv'o'n ni pas'ig'is en tiu ĉi kort'o! Mi'a'j infan'o'j pov'us rakont'i al vi, kio'n ili vid'is. Ni est'is en Istanbulo. Ni art'ist'is antaŭ la plej super'a turk'o, en harem'o. Jes'u tio'n, Gaspar'o. Kiu el vi'a'j art'ist'o'j pov'as fanfaron'i per tio?”
”Tial, ĉar iom vi valor'as, mi ofert'as al vi, ke vi en'ir'u en mi'a'n grup'o'n. Cent dek'kvin frank'o'j'n!”
”Ke vi ne dir'u, ke oni ne pov'as kun mi parol'i serioz'e! Se vi pag'os cent tri'dek kaj kostum'o'j'n, famili'o Deburau est'as vi'a.”
”Adiaŭ!” dir'is Bertrand kaj turn'is si'n.
”Ni ne est'as infan'et'o'j,” halt'ig'is li'n patr'o Deburau.
”Don'u cent du'dek kaj kostum'o'j'n al'don'e kaj fin'o!”
”Cent dek'kvin sen kostum'o'j,” replik'is Bertrand.
”Mi konsent'as, ke neces'as kun'vok'i la famili'a'n konsil'ant'ar'o'n,” brems'is la konflikt'o'n patr'o Deburau. ”La knab'o'j ĵus fin'is. Ili kun'ir'os.” Li sign'is al la infan'o'j kaj konduk'is la rar'a'n vizit'ant'o'n en gast'ej'o'n trans'e al la kort'o. ”Ni bezon'as hodiaŭ sinjor'a'n ĉambr'o'n,” li anonc'is iom fanfaron'e al gast'ej'estr'o.
”Ni hav'as grav'a'n trakt'ad'o'n. Ven'u, knab'o'j,” li turn'is si'n al la fil'o'j. ”Ven'is al ni direktor'o de unu el la plej bon'a'j teatr'o'j en Parizo kaj hav'as por ni honest'a'n ofert'o'n.” Kaj ripet'e li vok'is al la gast'ej'estr'o. ”Du botel'o'j'n bon'e sigel'it'a'j'n. Pag'as la sinjor'o.” Inter mur'o'j, ornam'it'a'j per bild'o pri kavalir'a duel'o kaj sur'skrib'o ”kredit'o mort'is”, kiu komedi'ant'o'j'n oft'e furioz'ig'is, ili el'trink'is dum la vigl'a dialog'o du botel'o'j'n. La tri'a'n mend'is la patr'o Deburau kaj propon'is ĝi'n al la direktor'o.
”Sinjor'o Bertrand,” li dir'is, post kiam ili man'don'e kontrakt'is, ”hodiaŭ vi akir'is kvin unu'a'rang'a'j'n art'ist'o'j'n.”
”Nur kvar,” korekt'is li'n Bertrand, ”ĉi tiu'n mi ne kalkul'as,”
montr'ant'e fingr'e Gaspar'o'n.
La patr'o klin'is si'n al Gaspar'o kaj met'is kompat'e la man'plat'o'n sur li'a'n ŝultr'o'n. ”Vi prav'as, li est'as mal'lert'ul'o. Sed mi atent'ig'as vi'n, ke kiel klaŭn'o li ne mal'bon'as.”
”Bon'e,” man'sving'is Bertrand kun ĝem'o. ”Mi pren'os li'n al'don'e. Li pov'as montr'ad'i si'n ebl'e en pantomim'o'j.”
Gaspar'o Deburau ven'is subit'e en medi'o'n, kiu'n li aŭdac'is ĝis nun rigard'i nur de'for'e. Bertrand en'konduk'is la famili'o'n Deburau glor'e al ŝnur'eg'o en si'a teatr'o. La humil'ig'it'a Gaspar'o jam ne plu aper'is sur scen'ej'o kun ili. Oni konfid'is al li nur sen'signif'a'j'n rol'o'j'n en pantomim'a'j scen'o'j, sed li est'is pli help'ant'o post'kulis'e ol aktor'o. Li prepar'ad'is tapiŝ'o'j'n, firm'ig'ad'is kabl'o'j'n, dispon'ig'ad'is rekvizit'o'j'n. Sed li hav'is akr'e'vid'a'j'n okul'o'j'n kaj observ'is, kio'n plu'a'n li pov'us el'lern'i. Ne'kuraĝ'e li kon'at'iĝ'is kun la ĉef'a'j an'o'j en la teatr'o de Bertrand, kiu'j li'n preter'atent'is.
Bertrand bon'e registr'is, kiel vort'o'j ĵet'it'a'j de'sur scen'ej'o en la rigard'ej'o'n streĉ'as kaj ard'ig'as. Li vizit'ad'is ankaŭ ali'a'j'n teatr'o'j'n kaj medit'is. Li hav'is Frederik'o'n, jun'a'n vir'o'n kun agrabl'a voĉ'o kaj kun evident'a aktor'a talent'o. Li pet'is do si'a'j'n ne mult'signif'a'j'n aŭtor'o'j'n, ke ili verk'u scen'o'j'n por du, gaj'a'j'n kaj serioz'a'j'n scen'o'j'n, kie oni parol'us. Li ne erar'is, la publik'o akcept'is tio'n kun entuziasm'o kaj Frederik'o, hero'o en tiu'j scen'o'j, iĝ'is favor'at'o de la publik'o el Funambules, de la publik'o, kiu pag'as kvar centim'o'j'n, sed amuz'iĝ'as por cent frank'o'j, pag'as kvar centim'o'j'n, sed dank'em'as por mil. Kaj ne ebl'as ĝi'n tromp'i; aŭ vi rav'as ĝi'n, kaj post'e ĝi aparten'as al vi kaj ne for'las'os vi'n ĝis mort'o — aŭ ĝi sen'mask'ig'os vi'a'n fals'ec'o'n kaj el'fajf'os vi'n.
Gaspar'o divid'is si'a'n admir'o'n; du'on'e ĝi aparten'is al Frederik'o, du'on'e al la publik'o. De ambaŭ li lern'is.
Ne ĉiu'j art'ist'o'j konsent'is kun la opini'o de si'a direktor'o; teatr'i, tio'n ili konsider'is ced'em'o al mis'a gust'o. Ankaŭ la mim'art'o est'is por ili tro'a; ili domaĝ'is rezign'i pri si'a'j salt'o'j kaj kapriol'o'j, kiu'j'n ili dev'is tiel pez'e el'lern'i. Tiel sur'baz'e de komun'a inter'konsent'o, est'iĝ'is special'a scen'ej-form'o, kiu'n ili mem nom'is pantomim'o kun kapriol'o'j. Tio'n karakteriz'is la old'a ekvilibr'ist'o Denis: ”Ankaŭ tio est'as ced'o al la publik'o. Ni kontent'ig'os ĝi'n, ni prezent'os al ĝi komedi'o'n. Sed ni est'as salt'ist'o'j kaj ni'a art'o rest'os al ni. Pantomim'o'n al hom'amas'o, salt'o'j'n al la art'o.”
Gaspar'o'n, kiel la plej jun'a'n kaj la last'a'n membr'o'n de la ensembl'o neni'u demand'is, sed en li'a kap'o konstant'e sid'is ide'o pri en'hav'o'riĉ'a, sent'o'plen'a kaj gaj'a pantomim'o. Sed ver'e li hav'is minimum'o'n da ebl'o'j por pov'i si'n prezent'i. Pantomim'o kun kapriol'o'j hav'is eg'e simpl'a'n intrig'o'n kaj ĝi'a'j person'o'j, krom neces'o vort'ig'i sent'o'j'n kaj humor'o'j'n, dev'is ankaŭ prezent'i akrobat'aĵ'o'j'n. Jen, kiel aspekt'is tia teatr'aĵ'o: Ven'as Arleken'o kaj vid'ig'as, ke li koler'eg'as. Fin'int'e, li tri'foj'e kapriol'as.
Tuj sekv'e al'kur'as Kolombin'a; ŝi streb'as la arleken'o'n re'amik'ig'i kaj li pro ĝoj'o super la rezult'o efektiv'ig'as stel'form'a'n ”salt'o'n de surd'ul'o” kaj krom'e la dev'ig'a'n salt'o'n kun kun'tir'it'a'j krur'o'j. Post'e aper'as nov'a am'ind'um'ant'o; li komenc'as si'a'j'n am'propon'o'j'n per kelk'a'j salt'o'j re'turn'e'n. Al'don'e est'as ĉi tie Ebri'ul'o kaj ĝust'e tiu'n prezent'as Gaspar'o Deburau, kiel si'a'n unu'a'n rol'o'n sur la scen'ej'o de Funambules. Li en'ir'as sur'man'e kaj daŭr'ig'as per ”salt'o de ebri'ul'o”; tio est'as: li salt'as de'sur polm'o'j sur la krur'o'j'n kaj retro'e'n. Kiam Arleken'o kaj Kolombin'a re'pac'iĝ'as, la prezent'ad'o est'as fin'it'a kaj ĉiu'j person'o'j for'ir'as, kiel ili ven'is; Deburau do de'nov'e for'ir'as sur'man'e.
Evident'as, ke mal'mult'is okaz'o'j por montr'i si'a'n vizaĝ'o'n — kaj tiu'n ankoraŭ nur turn'it'a'n al la ter'o. Malgraŭ tio li feliĉ'eg'is, ke fin'e li komenc'as la sopir'it'a'n teatr'o-karier'o'n. La unu'a pantomim'o kun salt'o'j ek'vid'is lum'o'n de la scen'ej'o kaj Gaspar'o Deburau — sub la art'ism'a nom'o Baptist'o — sur'paŝ'is unu'a'foj'e sur lign'o'tabul'o'j'n, kiu'j signif'as la mond'o'n. Li en'ir'is tie'n sur'man'e.
La salt'o-pantomim'o hav'is ĉe la publik'o el la bulvard'o du Templ'e eg'e grand'a'n sukces'o'n. Longval ven'is rigard'i, Eŭgen'o neniam. Gaspar'o ne riproĉ'is tio'n al li; ĉi tio ne est'is teatr'o por kavalir'o'j, mis'gust'ig'it'a'j per delikat'sent'o de pluŝ'a'j loĝi'o'j. Est'is tag'o'j, kiam Eŭgen'o ig'is mal'konfes'i si'n al li, sed est'is nokt'o'j, kiam li tren'is li'n el unu drink'ej'o en ali'a'n; altern'e li recit'ad'is al li si'a'j'n vers'o'j'n kaj konfes'ad'is al li si'a'j'n aflikt'o'j'n. Tiel li ek'kon'is mult'a'j'n kaf'ej'o'j'n kaj danc'ej'o'j'n, tiel ankaŭ li ek'kon'is mir'ind'a'j'n hom'o'j'n, kiu'j el'merg'iĝ'is el la amas'o sur la bulvard'o kaj de'nov'e mal'aper'is en ar'o. Li ek'kon'is social'a'j'n kaj politik'a'j'n re'form'ist'o'j'n, strang'em'a'j'n verk'ist'o'j'n, hom'o'n, kies unu'sol'a profesi'o est'is serĉ'i perd'it'a'j'n objekt'o'j'n, kaj ali'a'n, kiu for'ŝir'ad'is kiu'n ajn afiŝ'o'n. Li renkont'ad'is ebri'ul'o'j'n, kiu'j ebri'ig'ad'is si'n per alkohol'aĵ'o, gaj'a viv'o kaj trist'o. Li sid'ad'is kun hom'o'j, kiu'j disip'is ĉio'n, kio'n ili hav'is kaj kun la ali'a'j, kiu'j el'spez'is eĉ ne unu centim'o'n. Okaz'is iam, ke Eŭgen'o for'las'is li'n mez'e de amuz'ad'o. Li pov'is post'e al'sid'iĝ'i al majstr'o'j-meti'ist'o'j, kiu'j iam ven'is dron'ig'i en alkohol'aĵ'o si'a'n koler'o'n pro ordon'it'a mon'pun'o kaj ali'foj'e por inter'konsent'i, kiom da viand'o, pan'o kaj vin'o ili send'os en nom'o de la gild'o al mal'riĉ'ul'o'j en hospital'o. Tio est'is normal'a'j hom'o'j kaj Gaspar'o feliĉ'is, ke li ek'kon'as ili'n, ke li aŭd'as ili'n lament'i, ekscit'iĝ'i kaj gaj'ig'i si'n. Por Eŭgen'o ekzist'is tiu'j hom'o'j kiel bunt'a fon'o de li'a'j propr'a'j aventur'a'j ekspedici'o'j. Li fin'is si'a'n rund'o'n en salon'eg'o ĉe Véry kaj post'e li rapid'is en la mond'o'n de Deburau, inter ĵongl'ist'o'j'n kaj kant'ist'in'o'j'n.
”Mi kompren'as, Gaspar'o, ke vi ne ŝat'as salon'o'j'n. Precip'e la riĉ'a'j'n fraŭl'in'et'o'j'n, brr, frost'o kaj glaci'o! Mi am'as la sen'mon'a'j'n in'et'o'j'n. Ĉu ankaŭ vi?”
Gaspar'o kurb'ig'is la buŝ'o'n. Kvazaŭ por li ekzist'us ia elekt'ebl'o! Eĉ la plej mal'riĉ'a, kompar'e al li, ankoraŭ eg'e riĉ'is. Li kolekt'ad'is nur er'et'o'j'n da rid'et'o'j kaj ek'tuŝ'o'j, kiu'n li ricev'is, se Eŭgen'o invit'is iam iu'n knab'in'o'n al la tabl'o.
”Griz'a, griz'et'a griz'et'in'o,” dir'ad'is Eŭgen'o. ”Kio en la mond'o est'as la plej tener'a? Fraŭl'in'o'j en muslin'o neni'o'n ŝat'as. Sed kiel dank'em'a'j sci'as est'i ĉi tiu'j knab'in'o'j!” Kaj tiel li aĉet'ad'is ili'n al si por vesper'manĝ'o'j, vin'o kaj mal'kar'a juvel'o. Gaspar'o, kvankam per prezent'ad'o sur real'a scen'ej'o, jam akir'is iom da mem'fid'o, tamen ne akir'is nov'a'j'n am-spert'o'j'n. Klement'o Longval demand'is li'n foj'e, kie aper'is en li la ĵaluz-sent'o, kiu'n li sci'is prezent'i post la arbust'aĵ'o en Tuileri'o'j.
”Pri neni'u,” respond'is Gaspar'o hezit'em'e. Kaj post'e li al'dir'is laŭ'ver'e: ”Pri ĉiu'j.” Hav'ant'e neniu'n, li am'is ĉiu'j'n. Est'is long'a'j semajn'o'j, kiam li viv'is nur por si'a art'ist'a karier'o. Laborlaco oft'e ne permes'is al li pens'i i'o'n ali'a'n. Li lud'is ĉiu'tag'e ses, dimanĉ'e dek prezent'ad'o'j'n, li tren'is si'n hejm'e'n sven'em'a kaj ne cert'is, ĉu li'a spin'o ne romp'iĝ'is. Sed ven'is tag'o'j, kiam ĉiu vir'in'o, kiu'n li renkont'is, signif'is por li dolor'o'n. Tra'ir'i promen'e viv'ec'a'n bulvard'o'n, est'is kruc-voj'o. Ĉio tiu'tag'e parol'is vir'in'ec'e, ĉio sur'pren'ad'is vir'in'a'j'n form'o'j'n; ĉiu mov'o signif'is sopir-streĉ'o'n kaj dolor'o'n pro ne'plen'um'iĝ'o.
Atend'ant'e post'kulis'e por aper'i en si'a scen'o, li tuŝ'ad'is per man'dors'o la jup'o'n de Kolombin'a; tio est'is grand'a aventur'o, ĉar Arleken'o, sinjor'o Charigni, gard'is ŝi'n kiel buldog'o. Aktor'ant'a, li ĝoj'is, kiam li ek'vid'is inter la publik'o vir'in'o'j'n. Oft'e li promen'is vesper'e tra strat'o'j kaj vetur-koridor'o'j post in'a statur'o, tra'ir'ant'e la aer'o'n, kiu'n ŝi tra'ir'is kaj svat'ant'e si'a'n ombr'o'n kun la ŝi'a, se la lun'o tio'n permes'is. Eĉ se li'a'j sopir'o'j est'is la plej sovaĝ'a'j, ĉiam, eĉ en sonĝ'o, li konserv'is estim'o'n al vir'in'o'j. Li bedaŭr'is, ke li ne viv'is je kelk'a'j jar'dek'o'j pli fru'e. Kiel plaĉ'ig'us li'n klin'i si'n antaŭ svelt'a statur'o de elekt'it'a sinjor'in'o kaj don'i al ŝi blu'a'n roz'o'n! Kiel volont'e li batal'us en danĝer'a'j duel'o'j, por ke post'e per si'a kis'o sur la vang'o'n ŝi kavalir'ig'u li'n! Reflekt'o de ĉi tiu estim'o rilat'is ankaŭ al dam'o'j de li'a'j kon'at'o'j. Neniam li kon'at'iĝ'is kun ili, ĉar li'a'j amik'o'j neniam ek'hav'is ide'o'n en'konduk'i li'n en la vir'in'a'n mond'o'n. Li pens'is pri ili kun pli grand'a galant'ec'o ol ili'a'j ador'ant'o'j, kaj sent'is kiel mal'just'aĵ'o'n, se iu el ili parol'is pri vir'in'o'j laŭ humil'ig'a manier'o. Iu'tag'e surpriz'is li'n Eŭgen'o per kurioz'a ide'o: ”La kok'id'et'o de Longval est'as perfekt'a. Ĉu est'us mal'bon'e, iom'et'e koket'i kun ŝi?”
”Est'us tre mal'bon'e,” mir'ig'it'e ek'rigard'is li'n Gaspar'o.
”Ni ĉiu'j avid'as la bel'ec'o'n. Est'as domaĝ'e, ke Klement'o ŝi'n hav'u. Mi flustr'os i'o'n al ŝi.”
”Tio dolor'us Klement'o'n.”
”Se ĝi est'as serioz'a rilat'o, mi fiask'os. Se ne, mi hav'is sukces'o'n kaj tiu montr'os, ke mi prav'is. Kio'n vi dir'as?”
Iu'n vesper'o'n Gaspar'o ir'is kun Eŭgen'o laŭ li'a dezir'o al aŭgur'ist'in'o. Post strang'a'j manipul'o'j per tond'il'o, kiu'n ŝi en'pik'ad'is en kribr'il'o'n kaj kun tri pot'o'j, kiu'j plen'is de sal'o, pipr'o kaj ole'o, ven'is vic'o por lud'kart'o'j.
”Feliĉ'o sur'voj'e,” ek'sci'is Eŭgen'o. ”Mult'a'j zorg'o'j okup'os vi'n, mult'a'j'n aflikt'o'j'n vi tra'sufer'os, sed ĉio bon'e fin'iĝ'os, se vi evit'os mal'bon'o'n danĝer'e proksim'a'n.”
”Kia'n mal'bon'o'n?” insist'is Eŭgen'o.
”Mi vid'as statur'o'n,” dir'is la vir'in'o.
”Ĉu la in'a'n?”
”La vir'a'n. Sed la vir'o ŝirm'as la vir'in'o'n. Vir'o est'as por vi danĝer'o. Se vi venk'os li'n, vi akir'os vir'in'o'n.”
Gaspar'o rid'is, kiam ili est'is el'ir'ant'a'j el mal'alt'a dom'et'o en strat'o Ĉe tru'a Tambur'o.
”Mi dev'as gard'i mi'n,” dir'is Eŭgen'o tiel serioz'e, ke Gaspar'o'n tio mal'trankvil'ig'is.
”Mi antaŭ'vid'as, kiu li est'as.”
”Ĉu ebl'e vi konsider'us tio'n serioz'e?”
Promen'ant'e post iom'a temp'o kun Eŭgen'o tra strat'et'o'j de la nov'a urb'o, Eŭgen'o ŝajn'is est'i deprim'it'a, dum moment'o'j febr'e ekscit'it'a.
”Ĉu okaz'is io al vi?” zorg'em'e demand'is Gaspar'o.
”Mal'saĝ'a afer'o, Gaspar'o. Mi'n terur'as fantom'o'j.”
”Absurd'aĵ'o, Eŭgen'o. Vi est'as ja matur'a.”
”Ĉiu'nokt'e ir'ad'as ĉe mi tra la ĉambr'o nigr'a'j miaŭ'in'o'j. Ali'foj'e nigr'a'j hund'o'j. Post'e iu frap'as je mi. Ek'lum'ig'int'e mi vid'as neni'o'n.”
”Vi lac'as, Eŭgen'o. Jen sekv'o de tro ekscit'it'a fantazi'o.”
”Dum'tag'e ankaŭ mi dir'as tio'n al mi. Sed nokt'e ĝi est'as io tut'e ali'a. Mi dev'as tio'n kred'i.”
”Kio'n?”
”Ke Longval por mi danĝer'as.”
”Eŭgen'o, ĉu vi frenez'as?”
”Jes, sed mi ne sci'as, kiel sen'iĝ'i de tio.”
”Ir'u al doktor'o.”
Gaspar'o vizit'is mal'trankvil'a Eŭgen'o'n la sekv'int'a'n tag'o'n tag'mez'e. Li trov'is li'n pli bon'humor'a; trankvil'ig'is li'n kurac'ist'o. Li ĵus ban'is si'n. Sed rest'is en li vant'em'a spit'o.
”Mi parol'is kun Juli'a Heritier.”
”Kiu ŝi est'as?”
”La kok'id'et'o de Longval. Mi dev'as ŝi'n akir'i, eĉ se kiu ajn bar'us al mi la voj'o'n.”
”Pri'pens'u tio'n, Eŭgen'o,” avert'is li'n Gaspar'o. ”Reg'u vi'n! Aŭ re'ven'os fantom'o'j de la mal'bon'a konscienc'o en vi'n! Ced'u!”
”Sen'ĉes'e nur ced'i,” ek'koler'is Eŭgen'o. ”Mi far'os, kio'n mi postul'as de vi. Promes'u tio'n al mi, aŭ mi for'ir'os.”
Koler'eg'o sku'eg'is Eŭgen'o'n; li'a'j okul'o'j mal'san'ec'e bril'is.
”Ir'u. Ĝis'kol'e mi sat'as pri vi! Kaj ne re'ven'u ĉi tie'n, kompren'it'e?”
Gaspar'o dir'is sen'rev'iĝ'e: ”Mi ne re'ven'os. Ne neces'as, ke vi kri'u. Per tio vi vol'as silent'ig'i vi'a'n mal'just'ec'o'n. Sed tio'n neni'u sukces'os, Eŭgen'o. La konscienc'o parol'as ali'voĉ'e.”
”For!” kri'is Eŭgen'o.
Gaspar'o ferm'is post si la pord'o'n. Moment'o'n li star'is en la koridor'o. Kompat'o ig'is li'n re'ven'i, sed humil'ig'o li'n el'promen'ig'is de ĉi tie. Mal'rapid'e li descend'is la ŝtup'o'j'n.
La plej oft'a rol'o, kiu'n Gaspar'o ricev'is, est'is prezent'i unu el la rab'ist'o'j, kiu'j dev'is terur'i la sen'kulp'a'j'n viktim'o'j'n.
Konscienc'e li al'glu'is al si sovaĝ'a'n barb'o'n, sur'kap'ig'is taŭz'it'a'n peruk'o'n kaj per ĉirkaŭ'brul'ig'it'a kork'o nigr'ig'is si'a'j'n brov'o'j'n; terur'eg'a'j atak'o'j al vojaĝ'ant'o'j en arb'ar'eg'o ŝajn'is al li ver'e pli rid'ind'a'j ol horor'a'j, kaj laŭ tio est'is la rezult'o. Li'a long'form'a vizaĝ'o aspekt'is en rab'ist'a mask'o rid'ind'e kaj anstataŭ trem'i pro horor'o, oni komenc'is rid'i. La aŭtor'o'j gard'ant'a'j sukces'o'n de si'a'j mini'komedi'o'j, protest'is kontraŭ van'ig'it'a intrig'o. Ankaŭ patr'o Deburau kun si'a'j ge'fil'o'j bedaŭr'is humil'ig'o'n, kiu ombr'um'is ankaŭ ili'n. ”Hont'u, Gaspar'o! Skandal'e vi ag'as kontraŭ ni'a'j interes'o'j.”
Gaspar'o akcept'is la riproĉ'o'j'n, sufer'is, serĉ'is manier'o'n kiel re'gajn'i la favor'o'n, sed help'i al si mem li ne kapabl'is. Li medit'is, por kiu figur'o li taŭg'us, pli ol por figur'o'j de rab'ist'o'j, kies sang-avid'em'o'n neni'u kred'is al ili. Oft'e li'a rigard'o koncentr'is si'n je la figur'o de sinjor'o Blanchard, kiu prezent'ad'is la dres'it'a'n hund'o'n Plut'o kaj de temp’ al temp'o prezent'is figur'o'n, kiu'n oni nom'is Pierot'o. Li est'is serv'ist'o de sinjor'o Kasandr'o, vest'it'a ĉiel ajn, sur'kap'e kutim'e pint'a'n ĉapel'o'n kun renvers'it'a rand'o, pro kio la publik'o nom'is li'n ne Pierot'o, sed Corniche — Kornic'o.
Ĉiu'j aktor'o'j sur la scen'ej'o li'n persekut'is, pied'bat'is, frap'is kaj tio'n li akcept'ad'is pacienc'e. La figur'o li'n iel al'log'ad'is.
”Kio ne plaĉ'as al vi?” demand'is li'n foj'e dum la prov'ad'o direktor'o Fabi'e'n, ek'vid'int'e, kiel Gaspar'o kap'ne'is kaj polm'e ek'frap'is apog'il'o'n.
”Pardon'u,” ek'tim'is Gaspar'o. ”Sed kial tiu mal'saĝ'a serv'ist'o ĉio'n ĉi toler'as?”
”Ĉar li est'as serv'ist'o, kaj tial li mal'saĝ'as.”
”Neni'u est'as tiom mal'saĝ'a por est'i indiferent'a pri bat'o'j.”
Fabi'e'n en'pens'iĝ'is, sed ne ordon'is ŝanĝ'o'n. Blanchard ne opini'is serioz'e si'a'n aktor'a'n profesi'o'n; egal'is al li kio'n kaj kiel li lud'as kaj rest'o'n de la temp'o li pas'ig'is en drink'ej'o'j de la ĉirkaŭ'aĵ'o, kie li las'is pag'i si'a'j'n el'spez'o'j'n de kiu ajn, kiu por tio komplez'is. Sur teatr'a'j lign'o'tabul'o'j li mov'iĝ'is sen'ide'e; en la viv'o li ne elekt'ad'is rimed'o'j'n kiel ating'i moment'a'n prosper'o'n.
Direktor'o Bertrand bezon'is foj'e infan'rol'o'n por la teatr'aĵ'o la ”Fer'a mask'o” kaj al'konduk'is en teatr'o'n si'a'n nev'in'o'n Virginia, apenaŭ dek'kvar'jar'a'n; ŝi aspekt'is anĝel'e, sed est'is tre mal'saĝ'a. Tiu'j du kvalit'o'j Blanchard’on al'log'ad'is. Dum'paŭz'e antaŭ la last'a prezent'ad'o Bertrand ek'aŭd'is angor'a'n kri'o'n; li kur'eg'is sub'ter'e'n kaj trov'is tie konstern'it'a'n knab'in'o'n en per'fort'a ĉirkaŭ'brak'o de Blanchard. Li ek'furioz'is ne nur kiel onkl'o, sed ankaŭ kiel direktor'o. Li ĵet'iĝ'is kontraŭ Blanchard’on; tiu tamen pruv'is, ke li sci'as re'pag'i bat'o'j'n. La konflikt'o ne est'is re'ĝust'ig'ebl'a. Blanchard kun konsent'o de Fabi'e'n est'is tuj mal'dung'it'a.
Vesper'e oni lud'is pantomim'o'n ”Arleken'o kurac'ist'as.”
La publik'o est'is mis'inform'it'a pri la konflikt'o. Zorg'is pri tio Blanchard mem; rapid'e li tra'ir'is ĉiu'j'n drink'ej'o'j'n ĉirkaŭ'e kaj klar'ig'is al si'a'j komplic'o'j el mal'sek'a kvartal'o, ke Bertrand li'n mal'just'e el'ĵet'is. Tial, kiam sur la scen'ej'o ne aper'is PierotoKornico, kvankam li'a rol'o est'is ne'grav'a — aŭd'iĝ'is ekscit'it'a kri'ad'o.
”Kie est'as Blanchard.”
Kun inter'kroĉ'it'a'j man'o'j Bertrand si'n turn'is al Fabi'e'n: ”Mi pet'as vi'n, klar'ig'u tio'n vi mem. Mi ne pov'as!”
La voĉ'o de Fabi'e'n trem'et'is, kiam li ven'is en salon'o'n kaj pet'is minut'o'n da trankvil'o.
”Sinjor'o'j,” li ek'parol'is insist'e, ”sinjor'o Blanchard, kiu'n vi vok'as, est'as ja talent'a aktor'o, sed li ne montr'is si'n bon'karakter'a hom'o.”
”Egal'e,” respond'is la salon'o. ”Ni vol'as Blanchardon.”
”Li est'as ja eĉ fi'hom'o,” pli'alt'ig'is Fabi'e'n la voĉ'o'n.
”Kaj vi la du'a! For kun la orator'o! Kie est'as Blanchard?”
”Sinjor'o'j,” ek'kri'is sen'esper'e Fabi'e'n, kiu sam'e kiel la pal'iĝ'ant'a Bertrand post la scen'ej'o jam vid'is, kiel bon'a reputaci'o de ili'a mini'teatr'o ruin'iĝ'as. ”Ĉu vi vid'is fraŭl'in'o'n Virginia en la ’Fer'a mask'o’?”
”Kio'n komun'a'n kun tio hav'as infan'o'j?”
”Tiu'n sen'makul'a'n anĝel'et'o'n vol'is sinjor'o Blanchard seks'e mis'uz'i,” dev'is konfes'i sinjor'o Fabi'e'n. ”Direktor'o Bertrand kapt'is li'n ĉe la ag'o.”
La sci'ig'o efik'is. La rigard'ej'o silent'iĝ'is. Kaj ies voĉ'o aŭd'iĝ'is: ”Best'o!”
Silent'a murmur'o atest'is, ke la publik'o ŝanĝ'as si'a'n opini'o'n. Fabi'e'n rapid'e tio'n el'uz'is.
”Kiu el vi,” li dir'is kor'tuŝ'voĉ'e, ”ne hav'as frat'in'o'n, fil'in'et'o'n, nev'in'o'n? Kaj kiu ne el'pel'us hom'o'n, kiu vol'us mis'uz'i vi'a'n konfid'o'n kaj vol'us mal'virg'ig'i ŝi'n,” li ripet'is plor'em'e.
De'nov'e eĥ'is simpati'o'j. ”Mi cert'as, ke mi'a kompani'ul'o ag'is kiel honest'a vir'o. Cert'e li pov'us trans'don'i la fi'ul'o'n al polic'o.
Sed li kontent'iĝ'is nur per ties eks'ig'o el vic'o de honest'a'j art'ist'o'j, kiu'j kre'as ni'a'n trup'o'n.”
”Brav'o! Viv'u Bertrand!”
Tamen ali'a'j voĉ'o'j murmur'is mal'kontent'e: ”Sed kiu lud'os Pierot'o'n? Vi dev'as zorg'i pri tio!”
Fabi'e'n agnosk'is, ke la publik'o prav'as kaj kompren'is, ke la teatr'o'n li sav'os, se li kontent'ig'os la spekt'ant'o'j'n.
”Ni kalkul'is pri tio,” li mensog'is. ”La rol'o'n de Pierot'o ni konfid'is al sinjor'o ...” — kaj nun li kurt'e paŭz'is; dum'e antaŭ li'a rigard'o rapid'e revu'is vizaĝ'o'j'n de ĉiu'j ne'okup'it'a'j membr'o'j — ”al sinjor'o Baptist'o el famili'o Deburau.” Kelk'a'j hom'o'j, kiu'j memor'is, ke la nom'o Baptist'o en program'o'j si'n lig'is al rid'ind'a'j rab'ist'o'j, ek'rid'is.
”Tiu jun'ul'o,” daŭr'ig'is Fabi'e'n en pac'ig'a ton'o, ”aprez'it'a ceter'e de Frederik'o mem, antaŭ ne'long'e klar'ig'is al mi propr'a'n koncept'o'n de la rol'o de Pierot'o. Ni est'os feliĉ'a'j, se vi kritik'os li'n just'e.”
Nun li cert'is, ke la publik'o rang'alt'ig'it'a je arbitraci'ant'o, per tio est'as trankvil'ig'it'a. Li salut'is kaj for'ir'is. Bertrand akcept'is li'a'n solv'o'n sen'hezit'e.
”Do, ek! Vest'u vi'n!” ek'kri'is li al Gaspar'o, kiu ankaŭ ĉio'n aŭd'is. Gaspar'o ek'hezit'is.
”Ĉu vi ne aŭd'as?” instig'is li'n la patr'o. ”Se vi sukces'os, sinjor'o Bertrand al'pag'os al ni tri frank'o'j'n semajn'e, ĉu?” Kaj al'don'is pli mal'laŭt'e: ”Gaspar'o, ten'u vi'n eminent'a.” En la vort'o'j est'is ne nur instig'o, sed ankaŭ minac'o. Ven'is moment'o, kiu'n la mal'feliĉ'a Gaspar'o pov'is imag'i nur en rev'o'j, kiu'j'n li kuraĝ'is konfid'i al neni'u. La rev'o real'iĝ'is tiel subit'e, kiel en la teatr'o'j okaz'as, pro ies mal'feliĉ'o aŭ erar'o de iu vak'iĝ'as posten'o por ali'a kaj neces'as de tio profit'i. Rapid'e li sur'vest'is la kostum'o'n de Blanchard, re'ŝmink'is si'n kaj sur'kap'ig'is la ĉapel'o'n.
”Kial vi ŝmink'as vi'n tiom pal'e?” mir'is arleken'o Feliks'o.
”Ĉu tio ne est'as pli efik'a?”
”Ne grav'as en tiel bagatel'a rol'o. Sufiĉ'as trankvil'ig'i la publik'o'n.”
”Sur'scen'ej'e'n,” kri'is Bertrand.
Tiam Deburau aper'is unu'a'foj'e en la rol'o de Pierot'o. Li est'is vest'it'a bunt'e, sur'kap'e la pint'form'a'n ĉapel'o'n; sub ĝi est'is li'a serioz'a kaj rid'ind'a magr'a vizaĝ'o. Kasandr'o en lingv'o de mim'ik'o ordon'as: ”Bros'u mi'a'n jak'o'n.”
Pierot'o komplez'e al'paŝ'as, servut'ul'e bros'as la ŝultr'o'n, delikat'e for'ig'as ĉiu'n polv'er'o'n. Kasandr'o mal'pacienc'as; li puŝ'bat'as la serv'ist'o'n, puŝ'eg'as li'n. La vizaĝ'o de Pierot'o klin'iĝ'as kun humil'a rid'et'o. Sed Gaspar'o, klin'int'e si'n por evit'i la kap'frap'o'n, kolekt'as de'sur la ter'o la polv'er'o'j'n kaj trankvil'e ili'n dis'frot'as al la sinjor'o sur la jak'o. La publik'o bon'ven'ig'is la ne'atend'it'a'n kuraĝ'o'n de Pierot'o kun rid'o-salv'o. Al Kasandr'o — prezent'as li'n Charigni — ek'fulm'as en la okul'o'j koler'o; li akcel'as la serv'ist'o'n per pugn'o'bat'o pli fort'a ol neces'as sur la scen'ej'o. Pierot'o fin'as la task'o'n; sed kiam li'a sinjor'o turn'as si'n, kvazaŭ hazard'e li stumbl'as kaj re'pag'as al li unu el la pied'bat'o'j. Sen'kulp'a vizaĝ'o front'as kontraŭ la koler'eg'a rigard'o de Kasandr'o. La tut'a salon'eg'o rid'as kaj la scen'o fin'iĝ'as per aplaŭd'o.
”Jen sukces'o,” decid'as patr'o Deburau post'kulis'e.
”Li frenez'iĝ'is,” koler'eg'as Lang'e, kiam li re'ven'is el la scen'ej'o. ”Tiel neniam oni lud'is tio'n. Kia'j stult'a'j klaŭn'aĵ'o'j!”
La tut'a famili'o de Charigni tio'n ripet'as ĥor'e. Sed la patr'o Deburau palpebr'um'as je Bertrand kaj lev'as tri fingr'o'j'n. ”Tri frank'o'j'n. Ĉu klar'e?”
Bertrand acid'mien'e kap'jes'as.
Ne okaz'is mult'o. Jes, eĉ tiom mal'mult'e, ke preskaŭ neni'u tio'n rimark'is. Unu el la miniatur'a'j pantomim'a'j rol'o'j en Funambules, la perfid'a, iom mal'saĝ'et'a serv'ist'o de Kasandr'o, iom'et'e ŝanĝ'iĝ'is; la figur'o, kies dors'o kre'iĝ'is por bat'o'j, tra'esplor'is tiu'n, kiu don'ad'as ili'n kaj aper'is en ĝi ide'o pri re'pag'o. La serv'ist'o rid'ind'ig'is si'a'n mastr'o'n.
Gaspar'o sci'is, ke merit'o en unu vesper'o est'as por ĉiu'j nur sukces'a anekdot'o, ke oni vid'as en ĝi neniom pli ol ĝis nun.
Sed li ne intenc'is kontent'iĝ'i kun tio. Li'n plen'ig'is sopir'o el'lern'i la ebl'a'n maksimum'o'n. Li ekzerc'is hejm'e, sur'strat'e, en teatr'o. En Funambules kaj ali'lok'e atent'e li observ'is tiu'j'n, kiu'j'n li opini'is majstr'o'j. Li kontrol'is si'a'n korp'o-ten'ad'o'n. Long'a'j'n hor'o'j'n li prov'ad'is, kiel plej klar'e esprim'i per brak'mov'o'j kaj polm'o'j la ide'o'n, kiel ĝi'n harmoni'e akord'ig'i kun la viz'a ̧-mien'o. Li ek'kon'is, kiel grav'as dum la lud'o la memor'o; rol'o'j por pantomim'o ne est'as skrib'it'a'j, ne ekzist'as ĉe ili suflor'o. Neces'is memor'ten'i preciz'a'n sekv'o'n de la lud'o kaj sukces'a'j'n scen'o'j'n. Li rest'ad'is en la rol'o daŭr'ant'a sur scen'ej'o, sur'strat'e, inter hom'o'j, malgraŭ la fakt'o, ke ĝi daŭr'is sur'scen'ej'e nur kelk'a'j'n moment'o'j'n. Ankaŭ sur'strat'e, inter la hom'o'j li est'is hont'ig'it'a oft'e pro mir'ig'it'a'j rigard'o'j de la preter'pas'ant'o'j. Eĉ se li'a moment'a sukces'o neniu'n en'danĝer'ig'is, la famili'o Charigni trov'is negativ'a tio'n, ke membr'o de mal'amik'a'j Deburau-an'o'j avanc'is el la last'a'j rol'o'j al la antaŭ'last'a'j.
En mal'larĝ'a'j vest'ej'o'j de la mini'teatr'o okaz'is oft'e disput'o'j inter ambaŭ klan'o'j; minac'o'j kaj malic'a'j mal'just'aĵ'o'j ne mank'is. Joigny foj'e en rol'o de Leandr'o tiel vang'o'frap'is Pierot'o'n, ke al Gaspar'o mal'lum'iĝ'is en la kap'o; li for'ŝancel'iĝ'is post kulis'o'j'n kaj sur li'a blank'a menton'o flu'is sang'o.
Patr'o Deburau salt'is kun streĉ'it'a pugn'o al Joigny: ĉar Pepé kaj Lang'e defend'is la frat'o'n, en'miks'iĝ'is en la batal'o'n ankaŭ Francisko kun Stefano. La post'kulis'ej'o sku'iĝ'is pro sovaĝ'a inter'bat'iĝ'o. Oni batal'is per'pugn'e, per'krur'e, per la kap'o, per kubut'o'j, rekvizit'o'j. Ĵaluz'em'o, long'temp'e akumul'iĝ'int'a, eksplod'is. Dorotea ek'lukt'is kontraŭ Nan'et'a, Katarina ŝir'is la har'ar'o'n al Marion.
Bertrand kaj Fabi'e'n van'e prov'is dis'ig'i la mal'pac'iĝ'int'a'j'n famili'o'j'n; neces'is ven'ig'i polic'o'n. Nur tiam la rival'o'j las'is si'n konvink'i kaj ĉes'is batal'i, anhel'ant'a'j, ĉifon'ig'it'a'j, skrap'vund'it'a'j sur la vang'o'j per vir'in'a'j ung'o'j, kun kontuz'aĵ'o'j kaŭz'it'a'j de pugn'o'bat'o'j.
Est'is klar'e: ĉi tiu'j du klan'o'j ne pov'as plu viv'i apud si en unu teatr'o. Bertrand kaj Fabi'e'n est'is solv'ant'a'j la mal'facil'a'n kalkul'task'o'n, kiu'n el tiu'j du'obl'e kvin ili pov'as mal'hav'i kaj sen kiu provizor'e ili ne pov'as est'i. Fabi'e'n prezent'is la kondiĉ'o'n: rest'u la et'a Marion Charigni. Sed se ili prefer'us la tut'a'n famili'o'n Charigni, for'ir'us kun patr'o Deburau ankaŭ Gaspar'o, nom'at'a Baptist'o, kiu mank'us en la pantomim'o. Pantomim'a'j scen'o'j sufer'is ĉe la publik'o nepr'a'n super'reg'o'n kompar'e al danc'o'j de la ĵongl'ist'o'j. Tial la direktor'o'j salomone dekret'is, kio'n ankaŭ la ĉef'o'j de la famili'o'j agnosk'is just'a. La teatr'o adiaŭ'is ĉiu'j'n, krom Marion kaj Gaspar'o.
Tiel Gaspar'o dis'iĝ'is de la famili'o, kiu li'n perd'is sen bedaŭr'o, ĉar dum la prezent'ad'o'j li ne mank'is al ĝi. Gaspar'o akir'is si'a'n propr'a'n viv'karier'o'n.
Dis'iĝ'o de Deburau-an'o'j kun Funambules signif'is dis'ir'o'n de la tut'a famili'a grup'o. Francisko Nêmeček ceter'e eĉ ne opini'is si'n Deburau. Li kon'at'iĝ'is kun fraŭl'in'o Rozamaria Mallet kaj vol'is edz'iĝ'i al ŝi. Li pet'is, ke li pov'u for'las'i la trup'o'n kaj viv'ten'i si'n mem. Li'a'n ekzempl'o'n sekv'is ankaŭ Stefano. Katarina vol'is danc'i, Dorotea ŝat'is ĉeval'o'j'n kaj cirk'o'n.
Patr'o Deburau pac'iĝ'is kun la fakt'o, ke ĉiu'j li'a'j infan'o'j ek'ir'os serĉ'i sukces'o'n laŭ propr'a'j kapabl'o'j, sed li ig'is ili'n ankoraŭ al la last'a turne'o tra kamp'ar'o, kiu ili'n pro la glor'o akir'it'a en Parizo, cert'e akcept'os riĉ'e. Nur la patr'in'o rifuz'is kun'vetur'i.
La viv'o en Parizo ŝi'n eg'e ŝanĝ'is. Perd'iĝ'is ŝi'a'j rid'et'o'j, pri kiu'j iam ŝi abund'is, ŝi perd'is ankaŭ la kviet'a'n, silent'a'n plor'o'n.
Sen larm'o'j dolor'e ŝi nostalgi'is pri la ĉeĥ'a hejm'o. Ŝi ne vol'is plu migr'i tra fremd'a region'o kaj dorm'i ĉiu'nokt'e ali'lok'e. Ŝi decid'iĝ'is rest'i kun Gaspar'o en Parizo. Gaspar'o lu'is por si et'a'n ĉambr'o'n en strat'o du Faubourg du Templ'e. Fier'e li konduk'is si'a'n patr'in'o'n en la nov'a'n loĝ'ej'o'n, preter'vid'ant'e ĉiu'j'n ĝi'a'j'n mal'avantaĝ'o'j'n.
La kolor'o de la dom'stuk'o est'is tiel ne'difin'ebl'a, ke prav'is, kiu vid'is en ĝi la ruĝ'o'n, kaj tiu, kiu diven'is la blu'o'n. Rust'iĝ'ant'a pord'eg'o konduk'is al mal'lum'a koridor'o, kies mur'o'j est'is sen'ĉes'e ros'it'a'j de nigr'a'j ŝvit'gut'o'j. La ŝtup'ar'o eĥ'is ĉe ĉiu paŝ'o, kvazaŭ ĝi vol'us ruin'iĝ'i.
Ĉu vi vol'as en'e'n? Vi dev'as atent'i. Nom'e oni ne en'ir'as en la ĉambr'o'n, sed preskaŭ rekt'e lit'e'n, kiu en la stret'a mansard'o ating'as ĝis la pord'o. Se vi evit'os la lit'o'n, vi fal'os sur kanap'o'n kaj per la frunt'o karambol'os kontraŭ ŝrank'o'n. Ebl'as, ke vi evit'os lez'o'n kaj trov'os sur la plank'o iom da liber'a spac'o.
Sed por est'i cert'a, rest'u en kurb'ig'it'a pozici'o kaj ne star'iĝ'u.
Ebl'e vi ne rimark'is, ke tio est'as fakt'e mansard'o, lok'it'a sur tegment'o; ĝi dekliv'ig'as la plafon'o'n. La kurten'o'j est'as tru'it'a'j kaj flik'it'a'j. Florpentrita kurten'o kovr'as la mur'o'j'n, ĝi est'as triv'it'a kaj tra tru'o'j ŝut'iĝ'as gips'o.
Gaspar'o'n kontent'ig'is li'a unu'a mem'star'a loĝ'ej'o, sed al la patr'in'o tie ne plaĉ'is; ŝi for'ir'ad'is oft'e al si'a'j est'int'a'j najbar'in'o'j en St. Maur kaj re'ven'ad'is iam nur la sekv'int'a'n tag'o'n. Gaspar'o sci'is kompren'i, kiel nask'iĝ'is ŝi'a mal'feliĉ'o. Pro sent'o, ke ŝi perd'is si'a'n jun'ec'o'n kaj hejm'o'n, pro la sci'o, kiel lant'e ŝi perd'as la edz'o'n kaj infan'o'j'n, kun kies profesi'o neniam ŝi ident'iĝ'is.
Gaspar'o rest'ad'is en si'a ĉambr'et'o sol'a, kiel li tio'n ard'e dezir'is. Sed li sol'is eĉ tro'e. Foj'e, kiam li fin'is si'a'j'n scen'o'j'n — kvin'foj'e oni sieĝ'is la burg'o'n — kaj mikro'pantomim'o'n, li est'is re'ven'ant'a nokt'e hejm'e'n. Tuj, kiam li mal'ferm'is la pord'o'n, li ek'vid'is en sombr'o statur'o'n. Ĉar la mansard'o ne hav'is fenestr'o'n, sed mis'e tra'ig'it'a'n tegment'a'n fenestr'o'n, fal'is iom da du'on'lum'o nur sur la krur'o'j'n de la ne'kon'at'o.
”Kiu ĉi tie?” ek'kri'is Gaspar'o.
”Mi, Eŭgen'o. Ek'lum'ig'u!”
La kandel'flam'et'o ek'trem'et'is, teg'int'e la vizaĝ'o'n de Eŭgen'o per nebul'a lum'et'o. ”Kio okaz'is?”
”Eg'a nov'aĵ'o. Vi mir'eg'os.”
Eŭgen'o ver'simil'e forges'is la okaz'aĵ'o'n, kiu ili'n dis'ig'is. La ide'o, kun kiu li al'ven'is, absorb'is li'n. La har'ar'o est'is taŭz'it'a, la vang'o'j ŝvit'is. ”Do, parol'u!”
”Jes,” el'spir'is Eŭgen'o. ”Ĉu vi memor'as, kio est'is kun Longval?”
”Vi ankoraŭ ne trankvil'iĝ'is?”
”Nur nun mi trankvil'as. Mi tra'esplor'is sinjor'o'n Longval.
Tiel'e mi ten'as li'n en'man'e,” Eŭgen'o kun'prem'is la pugn'o'n.
Gaspar'o lac'is, kaj sink'is sur kanap'o'n atend'ant'e, al kia nov'a stult'aĵ'o Eŭgen'o ven'is. ”Ĉu vi sci'as, kiu fakt'e est'as tiu delikat'a, kultiv'it'a kaj nobl'a sinjor'o Longval?”
Gaspar'o ek'ĝem'is pro mal'pacienc'o.
”Fil'o de la pariza ekzekut'ist'o!”
”Eŭgen'o,” dir'is kompat'em'e Gaspar'o. ”Ĉu vi ne pov'as iom batal'i kontraŭ vi'a'j fantazi'aĵ'o'j?”
”Mi sci'is, ke vi ne kred'os al mi. Sed mi pov'as vi'n konvink'i. Li'a ver'a nom'o est'as Klement'o Sanson.”
”Ĉu ebl'as?” mal'fid'em'e medit'is Gaspar'o.
”Re'memor'u,” insist'is Eŭgen'o, ”li'a'n mal'parol'em'o'n, li'a'n evit'em'o'n ... Ĉu iam vi est'is ĉe li vizit'e? Ĉu en'tut'e iam iu?” Kaj Eŭgen'o ek'rid'is sarkasm'e kaj sam'temp'e infan'voĉ'e.
Gaspar'o en'pens'iĝ'is. Li re'memor'ig'is al si la rar'a'j'n, mal'klar'a'j'n respond'o'j'n de Klement'o, trist'o'n, kiu'n altern'as rid'et'o'j. Ĉi tiu solv'o tro drast'is. Kiel sci'is Klement'o rakont'i pri mal'nov'a'j poet'o'j! Ekzekut'ist'o? La fil'o de la hom'o, kiu sen'kap'ig'is la tut'a'n reĝ'a'n famili'o'n, cent'o'j'n da nobel'o'j, Robespieron, sinjor'in'o'n Corday?
”Kiel vi ek'sci'is tio'n? Kiel vi pruv'os tio'n?”
”Mort'is li'a patr'o. Klement'o dev'is ir'i al notari'o por testament'o. Li est'as perd'it'a.”
”Kial?” ek'mir'is Gaspar'o. ”Se tio est'as ver'o, tut'e mi ne mir'as, ke li vol'is tio'n sekret'ig'i.”
”Ĝust'e tio est'as tromp'o,” ek'salt'is Eŭgen'o. ”Li vol'is ali'lok'e'n, ol kie'n li aparten'as. Ĉu iam sci'at'e, kial mi dev'is est'i atent'em'a antaŭ li?”
”Imag'u, ke vi nask'iĝ'us kiel li — ”
”La sort'o dev'as plen'um'iĝ'i, ĉar — ” kaj la voĉ'o'n venen'e li obtuz'is, ”ĉu vi kompren'as, Gaspar'o, tiu meti'o est'as hered'a — kaj Klement'o est'as unu'sol'a fil'o!”
”Li vol'is est'i feliĉ'a,” opon'is Gaspar'o. ”Ebl'e li esper'is, ke la meti'o'n neniam li praktik'os, ke li eskap'os de tio.”
”Mi ven'is vi'n avert'i,” ek'rikan'is Eŭgen'o, ”kaj vi ankoraŭ li'n defend'as.”
”Ĉiu'kaz'e mi est'as mal'pli ol li.”
”Ebl'e,” konced'is Eŭgen'o, ”sed tio'n dev'as ek'sci'i Juli'a.” Gaspar'o kapt'is Eŭgen'o'n je la kubut'o. ”Tio'n vi ne darfas. Vi pere'ig'us ŝi'n — kaj li'n ankaŭ!”
Eŭgen'o konstern'iĝ'is, li'a vizaĝ'o ŝton'iĝ'is kaj fingr'e li montr'is supr'e'n. ”Ĉu vi aŭd'is?”
”Kio'n?”
”Kat'o fal'is de'sur plafon'o,” flustr'is la mal'feliĉ'ul'o. ”Tio signif'as: diabl'o hejm'as ĉi tie.” Ankoraŭ moment'o'n li rest'is en spasm'a streĉ'o kaj post'e sink'is sen'pov'e sur la sof'o'n. Gaspar'o al'sid'iĝ'is. Li prov'is trankvil'ig'i li'n help'e de si'a mal'lert'a elokvent'o. La kandel'o degel'is kaj flam'et'e preskaŭ esting'iĝ'is. Eŭgen'o lev'is si'n kaj kun ferm'et'it'a'j okul'o'j rigard'is la vizaĝ'o'n de Gaspar'o.
”Vi prav'as,” dir'is li silent'e. ”Mi ne ir'os al Juli'a kaj ne dir'os, kiu est'as Klement'o. Mi far'os i'o'n mult'e pli bon'a'n.” Li al'ir'is la pord'o'n kaj apert'is ĝi'n. ”Mi invit'os ŝi'n al ven'ont'a ekzekut'o!”
Li ek'rid'et'is, kaj kiam Gaspar'o paŝ'is post li'n, la pord'o impet'e ferm'iĝ'is.
Kvankam li tim'is renkont'iĝ'i kun Klement'o, Gaspar'o kelk'foj'e ek'ir'is al la loĝ'ej'o de Sansonoj en strat'o des Marchands. Foj'e antaŭ'tag'mez'e Gaspar'o sukces'is li'n trov'i. Klement'o el'ir'is el dom'o; sed li ne morn'is. Mal'e, al Gaspar'o ŝajn'is, ke li ankoraŭ est'as pli elegant'a. En li'a vizaĝ'o radi'is la frid'a orgojl'o.
Gaspar'o las'is Klement'o'n preter'ir'i, moment'o'n li'n sekv'is kaj nur post'e vok'is: ”Bon'a'n tag'o'n, Klement'o!” Longval si'n ek'sku'is, abrupt'e turn'iĝ'is. Li'a surpriz'it'a rigard'o mal'kaŝ'is ĉio'n, kio'n li sukces'is vual'i per'e de la ekster'aĵ'o kaj fier'a vizaĝ'o. Sed Gaspar'o klopod'is, ke en li'a fizionomi'o mank'u kompat'o, kaj dir'is plej kor'e: ”Long'e mi ne vid'is vi'n. Kie'n vi ir'as?”
”En kaf'ej'o'n.”
”Vi preter'pas'is du'dek kaf'ej'o'j'n kaj neniu'n vi en'ir'is.”
”Ĉu vi post'sekv'as mi'n?” kompren'em'e ek'rid'et'is Klement'o.
”Mi tim'is vi'n al'parol'i,” konfes'is Gaspar'o. ”Ĉu vi dezir'as, ke mi akompan'u vi'n?”
Klement'o jes'is. Kelner'o al'port'is vin'o'n.
”En la last'a'j tag'o'j mi de'kutim'iĝ'is de la societ'o,” dir'is ironi'e Klement'o. ”Tiu'j sinjor'o'j ĉirkaŭ'e,” daŭr'ig'is Klement'o en la sam'a ton'o, ”est'as ĉiu'j mi'a'j bon'a'j amik'o'j. Vi pov'as trankvil'e re'rigard'i, neni'u plu mi'n vid'as. Real'iĝ'is mi'a rev'o el la infan'aĝ'o, Gaspar'o. Mi far'iĝ'is ne'vid'ebl'a.”
Al Gaspar'o ŝajn'is, ke antaŭ li star'as mal'san'a ul'o, kiu sen si'a kulp'o sufer'is grav'a'n traŭmat'o'n kaj akuz'as pro tio ĉiu'n ajn ĉe renkont'iĝ'o.
”Vi dev'is mult'e sufer'i,” dir'is kompat'em'e Gaspar'o.
”Pli mal'pli rajt'e. Mi super'ruz'is ili'n. Mi vol'is viv'i kiel hom'o.”
”Neniu'n vi mal'just'um'is.”
”Jen la mond'o,” ek'ĝem'is Klement'o. ”En ĝi ĉio est'as al'fiks'it'a, al'pik'it'a, registr'it'a. Ĉio sen'el'ir'a. Neni'o ĉe ni est'as ŝanĝ'ebl'a, eĉ ne tia meti'o. Ĉu ni viv'as en la mez'epok'o?”
”Ĝust'e tial saĝ'a hom'o vi'n ek'kompren'os,” cert'ig'is li'n Gaspar'o.
”Ne kred'u! Sed ĉio est'as kulp'o de la patr'o. Kial li dezir'is, ke oni instru'u mi'n pri Ene'ad'o kaj Iliad'o? Kial li ne ĵet'is mi'a'j'n libr'o'j'n en'fajr'e'n kaj permes'is al mi vizit'ad'i teatr'o'n? Nun ĉio jam for'as kaj mi est'as sen'honor'a.”
”Mi fier'as, ke mi kon'as vi'n, Klement'o,” dir'is sincer'e Gaspar'o. ”Tio est'as honor'o por mi.”
”Vi est'as bon'a, sed vi ne help'os mi'n. Kial nur jam ek'de la jun'aĝ'o mi ne est'is krud'ul'o, kiu sur'pik'ad'us skarab'o'j'n sur pingl'o'j'n kaj turment'us hund'o'j'n kaj kat'o'j'n? De kie en mi la tener'ec'o?”
”Ĉu vi'a patr'o est'is brutal'a hom'o?” inter'romp'is li'n Gaspar'o. Klement'o embaras'iĝ'is.
”Li est'is bon'a hom'o. Ankaŭ mi'a patr'in'o. Kiam ili dev'is anonc'i al mi, kia fakt'e est'as mi'a profesi'o, tio est'is por ili pez'a moment'o.”
”Ĉu neces'is, ke ankaŭ vi ... ?”
”Komenc'is la av'o, post'e la patr'o. La tut'a histori'o ir'is tra ili'a'j man'o'j. Ni hav'as diplom'o'j'n, rajt'o'j'n, privilegi'o'j'n. Ali'manier'e ĝi ne ebl'is, est'is mi'a vic'o. Kaj mi vol'is ek'kon'ad'i la mond'o'n, viv'i. Tial mi ŝanĝ'is mi'a'n nom'o'n. Mi vol'is verk'i. Sed ek'de tiu moment'o, kiam la patr'o en'konduk'is mi'n en la kamer'o'n kaj montr'is al mi tiu'n terur'aĵ'o'n —” Klement'o re'memor'e en'pens'iĝ'is kaj daŭr'ig'is kun trist'a rid'et'o. ”Mi ne est'is tiel deprim'it'a, kiel la patr'o supoz'is. Sinjor'o Guillotin est'is inĝeni'a hom'o, fin'fin'e ankaŭ filantrop'o. Li ne pens'is pri ekzekut'o'j, li dezir'is mild'ig'i turment'o'j'n al kondamn'it'o'j. La patr'o oft'e rakont'is al mi pri hero'o'j kaj poltron'o'j. Tiam li proksim'is al ili.
Li parol'ad'is kun ili dum ili'a last'a voj'o. Nom'e la vir'in'o'j est'is brav'a'j, li dir'ad'is. Li mal'am'is tiu'j'n sub'e, sub la eŝafod'o, sang'avid'a'j'n pri kruel'a spektakl'o. Tiu'j est'is la ver'a'j ekzekut'ist'o'j, dir'ad'is la patr'o.”
Gaspar'o aŭskult'is kun re'ten'it'a spir'o.
”Oft'e ili rajt'is mal'am'i,” li opon'is al Klement'o.
”Pun'o ne dev'as ankaŭ signif'i krud'e barbar'a'n spektakl'o'n, sed ĝi est'as krud'a, tiu procesi'o — kaj la ceremoni'o antaŭ tiom da okul'o'j. Ankaŭ tio est'as la mez'epok'o. Ili mem ven'as kaj lukt'ac'as pri bon'a lok'o. Sed la ekzekut'ist'o'n post'e ili abomen'as.”
Li ek'silent'is. Gaspar'o vol'us demand'i pri Juli'a. Sed Klement'o ĝoj'ig'it'e, ke li pov'as parol'i kun iu, komenc'is mem.
”Jam kiel dek'ok'jar'a laŭ rigard'o'j de knab'in'o'j mi komenc'is konstat'i, ke mi ne est'as tut'e mal'bel'a, mi antaŭ'vid'is, kia est'os la futur'o. Kiel mi ĝoj'is promen'ad'i kaj inter'ŝanĝ'i kun ili rigard'o'j'n! Kaj tamen mi sci'is: Tiu bel'a mond'o por mi est'as mal'permes'it'a.”
”Sed vi'a'j ge'patr'o'j feliĉ'e kun'viv'is, ĉu?”
”La patr'in'o sci'is, ke la patr'o est'as ord'em'a, brav'a hom'o.
Jes, ili kun'viv'is harmoni'e. Sed la knab'in'o'j, pri kiu'j mi sopir'is —”
Gaspar'o klin'is la kap'o'n. Eŭgen'o do real'ig'is si'a'n intenc'o'n.
”Ni rendevu'is ĉe la Nov'a Pont'o. Ŝi sur'hav'is blank'a'n vest'aĵ'o'n. Mi kur'is renkont'e al ŝi. Sed ŝi star'is sen'mov'e kaj observ'is mi'n mal'amik'e. ,Kial vi sekret'ig'is al mi vi'a'n nom'o'n?’ ŝi dir'is. Moment'o'n mi esper'is pri ŝi'a kompat'o. Mi pens'is: ŝi aŭskult'os mi'n. Sed ŝi ven'is nur por venĝ'i. Ŝi'a rigard'o dur'is kiel ŝton'o. Ŝi for'ir'is, kvazaŭ mi ne ekzist'us tie.”
Ili sid'is silent'e.
”Kaj plu?” demand'is Gaspar'o post temp'et'o.
”Kio'n far'i ol nur preĝ'i, ke en Franci'o okaz'u neni'a krim'o, ĉu ne?”
”Vi hav'as libr'o'j'n,” konsol'is li'n Gaspar'o. ”Vi dir'ad'is, ke en ili en'est'as tiom da viv'o. Ven'u foj'e vizit'i ni'a'n teatr'o'n.”
”Ĉu vi rid'ig'os mi'n?”
”Mi prov'os tio'n far'i.”
Kiam ili el'ir'is el la kaf'ej'o, Gaspar'o man'prem'is kun Klement'o. ”Ĉu vi sci'as, kio'n vi far'as?” rid'et'is Klement'o Sanson.
”Ĉu ni jam ne plu est'as amik'o'j?”
Gaspar'o profund'e percept'is la tragedi'o'j'n okaz'ant'a'j ĉirkaŭ'e; kio'n ord'ig'is koleg'o'j el teatr'o per man'sving'o, est'is por li ŝarĝ'o dum mult'a'j vesper'o'j. Li ne ek'trist'is tiel rapid'e kiel ili kaj ne tuj ek'larm'is; sed se io li'n tuŝ'is, ĝi ne mal'aper'is kun la ven'int'a maten'o.
”Kia'n strang'a'n karakter'o'n vi hav'as?” ili demand'is.
”Mi de'ven'as el urb'o Kolín.”
”Kio'n ĝi signif'as?”
Ne'komplez'e li klar'ig'ad'is. Li konserv'is ja tener'o'n al la for'pas'int'a infan'aĝ'o kaj al region'o, kiu est'is li'a nask'iĝ'lok'o kaj de li'a patr'in'o, sed jam li ne kapabl'is imag'i si'a'n viv'o'n ali'lok'e ol en Parizo. Kiam ajn li dir'is la nom'o'n de si'a patr'o'land'o — Bohem'e — ili nom'is li'n — Bohémien — ili rid'is, parol'is pri nomad'a viv'o, ĉar ili opini'is li'n cigan'o.
Sinjor'o Bertrand fin'e sukces'is akir'i permes'o'n por prezent'ad'i scen'o'j'n per tri person'o'j. Sed la ministr'o — en interes'o de grand'a'j teatr'o'j — al'don'is al la permes'o ordon'o'n: ĉiu'j rol'ant'o'j, antaŭ ol komenc'iĝ'os la prezent'ad'o, dev'as paŝ'i sur'ŝnur'e kaj far'i tie kelk'a'j'n gimnastik'aĵ'o'j'n. Atent'u, vol'is per tio dir'i sinjor'o ministr'o, vi trov'iĝ'as sur la periferi'a bulvard'o, vi tro aŭdac'as, ne forges'u, ke vi ne est'as aktor'o'j, sed akrobat'o'j, ĵongl'ist'o'j!
Bertrand leg'is la mal'ĝoj'ig'a'n dokument'o'n al la ensembl'o kaj la komedi'ant'o'j dent'grinc'is. Feliĉ'e montr'iĝ'is, ke preskaŭ ĉiu'j est'as en tiu art'o dres'it'a'j. Escept'e de unu: tiu est'is ĝust'e la mal'feliĉ'a Frederik'o, sed li deklar'is, ke la ministr'o eĉ per la plej mal'saĝ'a ordon'o ne de'voj'ig'os li'n de teatr'o. Ili streĉ'is ŝnur'eg'o'n kaj li komenc'is ekzerc'i.
Gaspar'o Deburau ne ek'tim'is. Li sci'is, ke sur'ŝnur'e li ten'iĝ'os. Sed Bertrand ne invit'is li'n al prov'o.
”Por scen'o'j vort'e prezent'at'a'j mi bezon'as nov'a'j'n aktor'o'j'n, ver'a'j'n art'ist'o'j'n. Tial ni dev'as minimum'ig'i la ensembl'o'n en pantomim'o,” li dir'is al li. ”Vi fin'prezent'os la rol'o'n en Ahrimano kaj for'las'os ni'n.”
”Sed mi sci'as kur'i sur'ŝnur'eg'e,” cert'ig'is li'n Gaspar'o.
”Por tio mi bezon'us pli vi'a'j'n frat'o'j'n.”
”Oni ne plu fajf'as, kiam mi prezent'as Rab'ist'o'n. Kaj pri mi'a Serv'ist'o ĉiam oni rid'as. Ĉu vi forges'is, kiel mi altern'is sinjor'o'n Blanchard?” mal'esper'e li memor'ig'is si'a'j'n merit'o'j'n, por li'n mild'ig'i.
”Tio jam de'long'e pas'is, la teatr'o plu'ir'as,” dir'is fak'e direktor'o Bertrand. Gaspar'o turn'is si'n al Frederik'o, sed tiu dron'is en zorg'o'j, kiel konserv'i ekvilibr'o'n. Feliks'o, la du'a hero'o de la mini'teatr'o, ne ŝat'is Gaspar'o'n.
”Ir'u plor'aĉ'i al la pa'nj'o,” dir'is Feliks'o al li, kiam Gaspar'o ne ĉes'is pet'i. ”Funebr'a larm'ist'in'o ne aparten'as al teatr'o.”
Kial, diabl'e, li ne kapabl'is ek'sakr'i kaj respond'i per krud'a vort'o? Vid'u, Gaspar'o, vi am'as vi'a'n publik'o'n kaj neni'o'n vi el'lern'is de ĝi. Kaj kiam iu al'kri'eg'as vi'n, vi'a kor'o ek'trem'as kaj vi est'as kiel kord'o, kiam ĝi'n ek'tuŝ'as krud'a fingr'o kaj ĝi ek'vibr'as kaj ne pov'as ĉes'i vibr'i. Jen, povr'ul'o, efik'o de vi'a'j elb'a'j golf'et'o'j kaj la ĉeĥ'a kan'ar'o. Vi ne trink'is ek'de la nask'iĝ'o vin'o'n, kiel ĉi tie'a'j infan'o'j.
Kvazaŭ sen'hered'ig'it'a de ĉiu ĝoj'o, Gaspar'o observ'is, kiel li'a'j koleg'o'j streĉ'as la ŝnur'eg'o'n. ”Ven'u ten'i,” vok'is iu kaj li obe'em'e ir'is. La unu'a'j paŝ'o'j sukces'a'j. Kelk'a'j el la komedi'ant'o'j est'is el'star'a'j akrobat'o'j kaj intenc'e ŝajn'ig'is iom da mal'cert'ec'o, por vual'i la pas'int'ec'o'n, kiu'n ili mis'taks'is. Ali'a'j pomp'is per si'a rutin'o.
Ven'is la vic'o de Frederik'o. Ĉio'n ili klar'ig'is al li, montr'is, en'man'ig'is al li long'a'n stang'o'n. Frederik'o ek'paŝ'is. Deburau dezir'is al li neni'o'n mal'bon'a'n. Sed post la kvin'a paŝ'o la di'ec'a Arleken'o fal'is. La admir'at'a, elast'a Frederik'o fal'is kiel matur'a pir'o kaj rest'is kuŝ'ant'a sur'ter'e. Li ĝem'is. Terur'it'e ili al'kur'is al li.
”Nun vid'u mi'n la vend'ist'in'o'j el ni'a bulvard'o,” li ek'rid'et'is kaj sven'is. Ili ven'ig'is kurac'ist'o'n. Tiu konstat'is, ke Frederik'o hav'as el'artik'ig'it'a'n pied'o'n. La sekv'a'n tag'o'n li tamen lud'is, sed rifuz'is sur'ir'i la ŝnur'eg'o'n.
”Danc'u sur ĝi la ministr'o mem.”
”Sed kio'n ni far'os?” ek'kapt'is Bertrand si'a'n kap'o'n. ”Ili for'pren'os de ni la koncesi'o'n.”
”Mi for'ir'os al la Olimpi'a cirk'o al la frat'o'j Franconi, tie oni darfas parol'i. Ĝi bon'e konven'os al mi kaj al vi. Ne persvad'u mi'n! Jam mi decid'iĝ'is.”
”Bon'e,” kun'sent'is respond'pret'a Bertrand. ”Sed kiu anstataŭ'os vi'n?”
”Feliks'o.”
”Post'e ni bezon'as ankoraŭ iu'n plu'a'n.”
”Tie vi hav'as li'n,” montr'is Frederik'o al Gaspar'o. ”Li sci'as paŝ'i sur la ŝnur'o.”
”Ĉu vi ne forges'is eĉ tio'n mal'mult'a'n, kio'n vi sci'is?” Bertrand invit'is Gaspar'o'n. Deburau en'moment'e est'is sur eskal'o kaj kur'is sur la ŝnur'eg'o kvazaŭ iu brul'ig'us li'a'j'n kalkan'o'j'n. Li tra'viv'is jam pli mal'agrabl'a'j'n aer-promen'o'j'n.
”Li rest'u, do,” dir'is Feliks'o, influ'it'a per la verv'o de Gaspar'o.
”Dank'o'n, sinjor'o,” dir'is Gaspar'o kor'tuŝ'it'e. ”Mi sci'is, ke vi hav'as bon'a'n kor'o'n.”
Feliks'o surpriz'it'e lev'is la okul'o'j'n.
”Mi ne vol'is vi'n ja mal'dung'i,” li ek'murmur'et'is. ”Li rest'os ĉi tie, mi dir'as.” Bertrand kaj Fabi'e'n konsent'is.
”Vid'u,” dir'is Frederik'o. ”Kio noc'as al unu, tio help'as la ali'a'n!”
”Eg'e mi bedaŭr'as vi'a'n pied'o'n,” sincer'e dir'is Gaspar'o. ”Sed ebl'e ĝi al'port'os por vi i'o'n bon'a'n.”
”Dank'o'n pro la profet'aĵ'o.”
Kiam post kelk'a'j tag'o'j re'ven'is patr'o Deburau kun la infan'o'j el la kamp'ar'o, Gaspar'o kis'is li'a'n man'o'n por bon'ven'ig'i li'n. La patr'o ek'tim'is. La fil'o dank'is al li por ĉiu'j kap'frap'o'j, per kiu'j li ig'is li'n el'lern'i la ir'ad'o'n sur'ŝnur'eg'e. Li sav'is per tio la teatr'a'n karier'o'n de Gaspar'o.
Deburau, eskal'o'n! Deburau, al'port'u pudr'o'n! Deburau, tuj al'port'u vin'o'n por mi! Deburau, komb'u la peruk'o'n!”
Gaspar'o est'is en la teatr'o, spir'is polv'o'n de la scen'ej'o, ŝmink'is ĉiu'vesper'e la vizaĝ'o'n, vest'ad'is si'n en bunt'a'j'n ĉifon'o'j'n, far'is kelk'a'j'n paŝ'o'j'n antaŭ la rigard'ej'o kaj de'nov'e mal'aper'is. Li funkci'is: ne'vid'it'a, ne'kon'at'a, la last'a el la last'a'j. Kaj unu'foj'e monat'e li rol'is Pierot'o'n, sen'ŝanĝ'e la stereotip'a'n Pierot'o'n en ĉapel'o, kun klin'it'a rand'o. La seĝ'o'j en parter'o kaj en la plej supr'a'j vic'o'j iam ek'rid'is pro li'a'j fal'o'j, sed aplaŭd'is al Arleken'o, kiu sci'is li'n tiel elegant'e pied'bat'i. Ekzist'is nek rol'o'j, nek teatr'aĵ'o'j, kiu'j ebl'ig'us al li eminent'iĝ'i sur la scen'ej'o, ne est'is Kasandr'o, kiu'n li pov'us provok'i. Se iu'vesper'e aper'us iu ali'a sur la scen'ej'o anstataŭ Gaspar'o, neni'u ek'ĝem'us pri li.
Li far'iĝ'is part'o de la teatr'o, sed pli en rol'o de rekvizit'o ol de aktor'o. De temp’ al temp'o li eĉ grav'is, precip'e kiam iu ek'mal'san'is aŭ mal'fru'ig'is la prezent'ad'o'n. Sed Bertrand kaj Fabi'e'n preter'vid'is la ebl'o'n, kiu'n foj'e li montr'is en Pierot'o kaj ne klopod'is medit'i, ĉu el tiu strang'ul'o iam io pov'us far'iĝ'i.
Nur Feliks'o, Arleken'o en la teatr'o, fiks'rigard'is li'n iam atent'em'e.
Gaspar'o'n, kon'ant'a li'a'j'n mis'humor'o'j'n, pli ver'e tim'ig'is li'a'j rigard'o'j, anstataŭ ĝoj'i pro ili. Post la fal'o de Frederik'o ven'is plur'a'j fal'o'j. Sinjor'o Filibert ek'sufer'is fraktur'o'n de la krur'o kaj fraŭl'in'o Flor'a, kiu al Gaspar'o tiel plaĉ'is en la bril'bril'a rob'o de Kolombin'a, el'artik'ig'is si'a'n ŝultr'o'n. La polic'o raport'is pri tio kompat'e, kaj la ofic'o'j ordon'is, ke por futur'o sufiĉ'as, se la aktor'o'j nur simbol'e met'os si'a'n krur'o'n sur la ŝnur'o'n, por ke ili re'memor'ig'u al si si'a'n akrobat'a'n de'ven'o'n kaj ne aspir'u en la dram'art'o tro pretend'em'e. Ili mal'am'is tiu'n mort'a'n serpent'o'n; la ”ŝnur'eg'o” far'iĝ'is en ili'a ĵargon'o vort'o mal'ben'it'a. Kiu ĝi'n el'dir'is, pag'is mon'pun'o'n.
La aktor'o'j tamen okup'is firm'a'n lok'o'n inter akrobat'o'j kaj ceter'a'j aktor'o'j. Gaspar'o plu prezent'ad'is si'a'j'n sen'signif'a'j'n, ne'rimark'ebl'a'j'n et'rol'o'j'n.
”Deburau, bala'u la scen'ej'o'n!” ”Deburau, ir'u ĉi tie'n!” ”Deburau, ir'u tie'n!” Neni'u iam dir'is: ”Deburau, kia hom'o vi est'as?” Ekzist'is tamen mult'a'j afer'o'j, pri kiu'j ili pov'us demand'i.
Li mov'iĝ'is inter fabel'a'j kulis'o'j, al'kroĉ'ad'is sub la menton'o'n punt'o'j'n kaj ŝut'is sur si'a'n vizaĝ'o'n ru ̧koloran pudr'o'n. Li dev'is don'ad'i al la hom'o'j bon'humor'o'n. Sed se iu li'n demand'us: ”Deburau, kiel vi pas'ig'as la vesper'o'j'n? Kie'n vi ir'as, kiam vi ord'ig'is post la ali'a'j, dir'as al la pord'ist'o bon'a'n nokt'o'n kaj for'ir'as?” Plej mal'bon'e est'is tiu'vesper'e, kiam Sanson atend'is li'n tuj ĉe la teatr'o, al'prem'iĝ'int'a al la mur'o.
”Klement'o,” vok'is Gaspar'o ĝoj'e, ”ĉu vi est'is en la teatr'o?”
Sed Klement'o rigard'is li'n per vund'it'a'j okul'o'j. Li kapt'is Gaspar'o'n sub'brak'e kaj konduk'is li'n tra silent'iĝ'ant'a ale'o.
”Gaspar'o, ven'is tio, kio'n mi plej'e tim'is. Morgaŭ — morgaŭ okaz'os ekzekut'o.”
Kvazaŭ pro vent'eg'a blov'o mal'aper'is bon'odor'o de pudr'o kaj ŝmink'o'j. ”Vi hav'as ja help'ant'o'j'n? Tiu'j cert'e est'as spert'a'j hom'o'j.”
”Jes, sed mi dev'as ĉe'est'i.”
”Kiu est'as tiu povr'ul'o?”
”Li'a nom'o est'as Foulard. Li aĝ'as du'dek jar'o'j'n. Li mort'ig'is du vir'in'o'j'n.”
”Ĉu ĵaluz'o?”
”Li ŝtel'is de ili orel'ring'o'j'n kaj brak'horloĝ'o'j'n.”
”Do, ver'a krim'ul'o,” ĝoj'ig'is li'n Gaspar'o.
”Malgraŭ tio mi sent'as terur'o'n. Vetur'i kun'e kun li tra strat'o'j antaŭ ĉies okul'o'j!”
Ili ir'is tra tenebr'a'j sen'lum'a'j strat'o'j. Ili ir'is orient'e'n, preter'ir'is morn'a'n konstru'aĵ'o'n de mal'liber'ej'o Roquette kaj ir'ating'is la tomb'ej'o'n Pere-Lachaise.
”Ĉu hodiaŭ vi'a patr'in'o est'as hejm'e?” demand'is Klement'o.
”Ŝi est'as kun la ali'a'j. La patr'o de'nov'e loĝ'as en'kort'e kiel pli fru'e.”
”Ĉu vi pov'us tra'nokt'i ĉe mi?” el'dir'is Klement'o si'a'n pet'o'n.
”Tre volont'e,” ek'rid'is Gaspar'o. ”Ĝi ankoraŭ est'as ĉe vi?”
”Ne,” trankvil'ig'is li'n Klement'o, ”la help'ant'o'j tio'n jam for'vetur'ig'is kaj lok'um'is.”
Li konsci'is pri la tim'o de Gaspar'o.
”Tio tuŝ'as vi'n, ĉu? Kaj vi nur ir'as apud la ekzekut'ist'o. Sed mi hav'as li'n en'e. Terur'as est'i kun li en unu hom'o.”
”Naiv'ec'o, Klement'o! Mal'e, neniel ĝi rilat'as vi'n. Ni ir'as al vi kaj mi rest'os kun vi la tut'a'n nokt'o'n.”
”Dank'o'n, Gaspar'o. Cert'e jam bon'e vi ek'kon'is vi'n mem, ĉar vi tiel sci'as kompren'i ali'a'j'n.”
Ili ven'is al la dom'et'o de Sanson en strat'o des Marchands kaj en'ir'is.
”Vi est'as en la dom'o de la ekzekut'ist'o,” bon'ven'ig'is li'n Klement'o. ”Laŭ dekret'o, konfirm'it'a de la reĝ'o, respublik'o kaj imperi'estr'o, neni'u darfas la real'ig'ant'o'n de ju ̧-verdikt'o'j nom'i ekzekut'ist'o. Sed ĉiu nom'as tiu'n meti'o'n tiel kaj neni'u aliel.” Li al'port'is mal'varm'a'n viand'o'n, pan'o'n kaj vin'o'n.
Gaspar'o ĉirkaŭ'rigard'is. Laŭ la riĉ'a ekip'o vid'ebl'is la iam'a ”Kiu est'as tiu sinjor'o?” demand'is Gaspar'o, montr'ant'e al portret'o de pli aĝ'a vir'o kun plen'barb'o.
”La av'o. Li viv'is en pli bon'a'j cirkonstanc'o'j,” rid'et'is acid'e Klement'o. ”Tiam sufiĉ'is, se ia jun'ul'in'o edz'in'iĝ'is al kondamn'it'o kaj la ekzekut'o ne okaz'is. Eĉ for de ŝtip'ar'o ŝi pov'is li'n for'konduk'i.”
”Iu ir'is ebl'e ne'volont'e,” prov'is Gaspar'o ŝerc'i.
”Imag'u,” daŭr'ig'is Klement'o re'memor'ant'e, ke tiu bon'a old'ul'o plend'is al la Naci'a Konvent'o kontraŭ le ̧propono, sur'baz'e de kiu est'us for'ig'ot'a mort'pun'o.”
”Kiam tio okaz'is?”
”La propon'o hav'as dat'o'n: februar'o 1790.”
”Li ne sci'is, kio okaz'os.”
”Unu jar'o'n post'e li send'is nov'a'n pet'skrib'o'n, nom'e ke ne ebl'as sen'kap'ig'i per unu glav'o tiom da kap'o'j, kiom la Konvent'o dezir'is. Post'e do inter'ven'is doktor'o Guillotin. Tio'n la av'o ne imag'is,” al'dir'is Klement'o, rigard'ant'e la mal'nov'a'n portret'o'n, ”ke post kelk'a'j monat'o'j li vetur'ig'os ankaŭ si'a'n reĝ'o'n sen la kap'o...”
Gaspar'o aŭskult'is en'pens'e. Kiel intim'e lig'iĝ'as la histori'o de Franci'o kun tiu ĉi modest'a ĉambr'et'o! Ĉe ĉi tiu tabl'o sid'is tiu'j, kiu'j real'ig'is la kruel'a'j'n verdikt'o'j'n de la reg'ant'o'j kaj post'e popol'juĝ'o'j'n super la eks'a'j reg'ant'o'j. Ĉi tie'n ili venad'is lac'a'j, lav'is si'n, met'is la lac'ig'it'a'j'n brak'o'j'n sur'tabl'e'n kaj ili'a'j edz'in'o'j al'port'is al ili vesper'manĝ'o'n.
Klement'o kompren'is la pens'o'j'n de si'a kamarad'o.
”Oft'e mi hav'is impres'o'n,” li dir'is, ”ke ĉi tie'n venad'as tiu'j, kiu'j'n ni send'is trans'e'n. La patr'o skrib'is en si'a'j'n re'memor'o'j'n ankaŭ tio'n, kio'n rakont'is la av'o. Iu'j'n ekzekut'o'j'n li re'memor'is preskaŭ kor'tuŝ'e. Li parol'is pri manifest'iĝ'o'j de favor'o, kiu'j'n la ekzekut'ot'o'j montr'is al li.
”Tra'viv'i la last'a'j'n sekund'o'j'n kun Maria Antoinetta, kun Charlotta Cardaz ...” medit'is Gaspar'o. ”Li est'is dum tiu'j moment'o'j fakt'e ili'a last'a amik'o.”
”Sed mi'a patr'o hav'is ali'a'n karakter'o'n ol mi. Li est'is firm'a kaj simpl'a. Mi'n terur'as ĉia krud'aĵ'o.”
”Ĉu vi mem dev'os funkci'ig'i la maŝin'o'n?”
”Mi mem. La ceter'o'n far'os la help'ant'o'j.”
”Ebl'e vi sukces'os tio'n far'i kun ferm'it'a'j okul'o'j?”
”Mi tim'as,” kap'ne'is la plej jun'a Sanson. ”Mi kapabl'us batal'i por la rajt'o mi'a aŭ fremd'a pri viv'o kaj mort'o. Sed far'i ĉi tio'n? Kaj antaŭ la okul'o'j de tiom da hom'o'j? Mi sven'os. Mi ne kapabl'os tio'n. Ankoraŭ mi mal'bon'far'os al kondamn'it'o.”
”Klement'o,” inter'romp'is li'n Gaspar'o. ”Ĉu kuraĝ'ig'us vi'n, se mi ... ?” Li klin'is si'n al li'a orel'o. ”Por ke tio'n la antaŭ'ul'o'j ne aŭd'u!”
Klement'o mir'ig'it'e li'n ek'rigard'is. ”Vi kapabl'us tio'n?”
”Mi ne grav'as. Kaj se tio help'os al vi?”
”Vi est'as grand'anim'a, Gaspar'o. Je vi'a san'o!”
”Dank'o'n. Je vi'a!”
Ili trink'is. La tenebr'o star'is antaŭ la fenestr'o'j kaj streĉ'e aŭskult'is.
Jam maten'iĝ'is. El la Sansona dom'o el'ir'is du vir'o'j; unu el ili sur'hav'is nigr'a'n redingot'o'n, la du'a est'is en vest'aĵ'o de la help'ant'o'j. Ĉe'angul'e ili'n atend'is pli'a'j du help'ant'o'j kun ĉar'o. Ili vip'is ĉeval'o'n kaj ek'ir'is. Unu du'op'o ir'is laŭt'parol'ant'e, la du'a en morn'a silent'o, nur kun rar'a vort'o, kiu pli'ver'e atent'ig'is pri silent'o, ol ĝi'n ĝen'is.
”Mi ir'as unu'a'foj'e — kaj mi est'as preskaŭ kvar'dek'jar'a — ”
murmur'is Klement'o. ”Ĉu vi opini'as, ke la hom'o'j mi'n jam rimark'is?”
”Eĉ ne unu re'rigard'is.”
Klement'o ir'is tiel, por ke li'a'j kalkan'um'o'j klak'u minimum'e.
Sed ankaŭ Gaspar'o tir'is ĉap'o'n sur'frunt'e'n. Kiom grav'as la last'a komedi'ant'o el la periferi'a bud'o? Kaj tamen ek'reg'is li'n hont'o. La ĉar'o halt'is antaŭ mal'liber'ej'o.
Gaspar'o rigard'is Klement'o'n kaj vid'ant'e, ke ties frunt'o ek'ŝvit'is, li dir'is — ”Ven'u, kamarad'o,” kaj pren'is li'n sub'brak'e.
Unu el la help'ant'o'j sonor'ig'is ĉe pord'o kaj re'ven'ant'e al la ĉar'o dir'is: ”Ni atend'os vi'n, mastr'o.”
La pord'ist'o apert'is kun profund'a riverenc'o, kia'n oni far'as nur antaŭ tre estim'at'a'j tim'at'a'j gast'o'j.
”Mi opini'is, ke la help'ant'o'j kun'ir'os,” flustr'is Sanson.
”Ne est'as grav'e. Ir'u!”
La pord'ist'o trans'don'is ili'n al gard'ist'o, kiu konduk'is ili'n al ĉel'o de la kondamn'it'o. Ĝis'koridor'e'n aŭd'ebl'is ties konfes'o. La pord'o mal'ferm'iĝ'is. Ili en'ir'is. La kondamn'it'o genu'is apud lit'o, sur kiu sid'is pastr'o kun la klin'it'a kap'o. La knab'o okul'pas'is la nov'al'ven'int'o'j'n, sed daŭr'ig'is si'a'n balbut'a'n konfes'ad'o'n, miks'it'a'n kun la angor'a spir'ad'o. ”La nom'o'n de Di'o mi van'e dir'ad'is. Mi blasfem'is, la dimanĉ'o'j'n mi ne fest'is.”
Sanson riverenc'is antaŭ la pastr'o kaj kun kruc'met'it'a'j man'o'j star'is plu ĉe la fenestr'o. La konfes'o fin'iĝ'is.
La provos'o don'is al Klement'o grand'a'n tond'il'o'n. La kondamn'it'o'n oni sid'ig'is en mez'o'n de la ĉel'o kaj unu el gard'ist'o'j met'is sur li'a'j'n ŝultr'o'j'n pur'a'n vual'tuk'o'n. La man'o de Klement'o trem'is: li dis'ig'is la tond'il'o'n kaj tuŝ'is la kol'o'n de la kondamn'it'o. La jun'ul'o dolor'e ek'plor'et'is kaj Klement'o for'ŝov'is la man'o'n.
”Permes'u, patron'o,” dir'is Gaspar'o kaj delikat'e ek'pren'is la tond'il'o'n el la polm'o de Klement'o. Li kares'is la vizaĝ'o'n de la kondamn'it'a knab'o, turn'is li'a'j'n konstern'it'a'j'n okul'o'j'n al si kaj ek'rid'et'is je li.
”Ĉu ebl'e vi tim'as? Tio absolut'e ne dolor'as.”
”Ne?” konfid'em'e dir'is la jun'a krim'ul'o.
”Nepr'e, neniel,” respond'is bon'kor'e Gaspar'o. Brun'a'j har'bukl'o'j fal'is sur la tuk'o'n. ”Se la povr'ul'o dev'as jam mort'i, almenaŭ mi far'os ĉio'n por facil'ig'i tio'n al la knab'o,” medit'is Gaspar'o. Li sci'is, ke la knab'o est'as kanajl'o. Sed bon'e li kon'is la jun'ec'o'n de mal'riĉ'ul'o'j. ”Ci ne hav'is patr'o'n, ĉu?” li demand'is subit'e.
”Ankaŭ patr'in'o'n mi ne kon'as,” kap'ne'is Foulard.
Gaspar'o de'met'is la tond'il'o'n. Aŭd'ebl'is amuz'iĝ'o de la gard'ist'o'j antaŭ'pord'e.
”Fin'it'e, patron'o,” li dir'is. ”Ni pov'as ir'i.”
La provos'o ĵet'is sur la ŝultr'o'j'n de la kondamn'it'o kitel'o'n.
Isidoro Foulard ek'paŝ'is, sed ankoraŭ last'e re'rigard'is si'a'n ĉel'o'n, la last'a'n hejm'o'n. ”Jen,” Gaspar'o ek'hav'is ide'o'n, ”neniam mi vid'is tiel re'rigard'i aktor'o'n en si'a rol'o, al mort'o kondamn'it'a'n.”
Ili el'ir'is kaj ek'sid'is sur la ĉar'o. Du help'ant'o'j antaŭ'e, dors'e al ĉeval'o Foulard, post'e Klement'o kun la tri'a help'ant'o. Ses soldat'o'j sur'ĉeval'e kaj frunt'e. La procesi'o ek'marŝ'is. Tiam proksim'iĝ'is jam tag'mez'o. Ili'a for'ir'o vek'is pli da interes'o. Hom'o'j halt'ad'is kaj mir'is pri la jun'ec'o de la kondamn'it'o. Kelk'a'j el ili aŭd'is aŭ leg'is pri li kaj insult'e al'kri'is li'n. Ili vetur'is tra dens'e frekvent'it'a'j strat'o'j. Hom'o'j sur trotuar'o'j kaj en kaf'ej'o'j pli'iĝ'is; oni apert'ad'is fenestr'o'j'n. Klement'o tim'is la rigard'ant'o'j'n, kiu'j ĉiam unu'e traf'is li'a'n nigr'a'n statur'o'n kaj nur post'e serĉ'is la kondamn'it'o'n. De temp’ al temp'o li ek'vid'is vizaĝ'o'n, kiu ŝajn'is est'i kon'at'a al li, kiu kvazaŭ ek'bril'us pro surpriz'o kaj al'vok'is rapid'e ali'a'j'n vizaĝ'o'j'n: Jen, tio est'as Klement'o Longval!”
Li prov'is pens'i pri ali'a'j afer'o'j. Sed ar'et'o da hom'o'j, kiu al'iĝ'is al ili kaj akompan'is ili'n, apenaŭ tio'n permes'is al li. Huf'o'bat'o'j, rul'brul'ad'o de lign'a'j rad'o'j sur pavim'o, muĝ'a konversaci'o — ĉio'n ĉi li percept'is kiel en du'on'dorm'o. Dank'em'e li apog'is si'n je la kubut'o de Gaspar'o. La blank'a sun'o sen'bril'e diafan'is tra nebul'o'j en la mal'varm'a aer'o. La tegment'o'j nigr'is kaj mal'sek'is.
Subit'e aper'is antaŭ ili sur'plac'e sombr'a siluet'o de la eŝafod'o. La kondamn'it'o instinkt'e re'turn'is si'n. Ar'o da hom'o'j amas'iĝ'is ĉirkaŭ la eŝafod'o, kiu atend'is ĉi tie ek'de hieraŭ. La ĉar'o halt'is.
Klement'o kun Gaspar'o descend'is. La help'ant'o'j help'is al la kondamn'it'o mal'supr'e'n. Li trem'is. Sed ne'rimark'ebl'a rid'et'o de Gaspar'o li'n kuraĝ'ig'is. Foulard kap'jes'is kaj respond'is per tim'ig'it'a'j okul'o'j. Gaspar'o pren'is li'n je la kubut'o, kaj rigard'pas'ant'e la hom'amas'o'n sub la eŝafod'o, dir'is al li sen'vort'e: ”Kuraĝ'e ek! Ne tim'u! Vi ne montr'os vi'n al ili plor'ant'a!”
Foulard leg'is klar'e el la grimac'o'j de Deburau. Li lev'is la kap'o'n kaj firm'e, nur iom spasm'o'paŝ'e ascend'is la ŝtup'et'o'j'n. Tie li'n pren'is la help'ant'o'j. Ili ig'is li'n ek'genu'i, katen'is li'a'j'n man'o'j'n kaj li'a'n kap'o'n en'met'is en rand'rond'o'n. Foulard kuŝ'is sen'pov'e, sed ankaŭ li turn'is la okul'o'j'n al tiu, kiu last'e re'fort'ig'is li'n. Si'a'n tut'a'n pov'o'n, kiu'n Deburau kapabl'is, li met'is en si'a'n vid'o'n: aliel ĝi ne ebl'as! Akcept'u la pun'o'n, re'pac'iĝ'u, nur tiel vi est'os absolv'it'a! Proksim'e al vi est'as kompat'em'a kor'o.
Kvazaŭ dank'em'a rid'et'o aper'is en la renvers'it'a'j okul'o'j de la jun'a murd'int'o.
Post'e la unu'a help'ant'o signal'is kaj Klement'o, kun okul'o'j ferm'it'a'j, ek'tir'is la ŝnur'o'n. Ek'son'is metal'a klak'o, simil'ant'a paf'o'n. El'inter la hom'amas'o, kiu por moment'o ek'silent'is, ek'son'is laŭd'a murmur'ad'o.
Klement'o descend'is la ŝtup'et'o'j'n. Gaspar'o li'n ating'is kaj help'is al li sur'ramp'i la ĉar'o'n. Ili atend'is, ĝis la help'ant'o'j fin'os la last'a'j'n dev'o'j'n. Kiam la ĉar'o de'nov'e ek'vetur'is, Klement'o ek'parol'is: ”Vi far'is du bon'far'o'j'n, Gaspar'o. Al mi kaj al li. La ĉiel'o rekompenc'u tio'n al vi.”
”La ĉiel'o? Pri la hom'a'j afer'o'j ĝi mal'mult'e zorg'as.”
Preter'vol'e li rigard'is supr'e'n. Sur balkon'o de la dom'o, preter kiu ili vetur'is, star'is Eŭgen'o Hug'o kaj apud li ar'et'o da elegant'e vest'it'a'j vir'o'j.
”Brav'o, Sanson, brav'o!” akr'e'son'is voĉ'o de Eŭgen'o.
”Vetur'u!” vok'is Gaspar'o kaj la help'ist'o spron'is la ĉeval'o'j'n.
La vizaĝ'o de Klement'o est'is kvazaŭ marmor'a.
”Ĉio ĉi jam for. Forges'u!” dir'is Gaspar'o.
La ĉar'o halt'is apud la pord'eg'o de la tomb'ej'o de Sankt'a Magdalena.
”Se vi vol'us, patron'o, ni pri'zorg'os tio'n jam mem,” kompren'em'e dir'is unu el la help'ant'o'j.
Klement'o el'poŝ'ig'is la man'o'n kaj met'is ĝi'n sur la el'streĉ'it'a'j'n man'plat'o'j'n. La ĉar'o en'vetur'is en la pord'eg'o'n kaj Klement'o kun Gaspar'o turn'is si'n por for'ir'i. Tiu'moment'e el'kur'is el la pord'eg'o jun'ul'o, rapid'e pri'rigard'is ambaŭ vir'o'j'n kaj post'e al'ir'is al ili. ”Ĉu vi permes'os?” li dir'is kaj al'met'is si'a'n man'plat'o'n al la manik'o de Klement'o.
”Ĉu vi frenez'iĝ'is?” for'turn'is si'n Klement'o.
”Por feliĉ'o,” ek'rid'is la jun'ul'o kaj mal'ferm'is la polm'o'n. Est'is en ĝi kuboj. ”Dank'o'n,” li dir'is kaj for'kur'is.
”Vi dev'as pacienc'i,” dir'is Gaspar'o. ”Ĉio'n viŝ'os la temp'o.”
Ili far'is nur kelk'a'j'n paŝ'o'j'n. ”Adiaŭ, Gaspar'o,” halt'is Klement'o. ”Est'os pli bon'e, se mi rest'os sol'a.”
”Kiel vi dezir'as.”
”Mi hav'as neni'o'n por rekompenc'i vi'n. Ebl'e nur, se vi vol'us... por feliĉ'o” kaj propon'is al li la manik'o'n, ne kuraĝ'int'e don'i al li la man'plat'o'n. Gaspar'o man'prem'is kiel antaŭ'e. Ili dis'ir'is. Parizo ili'n akcept'is en si'a'n sen'fin'a'n ignor'em'a'n formik'ej'o'n.
Mini'teatr'o Funambules balanc'iĝ'is kvazaŭ sur ond'o'j; kiam ĝi'n la ministr'o du'on'sufok'is, la publik'o est'is dis'iĝ'ant'a por pli bon'a spektakl'o; kiam la repertuar'o vigl'iĝ'is, ankaŭ la kas'o riĉ'iĝ'is. En'konduk'o de mini'teatr'aĵ'o'j signif'is vari'ig'o'n de la program'o, grand'a'n al'flu'o'n da spekt'ant'o'j. La direktor'o'j el Funambules engaĝ'is la komedi'ant'a'j'n famili'o'j'n de Blondin kaj Loyal. Elekt'ant'e teatr'aĵ'o'j'n, ili hav'is feliĉ'a'n man'o'n. Ili'a'j art'ist'o'j kapabl'is al'proksim'iĝ'i al si'a publik'o. Dum'e en Funambules la direktor'o'j ig'is re'nov'ig'i ekip'o'n en la salon'eg'o kaj eĉ permes'is al si freŝ'e farb'ig'i la fasad'o'n — ĉiam nokt'e, por ke la prezent'ad'o'j ne est'u inter'romp'at'a'j — ĉe sinjor'in'o Saqui la salon'o mal'plen'is, kaj la aktor'o'j konkur'is kun la publik'o, pro mal'kontent'o. Malgraŭ tio kaj ĝust'e pro tio okaz'is al'proksim'iĝ'o de la du entrepren'o'j. Antaŭ'is tio'n la ge'edz'iĝ'o de Feliks'o Charigni al la nev'in'o de sinjor'in'o Saqui. Bertrand'o'n oni invit'is kiel atest'ant'o'n. Ne'long'e post tio, vizit'is Bertrand'o'n sinjor'o Saqui.
”Kio okaz'as?” mir'is Bertrand kaj re'rigard'is si'a'n kompani'ul'o'n. ”Vi ven'as en ni'a'n teatr'o'n? Al mi?”
Sinjor'o Saqui, ne'kuraĝ'a edz'o de la glor'a vir'in'o, humil'e mien'is kaj li'a'j kurb'ig'it'a'j ŝultr'o'j kvazaŭ ne kapabl'us port'i la ŝarĝ'o'n de zorg'o'j.
”Mi al'port'as al vi ni'a'j'n pardon'pet'o'j'n,” li dir'is pent'o'plen'e.
”Antaŭ kelk'a'j jar'o'j mi ofend'is vi'n. Eg'e mi ŝat'us, se vi pardon'us tio'n al mi.”
”Mi hav'as bon'a'n memor'o'n,” respond'is Bertrand kaj en li'a'j rigard'o'j al Fabi'e'n ek'flagr'is venk'o. ”Ven'is moment'o de re'pag'o. Vi'a edz'in'o ofend'is mi'n kaj nom'e tiel, ke tio'n ne ebl'as forges'i.”
”Vi prav'as,” konced'is sinjor'o Saqui. ”Mi'a edz'in'o est'as grand'a art'ist'in'o. Ĉiu'j dir'as tio'n kaj cert'e vi ne ne'os tio'n. Sed ankaŭ ŝi ekskuz'as si'n kaj pardon'pet'as, ke vi forges'u la vort'o'j'n iam dir'it'a'j'n al vi pro ekscit'iĝ'o!”
En la al'ven'o de Saqui kaj en li'a pet'em'a voĉ'o est'is pli da humil'ig'o, ol en la vort'o'j mem. Bertrand pov'is est'i kontent'a.
”Vi'a edz'in'o fakt'e kulp'iĝ'is kontraŭ mi. Bedaŭr'i est'as iom tard'e. Sed tiel mal'human'a mi ne est'as por ne pardon'i. Se mi bon'e kompren'as, vi'a edz'in'o vol'as, ke iel mi help'u al ŝi.”
”Jes,” ĝoj'e konced'is la edz'et'o. ”Vi'a teatr'o noc'as al ni.”
”Halt'u,” inter'ven'is mal'afabl'e Fabi'e'n. ”Vi vol'is konkurenc'o'n, do vi hav'as ĝi'n. Sed ni'a'j'n kas'o'j'n ĝi plen'ig'as.”
”Mi ven'is,” ek'balbut'is Saqui. ”Mi ven'is por propon'i al vi komerc'a'j'n rilat'o'j'n. Mi'a edz'in'o ĉiu'vesper'e antaŭ ek'dorm'o dir'as: ’Nur ili ni'n sav'os!’ ”
Bertrand est'is kor'tuŝ'it'a.
”Fabi'e'n, tiu dam'o est'as ver'e art'ist'in'o. Se ni'a program'o aparten'as al literatur'a art'o, ni dev'as est'i grand'anim'a'j. Ni sav'os vi'n.”
Jam plur'a'j'n tag'o'j'n pend'is sur'pord'e de la teatr'o Funambules pres'it'a afiŝ'o kun la nom'o'j de la aktor'o'j, aktor'in'o'j kaj muzik'ist'o'j, aktiv'ant'a'j en la entrepren'o. Gaspar'o, kiu'n la publik'o konstant'e nom'is ”Baptist'o”, est'is ĉi tie unu'a'foj'e cit'it'a sub la nom'o — erar'e pres'it'a — Desbureau, sed nur tial, por ke Bertrand diferenc'ig'u li'n de ali'a Baptist'o en ali'a teatr'o.
Semajn'o'n post vizit'o de sinjor'o Saqui, kiam est'is kontrakt'it'a'j detal'o'j kaj engaĝ'it'a'j nov'a'j komedi'ant'o'j, aper'is tia afiŝ'tabul'et'o ankaŭ sur la pord'o de la ”Teatr'o de Akrobat'o'j”. Bertrand kaj Fabi'e'n figur'is tie kiel kompani'ul'o'j kaj asoci'it'a'j direktor'o'j; la ensembl'o est'is riĉ'ig'it'a je la frat'o'j Laurent, jun'a'j angl'o'j, danc'kolektiv'o kaj bon'a'j akrobat'o'j, inter kiu'j'n re'ven'is ge'frat'o'j Charigni. Bertrand kaj Fabi'e'n per tio mal'kaŝ'is si'a'j'n intenc'o'j'n; ili pret'is util'i al la najbar'a teatr'o help'e de si'a'j apert'o'j, sed destin'is ĝi'a'n aktiv'ad'o'n ekskluziv'e akrobat'a, dum por si mem ili vol'is rezerv'i prefer'o'j'n de pantomim'o.
Por Gaspar'o far'iĝ'is tiu ŝanĝ'o rimark'ind'a antaŭ ĉio per tio, ke la an'in'o de la nov'a teatr'o far'iĝ'is ankaŭ li'a frat'in'o, la ”Superb'a hungar'in'o” Katarina. Francisko Nêmeček kun'e kun Dorotea ven'is en cirk'o'n Olimpi'a. Stefano al'iĝ'is al cirk'o, kiu cel'is Belgi'o'n. La re'ven'o de la patr'o kaj li'a long'daŭr'a pulm'o'mal'san'o de'nov'e re'viv'ig'is la patr'in'o'n. Ŝi zorg'is pri li, re'memor'o'j pri la feliĉ'a am'o el la jun'aĝ'o ŝi'n re'pac'ig'is kun la mal'amik'ec'o de la mond'o. Malgraŭ la fakt'o, ke la famili'o split'iĝ'is, ŝajn'is, ke kun ĝi'a'j an'o'j plu'ir'os prosper'o: la hard'a dres'ad'o far'e de la patr'o est'is matur'iĝ'ant'a.
Nur Gaspar'o rest'is sur'lok'e. La akcident'o de Frederik'o signif'is ankaŭ por li pli'fort'iĝ'o'n kaj vol'o'n ir'i trans obstakl'o'j'n.
Sed li'a obstakl'o est'is ne'trans'ir'ebl'a; ĝi est'is Feliks'o en la rol'o de Arleken'o, kiu rikolt'is sen'rezerv'e la inklin'o'n de la publik'o en Funambules. Deburau estim'is Feliks'o'n kaj mal'am'is Arleken'o'n. Kaj la du'a mal'help'o, sam'e daŭr'a, est'is la intenc'o de la reĝ'a'j ofic'o'j, ne permes'i al mini'teatr'o'j en periferi'o la prosper'ad'o'n. La polic'o konstat'is ne'anonc'it'a'n kaj oficial'e ne'permes'it'a'n fuzi'o'n de la du teatr'o'j kaj provizor'e ferm'is la Teatr'o'n de la Akrobat'o'j. La situaci'o de ali'a'j entrepren'o'j ne est'is pli bon'a. Apenaŭ ili fort'iĝ'is, jam de'nov'e ven'is nov'a mal'permes'o, ke ankaŭ en pantomim'o ne darfas prezent'i si'n sur la scen'ej'o pli da aktor'o'j ol nur du aŭ tri. La teatr'o'j kontraŭ'batal'is unu la ali'a'n kaj la publik'o help'ad'is al ili. Ili toler'is, ke la sam'a aktor'o prezent'u si'n en rapid'a'j metamorfoz'o'j de akuz'it'o, plend'ant'o kaj akuz'ant'o. Ili pret'is kred'i, ke iu sekret'e est'as kaŝ'it'a en'ŝrank'e, sub lit'o kaj post la tabl'o, por ke est'iĝ'u iluzi'o, ke sur la scen'ej'o est'as pli da person'o'j.
Sed Funambules re'ven'is al sieĝ'at'a'j kastel'o'j kaj al salt'o'pantomim'o'j. En pantomim'o'j dev'is lud'i Feliks'o, Filibert, Flor'a, Marion. Van'is la rev'o de Gaspar'o pri Pierot'o.
La vir'o ne montr'ad'is pli favor'a'n vizaĝ'o'n ol la scen'ej'o. Gaspar'o ne kapabl'is for'turn'i si'n antaŭ la mal'feliĉ'o de ali'a'j; en la mond'o, kie ŝanĝ'iĝ'is konvink'o pli facil'e ol kokard'o'j, ili el'lern'is estim'i fidel'ec'o'n. De'nov'e li prov'is el'serĉ'i Klement'o'n Sanson. Sed neniam li traf'is ili'n hejm'e kaj kiam li demand'is, la najbar'o'j dir'is, ke la sinjor'o vizit'ad'as bakarat'ej'o'j'n, lud'as je grand'a'j sum'o'j kaj re'ven'ad'as hejm'e'n antaŭ maten'iĝ'o.
La mal'san'a Eŭgen'o Hug'o trans'loĝ'iĝ'is al si'a frat'o en strat'o'n du Drag'o'n. Gaspar'o venk'is si'a'n indign'o'n kaj ek'ir'is tie'n.
Li ascend'is la ŝtup'ar'o'n plen'a de tim'o, en la dom'o numer'o dek unu.
Viktor'o Hug'o est'is bel'a, jun'a vir'o, iom magr'et'a, sed de aŭdac'a kaj fajr'et'ant'a rigard'o, bukl'o'har'a.
”Mi est'as al vi tre dank'em'a, ke vi ven'is. Eŭgen'o vi'n mult'foj'e menci'is.”
”Kiel li fart'as?”
”Li hav'as fort'a'j'n febr'o'j'n. La kurac'ist'o dir'as, ke tio est'as serioz'a psik'a mal'san'o.”
Gaspar'o ĉirkaŭ'rigard'is. Surpriz'is li'n, kiel la loĝ'ej'o est'as mal'riĉ'e establ'it'a.
”Ĉu vi rigard'os Eŭgen'o'n?” invit'is li'n Viktor'o kaj apert'is al li la du'a'n ĉambr'o'n. Kelk'e da rar'a'j objekt'o'j atest'is pli bon'a'n pas'int'ec'o'n; sed la plank'o est'is tie pavim'it'a kaj blov'et'is el ĝi.
La lign'a'n lit'o'n ombr'um'is ŝtof'o ĵet'it'a trans fenestr'o'n. Eŭgen'o sid'is en fotel'o, el kies flor'ornam'it'a teg'aĵ'o el'star'is la mal'nov'a'j krin'o'j, sen'pov'e retro'klin'it'a al apog'il'o.
Gaspar'o rapid'e al'kutim'iĝ'is al du'on'krepusk'o reg'ant'a tie kaj ek'vid'is, ke ĉe la fotel'o lev'iĝ'is statur'o de bel'a, blond'har'a knab'in'o.
”Sinjor'o Deburau,” prezent'is li'n Viktor'o. ”Mi'a fianĉ'in'o, fraŭl'in'o Adela Foucher.”
Gaspar'o prov'is kis'i ŝi'a'n man'o'n.
”Gaspar'o,” ek'vok'is la pacient'o en la fotel'o.
”Kuŝ'u, Eŭgen'o, ne lev'u vi'n!” trankvil'ig'is li'n Adela kaj en'prem'is li'n je ŝultr'o'j re'e en la fotel'o'n. La vizaĝ'o de Eŭgen'o al'prem'is si'n al la blank'a man'o, ord'ig'ant'a al li la kap'kusen'o'n.
”Mi las'os vi'n sol'a'j, jes?”
”Sed vi re'ven'os, Adela, ĉu?” dir'is Eŭgen'o el'kor'e.
”Mi re'ven'os. Nur rest'u saĝ'a.” Ŝi el'ir'is kun Viktor'o el la ĉambr'o.
”Ĉu Adela plaĉ'as al vi?” demand'is Eŭgen'o hast'e, kiam ili rest'is sol'a'j.
”Bel'eg'a dam'o,” dir'is Gaspar'o surpriz'it'e.
”Ĉu vi vol'as sci'i mi'a'n sekret'o'n? Mi am'as ŝi'n.”
”Juli'a'n jam ne plu?”
”Ŝi est'as Prozerpin'a, arki'diabl'in'o, edz'in'o de Boalberit.”
”Kio'n vi parol'as, Eŭgen'o?” kompat'em'e li klin'is si'n al li.
”Vi ne kompren'as tio'n,” ĉagren'e ek'vok'is Eŭgen'o.
Li al'tir'is Gaspar'o'n pli proksim'e'n kaj flustr'is: ”Mi kon'as jam la tut'a'n diabl'a'n famili'o'n. Tio est'as scienc'o. Neni'a fantazi'aĵ'o. Eŭrinom, mort-princ'o, en'korp'iĝ'is en mi'a'n frat'o'n.”
”Sed kiu dir'as al vi tia'j'n afer'o'j'n?”
”La glor'a Berbignier pruv'is, ke ekzist'as infer'a'j diabl'o'j. Ĉu vi re'memor'as, kiel fal'is la kat'o de'sur la plafon'o?” li cel'is per'fingr'e, rekt'e al la vizaĝ'o de Gaspar'o, ”ĉu vi ne est'as ankaŭ unu el ili? Mank'as al mi ĝis nun Leon'ard'o, reĝ'o de Sabat'o, kaj Pajn'o, reĝ'o de purgatori'o ...”
”Eŭgen'o,” Gaspar'o met'is si'a'n man'o'n sur li'a'n taŭz'it'a'n har'ar'o'n, ”ĉu vi re'memor'as, kiel bel'is, kiam ni kun'e sid'ad'is en gast'ej'o'j apud la ŝose'o konduk'ant'a al Orlean'o? Vesper'e mi akompan'is vi'n — kaj vi recit'is al mi ĉe lantern'o'j vi'a'j'n vers'o'j'n...”
Li rigard'is en li'a'j'n frenez'a'j'n okul'o'j'n. Lum'et'o'j en ili aper'ad'is kaj de'nov'e mal'aper'ad'is. Ĉu kaŝ'as si'n post ili ankoraŭ la raci'o?
”Re'memor'u, Eŭgen'o! Ankaŭ Klement'o est'ad'is tie kun ni, sed li ne est'is diabl'o; li est'is bon'a amik'o.”
Lum'er'o'j ek'danc'is en la okul'o'j, la vizaĝ'o vid'ig'is la dolor'a'n pen'o'n kaj la buŝ'o'n tord'is dolor'a grimac'o.
”Mi ne kulp'as pri tio, Gaspar'o. Mi'n terur'as la viv'o. Sed kial ĉiu'j noc'as mi'n?”
”La frat'o zorg'as pri vi.”
”Tiu noc'as plej'e al mi. Li verk'as fuŝ'a'j'n vers'o'j'n kaj sukces'as. Li zorg'as nur, ke neni'u akcept'u i'o'n de mi, por publik'ig'o.”
”Ĉu mi parol'u kun li?”
”Kun mal'bon'a'j spirit'o'j oni ne darfas parol'i sen'per'e.”
”Ĉiu'j hom'o'j ne est'as diabl'o'j. Vi'n fleg'as tiel bel'a kre'it'aĵ'o.”
”Adela,” feliĉ'eg'e ek'mien'is la pacient'o, ”ŝi ne aparten'as al tiu societ'o. Mi edz'iĝ'os al ŝi. Mi protekt'os ŝi'n kontraŭ diabl'o kaj ŝi sav'os mi'n el la infer'o.”
”Tio'n ankaŭ dir'is al vi tiu vi'a Berbignier?”
”Tio'n dir'is al mi la diabl'o'j mem. Ili ŝat'as mi'n. Mi ne pov'as viv'i sen Adela, Gaspar'o.”
Eŭgen'o klin'is la vizaĝ'o'n kaj mal'laŭt'e ek'plor'is. La pord'o mal'ferm'iĝ'is kaj Viktor'o gest'is al Gaspar'o.
”Ĝis re'vid'o,” tuŝ'is Deburau la brak'o'n de Eŭgen'o. En la vestibl'o Viktor'o ankoraŭ halt'is kun Gaspar'o.
”Ĉu li rakont'is al vi pri infer'a'j potenc'o'j?”
”Ankaŭ pri si'a'j poem'o'j. Fiask'o li'n ver'simil'e eg'e ĉagren'as.”
”Neni'u dezir'us al li pli ol mi, ke li far'iĝ'u poet'o.”
”Li nepr'e bezon'as bon'a'n kurac'ist'o'n,” konsil'is Gaspar'o.
”Cert'e,” kap'jes'is Viktor'o kaj ankaŭ en krepusk'o vid'ebl'is, kiel li'n ek'reg'is embaras'o'j. ”Sed vi vid'is ... Ni ne viv'as nun plej bon'e.”
”Domaĝ'e, ke mi ne pov'as help'i al vi,” dir'is simpl'e Gaspar'o.
”Ne tiel mi opini'is tio'n,” ek'indign'is Viktor'o kaj riverenc'is.
”Bon'a'n nokt'o'n,” riverenc'is ankaŭ Deburau.
Tiu'vesper'e, kiam en la Lirik'a Teatr'o unu'a'foj'e oni lum'is per gas'o, la komedi'ant'o'j el Funambules rapid'is por baldaŭ est'i pret'a'j: ĉiu'j'n aktor'o'j'n tio interes'is. ”Ĉu gas'o? En Londono ek'uz'is tio'n Drury Lan'e kaj ĝi pruv'iĝ'is. Sci'u, kio'n ĝi signif'us por la teatr'o?” Sed ne rar'is ankaŭ skeptik'a'j voĉ'o'j: se iu teatr'o for'brul'os, ŝat'e ni re'ven'os al ole'o, vi vid'os!
Malgraŭ tio ili mal'long'ig'ad'is la last'a'j'n prezent'ad'o'j'n, por vid'i tiu'n mirakl'o'n. Deburau kur'is kun ili, du'obl'e fier'a, ĉar la nov'a'n invent'o'n al'port'is ĉi tie'n li'a sam'land'an'o, iu Winter, ĉiu'j gazet'o'j skrib'is pri tio. Ili ob'ir'ad'is kun aktor'o'j el ali'a'j teatr'o'j la konstru'aĵ'o'n kaj kiam fin'iĝ'is la prezent'ad'o, tuj ili amas'e en'ven'is, por ek'vid'i la solen'a'n ilumin'ad'o'n. Jes, ĝi est'is bel'a, blank'a lum'o. La hom'a vizaĝ'o ricev'is de ĝi ne'normal'a'n pal'ec'o'n, sed ĝi kre'is ĉirkaŭ la rigard'ej'o rozari'o'n de lum'ant'a'j larm'o'j, kies radi'ad'o'n oni pov'is et'e mal'intens'ig'i kaj de'nov'e plen'intens'ig'i. Pri tio oni debat'is pli ol pri la prezent'ad'o.
”Gaspar'o,” aŭd'iĝ'is kon'at'a voĉ'o.
Li re'rigard'is kaj ek'vid'is Klement'o'n Sanson en nov'a, bril'a frak'o, kun blank'eg'a brust'um'o, sen'bril'a'n perl'o'n en'kravat'e.
Magr'et'a vizaĝ'o hav'is griz'a'j'n ombr'o'j'n sub'okul'e, sed la okul'o'j fajr'er'is. Lac'iĝ'o lig'it'a kun avid'o.
”Klement'o,” el'spir'is Gaspar'o. ”Kie vi est'is tiel long'e?”
Klement'o re'pren'is el vest'ej'o redingot'o'n kaj el'konduk'is Gaspar'o'n ekster'e'n. ”Mi dev'us pardon'pet'i, ĉu?”
Gaspar'o tio'n rifuz'is.
”Mi sci'as, vi est'as modest'a amik'o,” parol'is Klement'o serioz'e, sed kun nov'a leĝer'ec'o en'voĉ'e, tiel kiel parol'as la iom ebri'et'a'j: ”Vi ven'as, kiam neces'as, kaj ne anonc'iĝ'as, kiam oni forges'as vi'n. Pli'ver'e mi indulg'is vi'n.”
Gaspar'o ek'rigard'is li'n demand'em'e.
”Nun vi start'ig'as vi'a'n viv'o'n kaj labor'o'n. Ne grand'as mi'a'j ebl'o'j. Tial mi prefer'is evit'i vi'n.”
Gaspar'o kap'jes'is kaj atest'is la kompren'o'n. Li vol'is adiaŭ'i, sed Klement'o halt'ig'is li'n. ”Atend'u, mi akcept'as vi'a'n grand'anim'ec'o'n, sed se ni hazard'e renkont'iĝ'is, ne for'ir'u. Rest'u hodiaŭ nokt'e kun mi.”
”Mi est'as mis'vest'it'a.”
”Ĉu vi vol'as mi'a'n mantel'o'n?”
”Mi aspekt'us ankoraŭ pli rid'ind'e.”
”Ni ir'os tie'n, kie neni'u tio'n rimark'os.”
Li al'vok'is fiakr'o'n kaj dir'is al la koĉer'o la adres'o'n.
”Ebl'e tio vi'n surpriz'os, se vi re'memor'os ni'a'n Vergili'o'n sub platan'o'j en Tuileri'o'j. Sed vi sci'as kompren'i. Ĉu vi kapabl'as mem est'i gaj'a? Mi don'as al vi task'o'n. Hodiaŭ vi dev'as est'i feliĉ'a. Ĉu vi kapabl'as tio'n? Ĉu vi promes'as tio'n al mi?”
La fiakr'o halt'is antaŭ alt'a dom'o kun bel'aspekt'a fasad'o kaj kun grand'a, verd'e ombr'it'a lantern'o.
”Ven'u, amik'o,” dir'is Klement'o. ”Kred'u, mi ĝoj'as, ke vi est'as kun mi. Tial amuz'u vi'n, kvazaŭ neniam fal'us inter ni'n ombr'o de mi'a mal'ĝentil'ec'o. Vi ĝoj'ig'os mi'n.”
Ili en'ir'is tra mal'lum'a koridor'o kaj trov'iĝ'is en salon'eg'o kiu plen'is de lum'o'j, spegul'o'j kaj leĝer'a bru'o. En kandel'ing'o'j sur'mur'e flagr'is long'a'j kandel'o'j. La mur'o'j est'is teg'it'a'j per verd'a atlas'o. Sed la fenestr'o'j est'is garn'it'a'j per fort'a'j tabul'o'j kaj ankoraŭ ekip'it'a'j per serur'o'j. Mez'e de pord'o pend'is pez'a'j drapir'aĵ'o'j.
Kaj la hom'o'j? La vir'o'j est'is vest'it'a'j simil'e kiel Klement'o. La rob'o'j de la vir'in'o'j pomp'is, ili'a'j lip'o'j karmin'kolor'a'j, la brov'o'j pentr'it'a'j per karb'o'krajon'o, okul'har'o'j nigr'ig'it'a'j. Se iu el la in'o'j iom'et'e ek'mov'is si'n, ĉirkaŭ ŝi dis'vast'iĝ'is nub'o da ambr'a bon'odor'o kaj pudr'o. Ili sid'is en fotel'o'j, la krur'o'j'n alt'e kruc'it'a'j'n, kun la kap'o retro'e'n, ali'a'j rid'is en grup'et'o'j, kelk'a'j prem'iĝ'is apud grand'a tabl'o mez'e de la salon'o, kie oni kart'lud'is.
Antaŭ la kart'lud'ant'o'j kuŝ'is mult'e da mon'o. Ankaŭ la plej et'a sum'o, kiu'n Gaspar'o ek'vid'is, reprezent'is li'a'n tut'jar'a'n salajr'o'n.
Klement'o re'rigard'is al Gaspar'o, kio'n li dir'as pri la nov'a, ne'kon'at'a spektakl'o, sed li eĉ ne hav'is temp'o'n por ĝis'atent'i li'a'j'n vort'o'j'n. Apenaŭ ili far'is kelk'a'j'n paŝ'o'j'n, vent'simil'e al'kur'is ar'o da jun'a'j ge'vir'o'j, ili ar'iĝ'is ĉirkaŭ Klement'o, etend'is al li hast'e si'a'j'n man'o'j'n kaj du vir'in'o'j li'n brak'um'is kaj kis'is.
”Ne forges'u mi'a'n amik'o'n!” ek'vok'is Klement'o rid'ant'e. ”Li est'as mi'a fidel'a amik'o!”
Gaspar'o plej ŝat'us mal'aper'i. Li fiks'is si'a'n rigard'o'n al vizaĝ'o de jun'et'a knab'in'o, kies okul'o'j est'is pli modest'a'j ol tiu'j de la ali'a'j kaj kiu'n li ne tiom tim'is. Ŝi konstat'is tio'n kaj pren'is li'n je la kubut'o. Ankaŭ ŝi'a buŝ'o est'is karmin'a kaj la brak'o'j pudr'it'a'j. ”Margot, zorg'u pri li,” rid'is Klement'o. ”For'pel'u li'a'n trist'o'n.”
Margot est'is bel'a, la vest'aĵ'o leĝer'e glu'iĝ'is al ŝi'a statur'o, kiam ŝi ek'paŝ'is, montr'iĝ'is ĉeriz'e kolor'a'j ŝtrump'o'j. Ŝi rid'is ĉe la vizaĝ'o de Gaspar'o; sed ŝi ŝajn'is al li nek profit'em'a nek spert'a.
”Ĉu ni kart'lud'os?” demand'is la jun'ul'o'j ĉirkaŭ Klement'o.
”Unu'e vesper'manĝ'i!”
Ĉiu'j ek'sid'is al la tabl'o en'angul'e kaj Klement'o ordon'is: ”Pasteĉ'o'n, bifstek'o'n, kuk'o'j'n! Kaj vin'o'n moulin-au-vent!”
Li rid'is, respond'is ŝerc'em'e rimark'ig'o'j'n de vir'o'j kaj prem'is al si du bel'a'j'n vir'in'o'j'n. Li vol'as super'bru'i si'n, ven'is la ide'o al Gaspar'o, kiam li aŭskult'is li'a'n pli'alt'ig'it'a'n voĉ'o'n.
”Ĉu vi kon'as long'e sinjor'o'n Klement'o'n?” demand'is Margot.
”Jam de'long'e,” rid'et'is Gaspar'o, vid'ant'e Klement'o'n, kiel li kuraĝ'ig'as li'n el la kontraŭ'a flank'o per instig'a rigard'o.
”Ĉu ankaŭ vi tiom riĉ'as?”
”Pa, mal'e,” ek'tim'is Gaspar'o.
Sed la rigard'o'j de Klement'o postul'is de la ĉeriz'a Margot, ke ŝi ne permes'u al li'a amik'o de'flank'iĝ'i el la voj'o de komun'a gaj'ec'o.
”Je vi'a san'o,” li vok'is kaj etend'is la brak'o'n trans'tabl'e'n al Gaspar'o. ”Je la san'o de ĉiu'j bel'ul'in'o'j!”
”Je la san'o,” respond'is Gaspar'o kaj ek'prem'is la man'o'n de la knab'in'o apud si. Li'a'n vizaĝ'o'n tuŝ'is io tener'a kaj humid'a.
Margot li'n kis'is. ”Kaj nun lud'i!” ordon'is Klement'o post rapid'a vesper'manĝ'o. Ĉiu'j kur'is al la tabl'o mez'e de la ĉambr'o; nun tie sur bunt'kolor'a'j kamp'et'o'j salt'et'is rulet'glob'et'o'j. Je fin'o de la tabl'o vak'iĝ'is lok'o'j post la kart'lud'int'o'j. Klement'o tie ek'sid'is kaj kontraŭ li kelk'a'j kon'at'o'j, ankaŭ vir'in'o'j inter ili.
”Ven'u ankaŭ kart'lud'i!” invit'is Klement'o Gaspar'o'n.
”Mi ne sci'as.”
”Do, amuz'u vi'n.” Li ek'palp'is fask'o'n da bank'bilet'o'j kaj kelk'a'j'n li al'trud'is al Gaspar'o. Tiu ili'n atent'em'e en'poŝ'ig'is, preskaŭ tim'ant'e ili'n ek'rigard'i. La lud'o dum'e komenc'iĝ'is.
Klement'o el'ĵet'ad'is kart'o'j'n kaj dum'e sen'ĉes'e ŝerc'is.
Ar'o da li'a'j fidel'ul'o'j rid'is al ĉiu li'a vort'o. Margot ek'pren'is la man'o'n de Gaspar'o.
”Ni ir'u!”
Ŝi konduk'is li'n de'nov'e al la tabl'o, kie ili vesper'manĝ'is. De iu lok'o aŭd'iĝ'is mal'laŭt'e tint'son'ad'o de gitar'o'j kaj mol'a kant'o. ”Trink'u, amik'o,” pet'is Margot. ”Je kies san'o?”
”Je san'o de ĉiu'j bel'ul'in'o'j!” ripet'is Gaspar'o kaj tio son'is kvazaŭ ver'e li ili'n re'memor'us.
”De ĉiu'j?” ŝi al'prem'iĝ'is al li.
Li brak'um'is ŝi'n kaj firm'e prem'is ŝi'a'j'n brak'o'j'n.
Neniam en si'a viv'o li brak'um'is tiel ĉarm'a'n knab'in'o'n. Sopir'o ek'ard'is en li kaj li esprim'is dezir'o'n, kiu li'n tra'penetr'is.
”Mi vol'us edz'iĝ'i al vi.”
Ŝi rigard'is li'n mal'konfid'e, ĉu li ŝerc'as tiel mal'delikat'e, sed ek'kon'int'e li'a'n ard'ec'o'n kaj sen'help'a'n jun'ec'o'n, ŝi ek'rid'is.
”Mi'n? Ĉu vi frenez'iĝ'is?”
Ŝi ek'rigard'is li'n long'e ankoraŭ unu'foj'e, post'e ŝi lev'iĝ'is kaj de'nov'e pren'is li'a'n man'o'n. Ŝi konduk'is li'n al pord'o, kovr'it'a per tapet'o. Tra la ĉambr'o, kie du du'op'o'j intim'is, ili el'ir'is en vestibl'o'n, el kiu konduk'is la ŝtup'ar'o supr'e'n. Margot i'o'n not'is al sinjor'in'o, kiu ir'is sur la ŝtup'ar'o renkont'e al ili. Ili trov'iĝ'is en koridor'o, kovr'it'a per vil'a tapiŝ'o. Ŝi apert'is unu el pord'o'j kaj invit'is li'n en'e'n.
”Vi vol'as, ke ni sol'u, ĉu?” ŝi flustr'is.
Li ĉirkaŭ'rigard'is kiel en'sonĝ'e. Ankoraŭ neniam li ir'is tiel kun vir'in'o. Li trem'et'is pro avid'a pasi'o kaj sam'temp'e tim'is.
La ĉambr'o simil'is al miniatur'a ornam'it'a grot'o kun oleomeco super la lit'o. La mur'o'j est'is teg'it'a'j per marmor'esk'a paper'o kaj de ĉie blov'et'is bon'odor'o. Sur la tabl'et'o du mal'plen'a'j kandel'ing'o'j, seĝ'o'j kun triv'it'a'j apog'il'o'j, kolor'a tapiŝ'o. Super la lit'o pend'is ŝveb'e kurten'o.
Antaŭ ol Gaspar'o re'konsci'iĝ'is, Margot en'ir'is post li'n. Ŝi ali'vest'is si'n en rob'o'n, kiu'n Gaspar'o ne sci'us difin'i; ŝi aspekt'is en ĝi ankoraŭ pli al'log'e. Ŝi al'ir'is li'n, brak'um'is li'n, al'prem'iĝ'is al li ek'de la genu'o'j ĝis la mam'o'j.
”Ĉu ver'e vi dezir'as mi'n?”
Li hav'is impres'o'n, ke el ŝi'a voĉ'o son'as io kiel mok'o, eĉ se silent'a kaj dolĉ'a, kaj sam'temp'e tim'o kaj trist'o. Ŝi ek'sid'is sur lit'o'n kaj renvers'is si'n en la kap'kusen'o'j'n. Mal'laŭt'e ŝi kant'et'is: ”Mi atend'as kaj atend'os vi'n, ja eĉ bird'o printemp'e re'ven'as ...”
Gaspar'o al'ir'is al ŝi pied'pint'e. Kiam ŝi etend'is al li la nud'a'n brak'o'n, li ek'genu'is kaj kis'is ĝi'n.
”Je tio mi ne kutim'iĝ'is, mi'a kar'a,” ŝi dir'is spit'em'e.
”Ankaŭ mi ne kutim'iĝ'is al tio,” ek'flustr'is Gaspar'o.
”Ne tim'u,” ŝi ek'rid'et'is trist'e kaj tener'e. ”Mi ne pov'us brak'um'i vi'n, se vi ne plaĉ'us al mi, se mi ne am'us vi'n almenaŭ hodiaŭ vesper'e.”
”Vi opini'as mi'n am'i ankaŭ por morgaŭ?” ŝi'a voĉ'o tembr'iĝ'is de intenc'a mal'delikat'ec'o.
Li'a'n anim'o'n inund'is amar'o. ”Hodiaŭ mi'n, morgaŭ iu'n ali'a'n?”
”Mi ignor'as vi'a'j'n riproĉ'o'j'n,” ŝi for'puŝ'is li'n koler'e.
”Ven'u, nur kiam vi vol'os donac'i al mi kastel'o'n. Kiel mi viv'ten'u mi'n?”
Gaspar'o vid'is ŝi'n rekt'iĝ'ant'a sur'lit'e, de'nov'e eskap'ant'a. Sur'haŭt'e re'bril'is flav'et'a bril'et'o de ole'a lamp'et'o.
”Lev'iĝ'u kaj ir'u!” ŝi dir'is hont'em'e kaj ne mank'is mult'e por ek'plor'o.
Etern'a lud'o de l’ intern'o: proksim'a al real'iĝ'o de la sopir'o — vi komenc'as vi'n turment'i kaj rezignaci'i: apenaŭ nur ĝi eskap'as de vi, de'nov'e vi avid'as ĝi'n.
”For'ir'u!” ŝi ripet'is.
Li ĵet'iĝ'is al ŝi, al'glu'iĝ'is per kis'o'j al ŝi'a vang'o kaj ek'posed'is ŝi'n tiel avid'e kaj sopir'eg'e, ke la feliĉ'a ek'ĝem'o, kiu aŭd'iĝ'is de ŝi, ankoraŭ nuanc'is de dolor'o. Kvazaŭ sovaĝ'a volupt'a ond'o al'port'is ili'n sur trankvil'a'n sabl'aĵ'o'n, ŝi ripoz'is post'e en li'a stret'a ĉirkaŭ'pren'o.
Li kis'is dank'em'e ŝi'a'j'n man'o'j'n kaj har'o'j'n.
”Vi est'as kiel et'a knab'o. Kiom vi aĝ'as?”
”Du'dek kvar. Kaj vi?”
”Mi est'as, knab'et'o, mal'jun'a. Jam dek ok.”
Ŝi'a voĉ'o de'nov'e krud'iĝ'is pro vol'it'a abrupt'o. Sed tamen ankaŭ ŝi li'n kis'is.
Kiam ili lev'iĝ'is, ĝen'is li'n don'i al ŝi mon'o'n. Sed ŝi mem demand'is li'n simpl'a'manier'e: ”Ĉu vi pov'as don'i i'o'n al mi?” Kaj ŝi al'prem'iĝ'is al li, sed ne jam pasi'e, pli ver'e amik'e.
Li en'poŝ'ig'is la man'o'n. Li hav'is tie tri bank'bilet'o'j'n de Klement'o. ”Mi don'us al vi ĉio'n,” li dir'is, don'ant'e al ŝi unu el la bank'bilet'o'j. ”Sed la rest'ant'a'j'n nepr'e mi bezon'as.”
”Pli mult'e vi ne pov'as don'i al mi?” ŝi demand'is laŭ'kutim'e.
Li ne riproĉ'is tio'n al ŝi. Nur kiu ne sci'as, kiel mal'facil'as hav'i ĉiam i'o'n por manĝ'i, sent'us indign'o'n. Sed tiu'j, per'labor'ant'a'j sur'strat'e, kompren'as unu la ali'a'n, eĉ se unu fal'as vizaĝ'al'ter'e'n kaj la ali'a sur'dors'e'n.
”Kio'n mi posed'as, tio'n mi bezon'as por mi'a mal'san'a amik'o. Kiam foj'e mi hav'os mon'o'n ...”
”Bon'e,” dir'is Margot sen'koler'e. ”Ni ir'u, ĉu?”
Kiam ili descend'is la ŝtup'ar'o'n, ili aŭd'is el la salon'o ekscit'a'n tumult'o'n. Rapid'e ili tra'kur'is la ĉambr'et'o'n. Ar'et'o da kart'lud'int'o'j star'is kontraŭ Klement'o, antaŭ kiu est'is liber'a spac'o; la kart'lud'int'o'j hast'e ŝtop'is si'a'j'n poŝ'o'j'n per amas'o da bank'bilet'o'j.
”Mi vid'is tio'n klar'e,” montr'is Klement'o al unu el ili. ”Li sign'is, kia'j'n kart'o'j'n mi hav'as! Mi ne toler'as mal'honest'o'n.”
”Atent'u,” dir'is minac'e unu el la kart'lud'int'o'j. ”Vi tre aŭdac'as.”
Sinjor'in'o, kiu'n Gaspar'o renkont'is sur'ŝtup'ar'e, kuret'is de unu al ali'a kaj pet'is trankvil'o'n; minac'is, ke ven'os polic'o.
”Mi ven'ig'os ĝi'n mem!” ek'kri'is Klement'o kaj ek'paŝ'is al la el'ir'ej'o. La sinjor'in'o puŝ'et'is la knab'in'o'j'n, kiu'j star'is proksim'e, por ke ili re'ten'u li'n.
”Ir'u neni'e'n!” ili kroĉ'iĝ'is al li'a kol'o. ”Rest'u, ni trink'os.”
La grobulo, kiu provok'is la konflikt'o'n, ne vol'is pac'iĝ'i.
”Ĉi tie oni lud'as honest'e. Li ĝoj'u, ke li pov'as lud'i kun ni.
Bon'e ni sci'as, ke li est'as ...”
”Latron'o,” dir'is Klement'o kaj salt'is al li.
La vir'o lev'is la man'o'n kaj vol'is ek'bat'i Klement'o'n, sed Margot, star'ant'a apud li, kroĉ'is si'n al li'a ŝultr'o kaj ek'mord'is li'a'n pojn'o'n.
”Besti'o!” ek'kri'eg'is tiu vir'o pro koler'eg'o kaj dolor'o kaj ek'kapt'is la knab'in'o'n je la kol'o. Tiu'moment'e Deburau est'is tie.
Li kapt'is la surpriz'it'a'n bat'em'ul'o'n ĉirkaŭ'zon'e kaj for'ĵet'is li'n.
La vir'o ek'ŝancel'is kaj rapid'e serĉ'is per ebri'a'j okul'o'j, kiu aŭdac'is li'n atak'i. Li trov'is tiu'n svelt'a'n jun'ul'o'n, kiu rigard'is firm'e en li'a'j'n okul'o'j'n. Minac'eg'e li al'proksim'iĝ'is al li.
”Kio'n ci far'is?” li kri'ac'is.
”Ho, tio ne grav'as,” ek'rid'et'is Gaspar'o pardon'em'e kaj kvazaŭ embaras'it'e rigard'is ĉirkaŭ'e. Ĝi est'is tiom ne'atend'it'a, ke ĉiu'j ek'rid'is. Ankaŭ la furioz'ant'a batal'em'ul'o rigard'is Gaspar'o'n kun sen'pov'a mir'eg'o kaj anstataŭ bat'o, nur li brak'sving'is.
Du'on'buŝ'e li dir'is: ”Ir'u, ci protekt'ant'o de putin'o'j.”
Deburau riverenc'is. ”Pren'u vi'a'n amik'o'n kaj for'ir'u,” flustr'is Margot. Sed ŝi ek'prem'is li'a'n man'o'n, kvazaŭ ŝi ne vol'us adiaŭ'i li'n. Gaspar'o kapt'is Klement'o'n je la kubut'o kaj konduk'is li'n el la salon'eg'o. Nur gitar'o vok'is post ili kaj gaj'a rid'o, kiam jam ili est'is en la koridor'o kaj la pord'ist'o don'is al Klement'o la mantel'o'n trans'ŝultr'e'n.
La nokt'o est'is ŝir'nub'a, sen'kolor'a. La mal'bel'eg'a maten'o en'paŝ'is strat'e'n.
”Do,” dir'is Klement'o lac'eg'e. ”Mi esper'as, ke bel'e vi ĝu'is la vesper'o'n.”
”Cert'e, Klement'o, sed vi'n oni sen'mon'ig'is.”
”Proksim'um'e je kvin'dek mil.”
”Absurd'aĵ'o,” murmur'is Klement'o. ”Kio'n mi hav'as, tio'n mi hav'as. Ĝis mi ven'os al'fund'e'n, est'os fin'o.”
”Tamen vi vol'as plu viv'i, ĉu?” admon'is li'n Gaspar'o. Klement'o sci'vol'em'e rigard'is li'a'n vizaĝ'o'n, kvazaŭ li vol'us el ĝi leg'i la kurac'a'n fort'ig'o'n.
”Ebl'e, ke kiam vi ven'as al'fund'e'n,” Gaspar'o serĉ'is vort'o'j'n por al'don'i ili'n al si'a rigard'o, ”vi ek'kon'os ĝoj'o'n el tio, kio kost'as neniom, el ĉio, kio est'as bel'a en la mond'o.”
”Vi — vi sci'as tio'n?”
Li en'pens'iĝ'is. Sed li sent'is, kiel el li'a vizaĝ'o fuĝ'as la konvink'o. Ne, eĉ li mem ĝis nun ne sci'is, sur kiu voj'o kuŝ'as li'a cel'o.
”Ni ambaŭ ankoraŭ lern'os,” li ek'rid'et'is.
”Mi medit'os pri tio,” dir'is Klement'o, turn'is si'n kaj for'ir'is per ne'regul'a'j, ŝancel'iĝ'em'a'j paŝ'o'j.
Gaspar'o ne for'port'is du bank'bilet'o'j'n al frat'o'j Hug'o, kiel li intenc'is; ek'de la temp'o, kiam la patr'o re'ven'is el la last'a turne'o tra kamp'ar'o, li jam ne re'san'iĝ'is, mal'san'is kaj ĉiu mon'er'o neces'is.
”Streĉ'u la ŝnur'eg'o'n, infan'o'j,” raŭk'e li parol'is, kiam ĉe li Gaspar'o renkont'iĝ'is kun la frat'in'o'j, ”sed eg'e long'a'n, por ke ĝi etend'iĝ'u ĝis la ĉiel'o.”
Li'a gaj'o est'is komedi'ant'e trist'a, sed sufer'o'j'n li toler'is kun hard'it'ec'o de soldat'o. La infan'o'j kolekt'is mon'o'n por kurac'ist'o, kiu konjekt'is, ke tem'as pri epidemi'o de dorm'grip'o. Li preskrib'is medikament'o'j'n, sed fin'e li ordon'is transport'o'n en hospital'o'n.
”Ĉu vi hav'as mon'o'n por pag'i?”
Gaspar'o jes'is. Dorotea re'rigard'is al la pa'nj'o, kiu de'nov'e perd'ad'is si'a'n vigl'a'n kaj agrabl'a'n mien'o'n. Sur la vizaĝ'o de'nov'e aper'is sen'esper'o.
”Ĉu vi pri'zorg'os, ke oni for'transport'u la patr'o'n? Mi prov'as en'teatr'e kaj post'e ...”
”Ĉu li ankoraŭ est'as en'am'iĝ'int'a?”
Dorotea jes'is. Inter la rus'a arme'o, kiu antaŭ kelk'a'j jar'o'j okup'is Parizon, est'is ankaŭ mult'a'j pol'o'j kaj unu el ili est'is jun'a oficir'o, graf'o Dobrowski. Li re'ven'is nun ĉi tie'n en la ambasador'a grup'o kaj post unu solen'a vesper'o li vizit'is cirk'o'n Olimpi'a. La sorĉ'a blond'har'ul'in'o sur'dors'e de sovaĝ'a nigr'a ĉeval'o fascin'is li'n. Li re'ven'is al la prezent'ad'o la du'a'n foj'o'n, tri'a'n foj'o'n kaj post'e la tener'a'n art'rajd'ist'in'o'n vizit'is. Dorotea est'is bon'e eduk'it'a. Ŝi rid'et'is, kiam la graf'o omaĝ'is ŝi'n, ŝi akcept'is buked'o'n, sed rifuz'is vesper'manĝ'i kun li, malgraŭ la fakt'o, ke kolonel'o Dobrowski ne aparten'is al du'on'ebri'a'j dand'o'j, kiu'j opini'is, ke Parizo est'as ili'a milit'rab'aĵ'o.
”La graf'o for'vetur'as, sci'u,” ŝi klar'ig'is al Gaspar'o. ”Mi vol'as adiaŭ'i li'n. Li re'ven'as en Pollandon.” Ŝi'a'j okul'o'j larm'et'is.
”Nur ir'u, Dorotea, ĉio'n mi pri'zorg'os por la patr'o.”
”La hospital'o est'as por komedi'ant'o pli mal'bon'a ol arest'ej'o,” protest'is la patr'o raŭk'voĉ'e. ”Gaspar'o, vi pek'as.”
”Decid'is tio'n la kurac'ist'o. Ĝi est'as ordon'o. Vi bon'fart'os tie pli bon'e, oni zorg'os pri vi.”
”Mi ne risk'us mi'a'n kap'o'n.”
La patr'in'o post'rigard'is ili'n larm'okul'e, kiam ili est'is for'vetur'ant'a'j. Kaj al Gaspar'o est'is mal'facil'eg'e, kvazaŭ li perd'us pli fru'e la patr'in'o'n ol la patr'o'n.
”Ĝis re'vid'o, patr'o,” li dir'is en la pord'eg'o de la hospital'o.
”Est'u kiel ajn, tamen vi est'as brav'a fil'o,” murmur'et'is la mal'jun'a Deburau. Gaspar'o ŝerc'em'e rid'et'is, kvazaŭ li vol'us dir'i: ”Tio ja de'pend'as de la ge'patr'o'j.” Kaj li rid'et'is, ĝis la brankard'o mal'aper'is sur la ŝtup'ar'o. Nur nun li permes'is, ke sur li'a vang'o ek'sid'u lac'o.
Iom pli tard'e li frap'et'is la pord'o'n en la strat'o du Drag'o'n.
”Ĉu vi?” ek'mir'is fraŭl'in'o Foucher. ”Viktor'o kaj Eŭgen'o ne hejm'as.”
”Eŭgen'o iam prunt'e'don'is al mi cent frank'o'j'n,” el'buŝ'ig'is kun konvink'a mien'o Gaspar'o. ”Mi pardon'pet'as, ke la mon'o'n mi ne pov'is re'don'i pli fru'e.”
Li don'is al Adela la bank'bilet'o'n.
”Dank'o'n,” ŝi akcept'is ĝi'n. ”Se vi vol'us ven'i vesper'e?”
”Ne neces'as,” li rifuz'is hast'e. ”Mi hav'as prezent'ad'o'n, pardon'u.”
Ir'ant'e al si'a teatr'o preter la palac'o de Rothschild, li vid'is al'vetur'ant'a'j'n kaleŝ'o'j'n kun nobel'a'j gast'o'j. La riĉ'a burĝ'ar'o avanc'is al flank'o de la aristokrat'ar'o. Sed tiu'j ”reprezent'ant'o'j”
de la popol'o el tavol'o de la parvenu'o'j voĉ'don'e dekret'is la leĝ'o'n, kiu mal'permes'is import'i la gren'o'n kaj pli'kar'iĝ'o'n de la pan'o sub la pretekst'o, ke ”tro bon'e nutr'at'a'j labor'ist'o'j mis'labor'as.” La et'hom'o'j, inter kiu'j Gaspar'o viv'is, kaj kiu'j ankaŭ vizit'ad'is teatr'o'n Funambules, tiu'j fal'ig'int'a'j la tiran'a'n reĝim'o'n de la aristokrati'o, ating'is nur tio'n, ke ili ricev'is nov'a'n mastr'o'n, kaj tiu sekv'is la voj'o'n de la iam'a mastr'o. Ili viv'is de'nov'e sub jug'o.
La vapor'o kaj maŝin'o'j el'pel'ad'is labor'ist'o'j'n el la labor'ej'o'j.
Oni parol'is pri sekret'a'j organiz'o'j de la student'ar'o laŭ la ital'a model'o, sed la kort'eg'o instig'is si'a'n polic'o'n al nov'a'j razi'o'j.
Antaŭ tribunal'o'n oni al'pel'is ankaŭ Bérangeron. Gaspar'o est'is inter la hom'o'j, kiu'j plen'ig'is la spac'o'n antaŭ la tribunal'o tiel hermetik'e, ke la juĝ'ist'o'j dev'is en'ir'i en la juĝ'a'n hal'o'n tra fenestr'o'j. Ili kondamn'is Bérangeron, sed ne eksterm'is li'a'j'n kant'o'j'n. Nur ven'u, sinjor'o'j, aŭskult'i, kiam en Funambules la publik'o atend'as je la komenc'o, kiel la parter'o fon'e zum'kant'as: ”El Bibli'o cit'i nun mod'o, ni pren'u do tem'o'n por od'o, pri l’ reĝ'o, kiu bov'o iĝ'is, ĉar ĝi li'a ideal’ far'iĝ'is.”
Kaj la antaŭ'a'j benk'o'j respond'as: Reĝ'o bov'ej'e'n ig'as si'n gvid'i ĝi kar'as al li pli ol glor'o, star'i ĉe trog'o kaj eg'e vor'i tio'n oni dir'as mastr'i, sinjor'i.”
Por ke la ĉe'est'ant'a'j agent'o'j ne suspekt'u, ke tem'as pri la nun'temp'a reĝ'o, la tut'a parter'o unison'e refren'as: ”Viv'u Nabukadnecar’, la reĝ'o porn'a, li, nur li model'as eg'e por ni.”
Tia est'as la am'o de l’ popol'o al la suveren'o, tia atmosfer'o reg'as daŭr'e. Gaspar'o tio'n sci'as kaj kapabl'as si'a'n publik'o'n kompren'i. Li'a'j et'a'j rol'o'j en'ten'as mal'mult'e da okaz'o'j, sed li est'as invent'em'a. En la teatr'aĵ'o ”Arleken'o en tomb'ej'o” li prezent'as old'ul'o'n, kiu ne pov'as ek'dorm'i kaj kiu surpriz'as la ge'am'ant'o'j'n rendevu'ant'a'j'n apud la tomb'ej'a mur'o en nokt'o'ĉemiz'o. Gaspar'o sur'kap'ig'is ankoraŭ la nokt'o-ĉap'o'n; la vort'o'j jam super'flu'as, ne ekzist'as la ul'o en la kvartal'o, kiu ne dir'us, vid'ant'e la ĉap'et'o'n: Jen, Ludovik'o!
La scen'o de Deburau et'as. Li kun'plekt'as la man'o'j'n, lament'as kaj ekscit'it'e for'kur'as. La ge'am'ant'o'j opini'as li'n fantom'o.
Iu'vesper'e ven'as al Gaspar'o et'a variant'o: li teren'ĵet'as la ĉap'o'n kaj koler'em'e tret'as ĝi'n. Post'e li kruc'met'as la man'o'j'n sur'dors'e kaj for'ir'as kun la kap'o klin'it'a antaŭ'e'n. Ĝis la vest'ej'o akompan'as li'n la publik'o per laŭt'a ”brav'o!”
”Tio ne aparten'as tie'n!” ekscit'iĝ'as la aktor'o'j. ”Nur far'u tio'n, Deburau,” dir'as Bertrand. ”Tio est'as bon'a.” Kaj Feliks'o re'rigard'as Gaspar'o'n; li morn'iĝ'as, sed li'a'j okul'o'j est'as en'pens'em'a'j.
Dorotea kelk'a'j'n tag'o'j'n eg'e trist'is, eĉ kvankam la galant'a pol'o cert'ig'is ŝi'n, ke li ŝi'n re'memor'os. Sen'rid'et'e ŝi ob'rajd'ad'is la cirk'a'n maneĝ'o'n eĉ forges'ant'e kares'i si'a'n nigr'a'n ĉeval'o'n. Des pli ĝoj'e ŝi ek'rid'is, kiam foj'e post la prezent'ad'o ŝi salt'is de'sur la ĉeval'o kaj fal'is rekt'e en la brak'um'o'n de si'a am'at'o. La ambasador'a grup'o, kies membr'o li est'is, rest'is kelk'e da mejl'o'j post Parizo. Graf'o Dobrowski, venk'it'a de bel'ec'o de la re'memor'o'j kaj imag'ant'e, kiel Dorotea bel'aspekt'us en li'a hejm'o en la bien'o, decid'iĝ'is al aŭdac'a paŝ'o kaj re'ven'is por si'a fianĉ'in'o. La for'las'it'a, morn'a patr'in'o apenaŭ kompren'is la ĝoj'o'n de si'a fil'in'o, anonc'ant'a al ŝi, ke ŝi far'iĝ'os graf'in'o. Sed frat'in'o Katarina plor'is pro ĝoj'o kaj Gaspar'o ne mal'proksim'is de tio.
”Vi dezir'as tio'n al mi, ĉu?” demand'is li'n Dorotea.
”Mem'kompren'e,” cert'ig'is ŝi'n Gaspar'o, ”sed la graf'o mem fier'u,” li rid'is. ”Kiu kon'is li'n en Parizo? Kaj hodiaŭ ĉiu'j ĉirkaŭ Templ'o kon'as li'a'n nom'o'n, ĉar li edz'iĝ'as al fraŭl'in'o Deburau.”
La kolonel'o prem'is ankaŭ la dekstr'a'n man'o'n de Gaspar'o, ordon'is al'port'i al la patr'in'o abund'a'n vesper'manĝ'o'n, sed mem li for'vetur'is kun Dorotea en hotel'o'n. Neces'is pri'zorg'i ankoraŭ mult'a'j'n afer'o'j'n kaj fru'maten'e for'vetur'i el Parizo.
Nur tio'n Dorotea el'pet'is, ke Gaspar'o ankoraŭ ven'os al ŝi anonc'i, kiel fart'as la patr'o.
Gaspar'o la tut'a'n tag'o'n bon'humor'is kaj prepar'is si'n elan'e por la gaj'a scen'o apud la tomb'ej'a mur'o. Sed mez'e de la prezent'ad'o, kiam Kolombin'a kun Arleken'o gir'is ĉirkaŭ si kiel du papili'o'j, el'strat'e apert'iĝ'is pord'o en la teatr'a'n salon'eg'o'n kaj kelk'a'j hom'o'j en'fal'is en'e'n kun la kri'o: ”La imperi'estr'o est'as mort'a! Napoleono mort'is!”
Al la papili'o'j sur'scen'ej'e ŝton'iĝ'is la flug'il'o'j. La hom'o'j lev'iĝ'is silent'em'e. La tut'a'n ar'o'n ek'reg'is aflikt'o. Esting'iĝ'is la viv'ant'a simbol'o de la glor'o, de ribel'o kontraŭ reĝ'o'j.
Funebr'a etos'o vast'is tra la strat'o'j. Ĉar la hom'o'j tim'is parol'i, ĉiu paŝ'is, kvazaŭ li hav'us antaŭ si funebr'a'n ĉar'o'n. Mil'o'j da tiel ne'vid'ebl'a'j sepult'o'j tra'vetur'ad'is la urb'o'n.
”Ni'n konsol'is, ke li pens'as pri ni,” dir'is Feliks'o en la vest'gard'ej'o. ”Tio ebl'e ne ver'is, sed ĝi help'ad'is al ni.”
”Kiu far'iĝ'os li'a sekv'ant'o?” rezon'is Filibert. Ĉi tie ili sent'is si'n sekur'a'j kaj ne tim'is parol'i. ”Kiu sid'as sur'tron'e, ĉiam est'as alt'e,” opon'is mal'laŭt'e Deburau, kiel li aŭd'is tio'n oft'e dir'i de student'o'j sur'strat'e.
”Mi ne opini'as tron'sekv'ant'o'n,” ĉagren'is Filibert, ”sed en ni'a'j kor'o'j.”
Malgraŭ la fakt'o, ke Napoleono neniam help'is ili'n, li'a nom'o far'iĝ'is en metamorfoz'o'j de la histori'o la nom'o de esper'o. Ĉie sur la strat'o'j ek'son'is de'nov'e la kant'o'j el la napoleona period'o kaj gard'ist'o'j'n oni ne vid'is. Kaj nur la respublik'an'o'j pli firm'e kaj pli decid'e laŭt'is, kiam ili dir'ad'is al la mal'kred'em'a'j: ”La sekv'ant'o? Nov'a esper'o? Jen ni mem est'as.”
Preskaŭ ĉiu'j hom'o'j, kiu'j'n Gaspar'o renkont'ad'is, trist'e rigard'is; rar'e li konstat'is en ies vizaĝ'o malic'a'n kontent'iĝ'o'n. La funebr'a etos'o de la urb'o venk'is ankaŭ tiu'j'n, kiu'j kun Napoleono lig'is neni'a'n imag'o'n, ebl'e tial, ĉar li ne fal'is kiel batal'ant'o, sed kiel sen'pov'a kapt'it'o.
Gaspar'o sci'vol'is, kiel koment'os la sci'ig'o'n li'a patr'o. Ankaŭ la hospital'o ekscit'iĝ'is. Kvankam est'is jam mal'fru'e, li en'ir'is trankvil'e la pord'eg'o'n kaj ascend'is la ŝtup'ar'o'n al long'a kaj mal'varm'a koridor'o, kiu simil'is al koridor'o'j en la mal'liber'ej'o. Mal'jun'a fleg'ist'in'o ĵus el'ir'is el la salon'eg'o. Ankaŭ ŝi'a rigard'o plen'is de trist'o.
”Kiu'n vi serĉ'as?” ŝi demand'is.
”La patr'o'n, Filip'o'n Deburau.”
Sur ŝi'a vang'o aper'is mir'o. ”Ver'e vi al'rapid'iĝ'is, knab'o,” ŝi ironi'is.
”Ĉu mi pov'as vizit'i li'n?”
La fleg'ist'in'o klak'e kun'frap'is la man'o'j'n. ”Sed tiu jam de'long'e est'as mort'a!”
”Ne ebl'as,” dir'is Gaspar'o. Ĝi efik'is kvazaŭ sven'ig'ant'a frap'o. ”Kiam tio okaz'is?”
”Hodiaŭ maten'e. Jam li est'as en la kapel'o.” Kaj ŝi est'is for'ir'ant'a sku'ant'e la kap'o'n, kvazaŭ ŝi kompren'us, kiel ebl'as en tiom grav'a tag'o ĝen'i si'n per tia'j van'aĵ'o'j.
La patr'o mort'a? Jam maten'e? Ĝust'e nun oni solen'is la fianĉ'in'iĝ'o'n de Dorotea.
”Mi pet'as vi'n,” li kri'is al la fleg'ist'in'o kaj kur'is post ŝi'n. ”Ĉu li sent'is dolor'o'j'n?” li demand'is pet'eg'e.
”Mal'e, li esting'iĝ'is kiel flam'et'o,” dir'is la vir'in'o konsol'e.
”Morgaŭ oni en'ter'ig'os li'n.”
Gaspar'o dank'em'is al ŝi pro la konsol'o. Li el'ir'is el la hospital'o. Sur'strat'e hodiaŭ nokt'e ne mal'pli'iĝ'is la hom'o'j. Sed nun al Gaspar'o ĉio ŝajn'is tut'e ali'a. Li ŝanĝ'iĝ'is kaj ĉio ŝanĝ'iĝ'is. Li est'is jam sen'patr'a. Li re'ven'is hejm'e'n. Li star'iĝ'is kontraŭ la patr'in'o.
”Mort'is ni'a pa'ĉj'o,” ŝi diven'is el li'a'j okul'o'j, pli fru'e ol li ek'parol'is. Ŝi ek'sid'is, met'is la man'o'j'n sur la genu'o'j'n kaj ŝi'a'j okul'o'j sek'is. Ŝi plor'is en'kor'e.
”Ni dev'as sci'ig'i tio'n al Dorotea,” ek'lament'is Katarina.
”Nur rest'u hejm'e, mi mem dir'os tio'n al ŝi morgaŭ maten'e.”
Li ek'dorm'is tiu'nokt'e kaj fru'maten'e li el'ir'is urb'e'n. Nun atend'is li'n la plej mal'bon'a task'o. Li emoci'iĝ'is kaj plej ŝat'e kaŝ'us si'n i'e'n kun si'a trist'eg'o. Sed Dorotea atend'is. Ĉu li pov'as dir'i al ŝi, ke la patr'o mort'is, kaj permes'i, ke jam la unu'a tag'o de ŝi'a nov'a viv'o est'u nigr'a?
Strat'o de Montorgueil. Hotel'o de la Bretagne. ”Ĉu loĝ'as ĉi tie graf'o Dobrowski? Ĉu pov'as mi parol'i kun li?” Koridor'o.
Pord'o. Dorotea est'is tener'a, ŝi'a kor'o super'is ĉiu'j'n. Ĉu ŝi ne merit'as iom da feliĉ'o? Ŝi al'kur'as vest'it'a en la verd'a, hejm'a rob'o, kun la or'a har'ar'o ŝi aspekt'as fe'in'e. Ŝi kapt'as la frat'o'n je la ŝultr'o. ”Kiel fart'as la pa'ĉj'o? Parol'u, Gaspar'o, parol'u!”
Diabl'e, parol'u do, Gaspar'o! Ĉu vi ne vid'as, ke Dorotean tim'ig'as vi'a silent'o? ”Ĉu mal'bon'iĝ'o? Vi tiel strang'as.”
Sed la vizaĝ'o de Gaspar'o oval'as de rid'et'o. Mal'mult'e mi dorm'is, kar'a fratinjo, tiel stat'as la afer'o. Sed pa'ĉj'o fart'as jam pli bon'e. Jam li ĝoj'as je la re'ven'o hejm'e'n.”
”Ne'dir'ebl'e mi feliĉ'as. Mi ne pov'us for'vetur'i, se li'a san'stat'o mal'bon'iĝ'us. Vi dev'as dir'i al li, ke mi ne for'vetur'is ĝoj'e, sed ali'manier'e mi ne en'ir'us Pollandon.”
”La patr'o dir'is, ke vi trankvil'e for'vojaĝ'u. Kiam vi hav'os la unu'a'n fil'o'n, li ven'os li'a'dir'e vizit'i vi'n.”
”Vi plor'as, ĉu?” ek'kri'is la knab'in'o.
”Pro la feliĉ'o, Dorotea. Kiam vi hav'os fil'o'n, li al'vetur'os por ekzerc'i li'n je akrobat'o.”
”Mi dir'os tio'n al mi'a kolonel'o,” rid'is Doroteo. ”Kaj ne plor'u, ebl'e ja ankoraŭ ni iam re'vid'os ni'n. Mi al'vetur'os foj'e en Parizon. Ĉiu'j'n salut'u, Stefanon, Katarinon, Franciskon kaj pa'nj'o'n cent'foj'e...”
”Cert'e, Dorotea, mi dir'os tio'n al ili.”
”Kaj tio'n don'u al pa'nj'o por pli'bon'fart'ig'o — kaj tio'n al pa'ĉj'o de la graf'o — kaj li ŝpar'u si'a'j'n fort'o'j'n!”
Ili brak'um'is si'n. ”Mult'e da feliĉ'o, fratinjo!”
”Romp'u la peĉ'o'n, Gaspar'o, sur'scen'ej'e, natur'e! Kaj mi dank'as pro la bon'a inform'o.”
Gaspar'o descend'as la ŝtup'ar'o'n. Li el'ir'as el la hotel'o. Lant'e li ir'as tra strat'o. Sen'lim'a trist'eg'o obsed'as li'n, des pli grand'a, ĉar li ne divid'is ĝi'n, ĉar ĝi'n li konserv'is la tut'a'n por si. Sed sam'temp'e en'e jubil'as krom'ordinar'a kontent'o. Dorotea ne for'vojaĝ'os kun konstant'a aflikt'o. Anstataŭ larm'o'j vi donac'is al ŝi ĝoj'o'n kaj rid'o'n. Kiam foj'e ŝi ek'sci'os, tie en mal'proksim'o, ne tiom ĝi dolor'os. Vi pardon'os al mi, pa'ĉj'o, ĉu? Se vi pov'us parol'i, vi konsil'us la sam'o'n al mi.
Kaj Gaspar'o vag'as tra la strat'o'j deprim'it'e, sed pro kontent'o li riĉ'as pli ol franc'a reĝ'o.
Sinjor'o Johano Baptist'o Gaspar'o Deburau est'as pet'at'a sen'prokrast'e ven'i al la kadavr'ej'o Morgue por rekognosk'i dron'int'in'o'n.”
Sejn'o, river'o plumb'oz'a, tren'iĝ'as sub pont'o'j. Kio'n kaŝ'as, Sejn'o, vi'a'j profund'aĵ'o'j? Hom'kri'o'j ŝveb'as super ili: kri'ad'o de strat'vend'ist'o'j, vend'ant'a'j gren'o'n, karb'o'n kaj lan'o'n, vok'ad'o de pram'ist'o'j el Luvr'o. Long'a'j barĝ'o'j plen'a'j de lign'o vetur'ig'as kun'e la kant'o'j'n de la morv'an'a'j karb'ist'o'j, kant'o'j'n monoton'a'j'n kiel la flav'o'verd'a akv'o'flu'o. Kaj ali'a'j voĉ'o'j kuŝ'as silent'e sub surfac'o de la flu'ant'a tomb'ej'o.
La river'o silent'as kaj laŭ'long'e de ĝi ir'as hom'o. Mal'kaŝ'u sekret'o'n, river'o, kiu'n vi for'pren'is de mi. Mal'cert'ec'o re'bril'as de la akv'o'surfac'o. Mult'a'j'n sufer'o'j'n ni kapabl'as port'i mem.
Sed ekzist'as moment'o'j, kiam est'as bon'e hav'i apud'e amik'a'n brak'o'n.
Gaspar'o for'las'as la bord'o'n kaj serĉ'as.
Ankoraŭ maten'as. Klement'o cert'e hejm'os. Antaŭ la dom'o de Sansono star'as vetur'il'o ŝarĝ'it'a per mebl'ar'o, kiu'n Gaspar'o re'kon'as. La pord'o est'as apert'it'a kaj el la vestibl'o aŭd'ebl'as voĉ'o de fremd'a hom'o. ”Ĉu jam ĉio?”
”Vi forges'is la bild'o'n,” trankvil'e respond'as Klement'o.
”Tiu'n mi mem for'pren'os.”
La juĝ'a ofic'ist'o kun la bild'o sub'brak'e el'ir'as. Ekzekuci'ist'o!
”Ĉu ankaŭ vi est'as kreditor'o?” li demand'as, ek'vid'int'e Gaspar'o'n. Tiu kap'ne'as. Li aŭd'as, kiel bru'eg'as rad'o'j de la vetur'il'o.
Post'e li aŭdac'as plu'e'n.
”Mi ofert'is al ili la gilotin'o'n,” rid'et'as Klement'o mez'e de la mal'plen'a ĉambr'o, kaj li'a rid'o est'as et'e sen'karn'a. ”Ili ne vol'is ĝi'n. Se vi ven'as kiel kreditor'o, ver'e mal'mult'o'n vi trov'os ĉe mi.”
”Foj'e mi prunt'is al vi help'o'n. Mi ir'as por pren'i la ŝuld'o'n.”
”Tiom mal'mult'e mi hav'as,” mal'kred'em'e rid'et'as Klement'o.
”La patr'in'o dum plur'a'j tag'o'j ne re'ven'is. Oni invit'as mi'n al Morgue.”
”Kaj mi?”
”Sed, Klement'o, ĉu vi ne akompan'os mi'n?”
”Pardon'u, Gaspar'o!”
Ili el'ir'as. ”Ĉu vi ne ŝlos'os?”
”Neni'a kaŭz'o. Neni'o'n ili post'las'is tie.”
”Pet'skrib'u por ricev'i mon'sub'ten'o'n.”
”Mi far'os tio'n ali'manier'e, sed tio ne grav'as. Nun mi aparten'as al vi.”
”Sci'u,” pen'as Gaspar'o klar'ig'i al li, post kiam ili re'ven'as al kaj'o. ”Est'as mal'bon'a sent'o ir'i al tia cel'o. Ĉio ebl'as. La patr'in'o ver'e am'is si'a'n patr'o'n kaj ni ĉiu'j dis'kur'is for de ŝi. Ŝi perd'is la hejm'o'n kaj ni'n. Ni ir'as de unu sepult'o al ali'a. La mond'o mal'bon'iĝ'as de tag’ al tag'o.”
Lign'a pord'eg'o konduk'as al nigr'a antaŭ'ĉambr'o. Mal'jun'a dung'it'o ir'as renkont'e al ili kaj komunik'as: ”Laŭ la polic'a'j registr'o'j pri person'o'j mal'aper'int'a'j, ŝajn'as, ke la dron'int'in'o est'as vi'a patr'in'o. Ŝi sur'hav'as vest'aĵ'o'n kiel vi indik'is. Natur'e, ŝi rest'is en'akv'e tre long'e,” li al'don'as kun kompat'em'a rigard'o, kvazaŭ li pardon'pet'us.
Gaspar'o for'las'is Klement'o'n ĉe la en'ir'ej'o de la mal'varm'a hal'o kaj ir'as plu'e'n sol'a. Nigr'a'j pavim'er'o'j. Est'as mal'varm'e.
Frid'e. Sur fost'o kuŝ'as statur'o teg'it'a per tol'o. La mal'jun'ul'o mal'kovr'as i'a'n vizaĝ'o'n kaj demand'e observ'as Gaspar'o'n. Li'a sang'o frost'as. Li rigard'as en la vizaĝ'o'n. Ĝi sen'form'as. Li ne sci'as, ĉu li el'ten'u la rigard'o'n aŭ for'turn'iĝ'u.
”Ĉu est'as ŝi?” demand'as la mal'jun'ul'o.
”Ne,” sen'kolor'e dir'as Gaspar'o.
”Laŭ la vest'aĵ'o ...”
”Ne,” ripet'as Gaspar'o ankoraŭ en kapt'it'ec'o de tiu terur'a vizaĝ'o.
”Ĉu vi cert'as pri tio?”
”Ne, tio ne est'as ŝi.”
Li em'as tio'n kri'i. Li ĵur'dir'os tio'n al kiu ajn. Li'a patr'in'o gaj'is, est'is pur'em'a, rid'et'em'a. Vi dev'us ŝi'n vid'i, kiam ŝi sur'met'is ruĝ'a'n jup'o'n kun la arĝent'a'j perl'o'j kaj kiam ŝi ek'frap'is la metal'plat'o'n. La prezent'ad'o ek'as! Li'a pa'nj'o hav'is la okul'o'j'n kiel blu'a'j'n flor'et'o'j'n kun ros'gut'o. Eĉ se ŝi mal'jun'iĝ'is, ĉiam ŝi est'is agrabl'a kaj afabl'a. Tia est'is li'a patr'in'o.
”Ĉu ŝi est'is tiu?” bon'ven'ig'as li'n Klement'o ĉe'pord'e.
”Feliĉ'e ne,” dir'is Gaspar'o firm'e.
Ili el'ir'as. Varm'a juli'a tag'o. Klar'as la ĉiel'o super Parizo. Ambaŭ el'profund'e spir'as la zefir'o'n, kiu pri'blov'as ili'a'j'n vang'o'j'n.
Kiu hav'is ide'o'n lok'i tuj apud la morn'a fasad'o de Morgue fiŝ'foir'o'n kun gaj'a'j pluv'ombrel'o'j de vend'ist'in'o'j?
”Est'is mal'varm'e tie,” re'memor'as Klement'o.
”Kaj nigr'a'j pavim'brik'o'j,” dir'as Gaspar'o.
”Grav'as, ke tio ne est'is vi'a patr'in'o.”
”Jes, ĝoj'ig'as mi'n, ke tio ne est'as ŝi,” jes'as Gaspar'o.
”Sed kie'n ŝi for'ir'is, Gaspar'o?”
”Mi opini'as,” dir'is Gaspar'o mol'voĉ'e, ”ke la pa'nj'o ek'vojaĝ'is en la patr'o'land'o'n. Ni ĉiu'j sekv'as ni'a'n cel'o'n, ŝi ne kapabl'is egal'paŝ'i kun ni. Parizo fremd'is al ŝi. Cert'e ŝi est'as sur'voj'e al Bohemi'o. Ŝat'e mi help'us al ŝi. Cert'e ŝi ating'os ĝi'n. Ĉu vi ne kred'as?
Klement'o kompat'e jes'is.
Dorotea est'as en Pollando, Stefano en Belgi'o, kiu garanti'os, ke voj'o'j de la komedi'ant'o'j ankoraŭ iam kruc'iĝ'os? Francisko, kiu fakt'e ne est'is frat'o de Gaspar'o, fremd'iĝ'is al li. Por pov'i en la mond'o viv'i, en la mond'o, kiu aparten'as al ali'ul'o'j, oni bezon'as ĉiu'j'n fort'o'j'n; mal'riĉ'ul'o dev'as est'i ego'ism'a. La bel'a Katarina edz'in'iĝ'is en kamp'ar'o'n. Gaspar'o rest'ad'is pli kaj pli izol'it'a, kaj daŭr'e ne'kontent'ig'it'a, ĉar li vol'is aktor'i kaj tio ne est'is don'it'a al li.
Kelk'foj'e li vol'is ir'i al la Hug'o-famili'o, por sci'iĝ'i, kio okaz'is kun Eŭgen'o, sed li ĝen'iĝ'is, por ke ne est'iĝ'u impres'o, ke li ir'as por re'ricev'i la ŝuld'o'n. La mav'a'n inform'o'n li ek'sci'is el la komunik'o, kiu est'is send'it'a en la teatr'o'n Funambules per'e de Viktor'o aŭ li'a jun'a edz'in'o.
Post kelk'e da frap'ant'a'j eksces'o'j de Eŭgen'o la kurac'ist'o decid'is sen'pardon'e, ke la pacient'o dev'as est'i en'hospital'ig'it'a, ĉar jam li ĉes'as reg'i si'a'j'n sens'o'j'n kaj ag'o'j'n. Li est'as en St.
Marcel, kie la vizit'o'j est'as mal'permes'at'a'j. Al kelk'a'j lini'o'j de la sci'ig'o al'met'it'a kvazaŭ afabl'aĵ'o aŭ dank'o miniatur'a pentr'aĵ'o, sur kies dors'a flank'o est'is rimark'ig'o: ”Skiz'o far'e de Watteau al portret'o de aktor'o el la ital'a komedi'o, kiu'n posed'as la pentr'ist'o David.”
La vizit'kart'o'n kaj bild'o'n oni trans'don'is al Gaspar'o en vest'ej'o antaŭ la prezent'ad'o. En'pens'e li rigard'is la propr'a'n vizaĝ'o'n, re'spegul'ant'a si'n en la spegul'er'o sur'tabl'e, sed li vid'is nek si'a'j'n okul'o'j'n, nek la peruk'o'n super la frunt'o. Li pens'is pri la bel'a kaj gaj'a Eŭgen'o, kiu tiel mal'long'e rest'ad'is en li'a viv'o.
Neniam plu li ŝerc'os kun kelner'in'o'j, ne gust'um'os la burgund'a'n vin'o'n ĉe sinjor'in'o pa'nj'o Cadet; en mal'varm'a'n ĉel'o'n li flustr'os si'a'j'n vers'o'j'n. Tie li ekzerc'os diabl'o'j'n kaj di'o sci'as, kiel li fin'iĝ'os. Adiaŭ, Eŭgen'o!
Nur post'e li lev'is al la okul'o'j ort'angul'o'n el mal'elast'a paper'o, sur kiu est'is kelk'e da krajon'lini'o'j, kvazaŭ nur prov'e akompan'at'a'j de leĝer'a'j kolor'a'j ŝmir'lini'o'j. Post'kap'e est'is blu'a fon'o, ebl'e tial por ke relief'iĝ'u de ŝi la blank'a vizaĝ'o.
”Li rigard'as trist'e, ĉu?” Li montr'is la bild'et'o'n al Filibert.
”Naiv'ul'e li aspekt'as?” li ek'sci'is.
Gaspar'o de'nov'e fiks'e ek'rigard'is la desegn'aĵ'o'n, pli atent'em'e, kvazaŭ la viv'ant'a'n vizaĝ'o'n.
”Li ne est'as stult'ul'o,” li replik'is.
”Mi'n bild'o'j ne interes'as,” ŝultr'o'lev'is la koleg'o.
Gaspar'o medit'is mem. Naiv'ul'o? Ja li hav'as medit'em'a'n frunt'o'n. Kompren'em'a'n buŝ'o'n. Serioz'a'n kaj inteligent'a'n rigard'o'n. En tiu vizaĝ'o en'est'as la anim'o, sed la komedi'ant'o ĝi'n ne montr'as. Pro saĝ'o aŭ pro tim'o. Pro mal'bon'a'j spert'o'j.
Volont'e li demand'us ankoraŭ plu, sed ne kuraĝ'is. Li turn'is si'n do nur al si'a spegul'o: Ĉu mi simil'as al tiu pentr'aĵ'o?
Li ŝov'is la man'o'n en plad'et'o'n kun blank'aĵ'o kaj fin'ŝmink'is la vang'o'j'n. Li akomod'is si'a'j'n trajt'o'j'n al la pentr'aĵ'o. Li mal'lev'is la lip-angul'et'o'j'n kaj kun'prem'is la ruĝ'ig'it'a'j'n lip'o'j'n. Li mal'ferm'is la okul'o'j'n. Kaj nun la vizaĝ'o plen'as de esprim'o, kiu'n oni pov'as ating'i per neni'a muskol'mov'o en'vizaĝ'e, sed kiu ven'as el'intern'e, pro anim'stat'o. Nur en la okul'o'j vi ĝi'n trov'os kaj el la okul'o'j ĝi re'bril'as sur'lip'e kaj sur'vizaĝ'e.
Kial ĉi tiu mask'o de serv'ist'o Pierot'o est'as al li plej kar'a? Li ne sopir'as prezent'ad'i la bon'fart'a'n kaj reg'avid'a'n Kasandr'o'n.
Leandr'o, kiu ĉiam egal'manier'e am'ind'um'as Kolombin'a'n, est'as ja kar'a al vir'in'o'j en rigard'ej'o, sed li'a'j aktor-ebl'o'j est'as rol'e lim'ig'it'a'j, monoton'a'j. La mal'jun'a'j doktor'o'j, soldat'o'j kaj gast'ej'estr'o'j dir'as ne'mult'o'n. Kaj al li ŝajn'as, ke jam mult'o'n li sci'as kaj domaĝ'e ne dir'i tio'n al la ceter'a'j. Li vol'as lud'i la viv'o'n. La serv'ist'o, ĉu li nom'iĝ'as Pierot'o aŭ ali'e, kon'as la viv'o'n mult'flank'e. Li serv'as kaj mal'riĉ'as; tial li dev'as est'i invent'em'a. Li dev'as klin'i si'a'n dors'o'n kaj toler'i kapric'o'j'n de si'a mastr'o; li sufer'as dolor'o'n, malic'o'n, li batal'as pri si per ĉiu'j rimed'o'j — sed ankaŭ li kon'as simpl'a'n viv'o'ĝoj'o'n, kiu font'as el liber'a glut-kvant'o da aer'o, el flor'o'j kaj nub'o'j, hav'ant'a'j neniu'n mastr'o'n. Li sopir'as pri in'o'j, kiu'j est'as por li ne'ating'ebl'a'j, kaj ĉar li sci'as pri la am'o pli ol tiu'j, kiu'j ĝi'n posed'as, kiam ajn ili nur ek'dezir'as ĝi'n. Kasandr'o, Leandr'o aŭ Arleken'o est'as bel'a'j figur'o'j, sed ili ne simil'as al hom'o'j. La serv'ist'o Pierot'o simil'as al tiu'j li'n rigard'ant'a'j, labor'eg'ant'a'j, vag'ant'a'j tra la viv'o, li lukt'as kontraŭ mizer'o kaj lern'as kon'i la viv'o'n ĉiu'paŝ'e.
”Ĉu vi aktor'as aŭ ne aktor'as?” koler'is je li iam Bertrand, kiam li lud'is en iu el la pantomim'o'j, ceter'e mal'oft'e, la rol'o'n de Pierot'o.
La trankvil'o de Gaspar'o diferenc'is surpriz'e de tio, kio'n prezent'ad'is li'a'j antaŭ'ul'o'j aŭ sinjor'o Sagu'i en la apud'a teatr'o. Pli atent'em'a'j spekt'ant'o'j tio'n konstat'is kaj sur'bulvard'e eĉ temp-al-temp'e aŭd'iĝ'is rimark'ig'o: ”Mi est'as trankvil'a kiel Baptist'o.”
Sed la direktor'o opini'is tio'n mank'o de aktor'a art'o. Pierot'o hav'is neni'a'n ŝanc'o'n pli'grand'ig'i si'a'n repertuar'o'n. De'nov'e li ek'medit'is super la bild'o far'e de Watteau. Kio ankoraŭ mank'as al mi por konvink'i la ceter'a'j'n? En kio mi mal'mult'e elokvent'as? En kio mi erar'as? Li serĉ'ad'is antaŭ spegul'o la plej konven'a'n mien'o'n.
”Deburau!” oni vok'is el'scen'ej'e. La pierot'a mask'o mal'aper'is kaj la mal'jun'a mal'afabl'ul'o kun ruĝ'eg'a'j lip'o'j kaj krisp'a peruk'o kur'is al scen'ej'o.
Polic'a'j reglament'o'j de'nov'e pli'drakon'iĝ'is, ĉar en la labor'ej'o'j ĝerm'is nov'a mal'kontent'o. Labor'ist'o'j renkont'ant'e si'n, inform'is unu la ali'a'n, je kiom da centim'o'j oni mal'alt'ig'is ili'a'j'n salajr'o'j'n. ”Jen, la miliard'o al la el'migr'int'o'j!”
Ne sufiĉ'is 700 milion'o'j, kiu'j'n dev'is Franci'o sang'ŝvit'e el'pag'i al la venk'int'a'j alianc'an'o'j. La nobel'ar'o voĉ'don'e decid'is al si mon'kompens'o'n, sum'e unu miliard'o'n por tiu'j, kiu'j'n el'land'ig'is la respublik'o aŭ la napoleona reĝim'o. Tiu'n miliard'o'n neces'is ekspluat'i de la popol'o. Neni'u dispozici'o est'is sufiĉ'e sever'a por eksterm'i el ribel'em'a'j kap'o'j ide'o'n pri insurekci'o.
”Kaj la duk'o el Berry?” oni respond'ad'is al ĉiu streb'ad'o pri pli human'a proced'o. Pro erar'o de sel'ist-help'ant'o, kiu opini'is, ke per murd'o de la tron'hered'ont'o li sav'os Franci'o'n, sufer'is milion'o'j. Kiam la polic'o mal'kovr'is Karbonar-organiz'o'j'n, la aristokrat'ar'o ating'is, ke gilotin'o, kiu'n cert'e atend'as riĉ'a rikolt'o — daŭr'e okup'u si'a'n iam'a'n lok'o'n.
Iu'tag'e dis'fam'iĝ'is inform'o, ke oni sen'kap'ig'os kvar serĝent'o'j'n el la fortik'aĵ'o La Rochelle, rifuz'int'a'j obe'i la reĝ'o'n. Gaspar'o ir'is al Klement'o kaj trov'is li'n super valiz'o. Li ne est'is deprim'it'a, kiel Gaspar'o supoz'is; kontraŭ'e, li'a vizaĝ'o radi'is de mal'streĉ'o.
”Brav'e, ke vi ven'is, Gaspar'o,” li bon'ven'ig'is tiu'n. ”Vi ŝpar'os al mi voj'o'n.” Li montr'is grand'a'n dokument'o'n, kuŝ'ant'a'n en fenestr'a niĉ'o.
”... la pet'skrib'o'n plen'um'i kaj mal'dung'i Klement'o'n Sanson... ,” leg'is Deburau. ”Ĉu ili konced'is?” li ek'ĝoj'is. ”Sed kio'n vi far'os?”
”Mi for'ir'os. Mi ricev'is et'a'n kompens'o'n. Mi farm'os al mi pec'o'n da kamp'o, kie neni'u kon'as mi'n. Mi sem'os, akv'um'os, rikolt'os. Bon'e vi konsil'is al mi: mi komenc'os de'nov'e.”
”Tio signif'as,” aflikt'iĝ'is Gaspar'o, ”ke ankaŭ ni du adiaŭ'os unu la ali'a'n?”
”Kompren'u tio'n. Kio ali'a rest'as al mi. Mi ŝat'us almenaŭ vesper'manĝ'i kun vi, sed apenaŭ rest'os temp'o. Mi ir'os ankoraŭ al brokant'ist'o'j.”
”Pli bon'e est'os al vi — rest'i sol'a,” konsent'is Gaspar'o. ”Ĉu ni re'vid'os ni'n iam?”
”Mi opini'as, ke tio ne ebl'os,” respond'is Klement'o tiel, kiel atend'is Gaspar'o. ”Mi ne darfos re'ven'i. Ĉu kompren'it'e?”
”Mem'kompren'e. Kial ne dezir'i al vi pli bon'a'n viv'o'n? Do ni adiaŭ'os.”
”Gaj'e, ĉu?”
”Gaj'e.”
”Pren'u tiu'n libr'et'o'n memor'e. Kaj est'u san'a. La teatr'o al'port'u al vi feliĉ'o'n!”
”Sed mi hav'as neni'o'n por vi.”
”Kaj tamen ŝuld'ant'o rest'as mi.”
Ili brak'um'is si'n reciprok'e. Last'a rigard'o en sincer'a'j'n okul'o'j'n. Mal'plen'as strat'o. Adiaŭ, Klement'o! Mi rapid'as rendevu'i kun sol'ec'o. Li rigard'is la titol'paĝ'o'n de la libr'o. Mol'i re!
Pli ol unu hor'o'n Deburau atend'is post la fin'o de la prezent'ad'o, ĉu la amik'o ankoraŭ ven'os. Sed li'a atend'ad'o van'is.
La fort'o'j de Gaspar'o Deburau el'ĉerp'iĝ'is. Li'a krani'o dur'is, li est'is hard'it'a kaj kuraĝ'a; sed la bat'o'j tro mult'is kaj mank'is io por apog'o. La mond'o mal'amik'is. Oni pov'as long'e batal'i. Sed oni dev'as i'o'n am'i. Neces'as hav'i minimum'e unu est'aĵ'o'n, al kiu oni pov'as dediĉ'i la sent'o'j'n, kaj pri kiu oni sci'as, ke ĝi hav'as minimum'e unu bon'a'n ec'o'n, almenaŭ tiu'n, ke ĝi am'as ni'n. Neni'o'n tia'n Gaspar'o jam hav'is.
La ge'patr'o'j for'pas'is. La ge'frat'o'j el'flug'is kiel vag'am'a'j bird'o'j. La amik'o'j perd'iĝ'is. Kio ankoraŭ rest'as?
Vi jun'as, flustr'is kuraĝ'o per la last'a rest'o de la voĉ'o. Ankoraŭ vi pov'as atend'i kaj esper'i, labor'i por far'iĝ'i art'ist'o. Sed kio est'as art'o? Kiel oni matur'iĝ'as por ĝi? Kiel konvink'i la mond'o'n pri ĝi? Mi prezent'os dum long'a'j jar'o'j ne'grand'a'j'n scen'o'j'n de ebri'ul'o'j kaj idiot'o'j; unu'foj'e mi ne vigl'os sufiĉ'e kaj oni el'ĵet'os mi'n; mi el'lern'os kelk'a'j'n ĵongl'aĵ'o'j'n, mi kaŝ'iĝ'os kun ili en la last'a bud'o sur'bulvard'e kaj mi tim'os, por ke neni'u tie'n erar'vag'u, por ke tie mi mort'u pro mal'sat'o almenaŭ sol'ec'e, sen mok'rid'o de infan'o'j kaj sen mok'o de krud'ul'o'j. Ĉu tio est'as mi'a sort'o? Por kiu grav'as mi'a viv'o?
La jun'ec'o rezist'as. Vi lud'as en tragedi'o, sed vi ne dev'as rezign'i. Nigr'a'j pens'o'j konduk'as al la fund'o de Sejn'o. Defend'u vi'n! Aŭ iu vesper'o kun'prem'os vi'a'j'n tempi'o'j'n tiom, ke vi ne plu pov'os medit'i kaj se post'e vi al'vag'os al pont'o'j, facil'e vi konfuz'os lum'o'j'n sur la firmament'o kaj sur la akv'o. Kaj Sejn'o bas'ig'os kurten'o'n post vi. Defend'u vi'n!
Feliks'o Charigni, Arleken'o de teatr'o Funambules, mal'san'as. Li kuŝ'as en la vest'gard'ej'o, sur'ventr'e li hav'as kompres'o'j'n kaj ĝem'as.
”Diabl'e! Ĉu vi aŭd'is? Frederik'o prezent'as Hamlet'o'n. Frederik'o lud'as Ŝekspiron kaj mi rest'is ĉi tie kuŝ'ant'a, simil'ant'e al bat'romp'it'a hund'o.”
Direktor'o'j Bertrand kaj Fabi'e'n klin'iĝ'is super li. ”Bon'e, bon'e, sed kio okaz'os vesper'e? Re'kuraĝ'iĝ'u! Pro iom da dolor'o ni ne ferm'os la teatr'o'n.”
”Pro iom da dolor'o?” lament'as Feliks'o. ”En'ventr'e mi hav'as krotal'o'n aŭ krab'o'n!”
”La direktor'o dir'is, ke vi pov'as lud'i.”
”Tiu idiot'o! Ĉu vi opini'as, ke mi kuŝ'us ĉi tie kiel ŝtip'o, kiam mi aŭd'as hom'o'j'n pied'frap'i la ŝtup'ar'o'n?” Li prov'is lev'iĝ'i. ”Mi ne pov'as, ne pov'as. Mi for'brul'os. Ven'ig'u droŝk'o'n. Vetur'ig'u mi'n en hospital'o'n!”
”Sed la teatr'o,” kri'as Bertrand. ”Kio'n la teatr'o?”
”Vi dev'as ŝanĝ'i rol'o'j'n.”
”Kaj kiu lud'os Arleken'o'n?”
Feliks'o nom'as unu aktor'o'n post la ali'a, sed mem kap'ne'as.
Ne, tiu hav'as marmor'a'j'n krur'o'j'n. Tiu taŭg'as je tomb'o'ŝton'o, sed ne sur'scen'ej'e'n. Tiu ne sci'as mien'i. Tiu tim'as re'salt'i.
”Jam mi sci'as,” li re'spir'as kontent'e, kiam li nom'is preskaŭ la tut'a'n ensembl'o'n. ”Ven'ig'u Deburau-on!”
”Deburau kiel Arleken'o?” kapt'as Bertrand si'a'n kap'o'n.
”Neniam li lud'is tiu'n rol'o'n. Ci hav'as krab'o'n sur'cerb'e kaj ne en'ventr'e!”
”Ven'ig'u li'n kaj rapid'u aŭ la hom'o'j dis'kur'os.”
Gaspar'o ven'as tim'ig'it'e, ke iel li kulp'iĝ'is. Est'u tio nur mon'pun'o! Aŭ tuj oni el'ĵet'os li'n?
”Gaspar'o,” dir'as Feliks'o kaj frot'as si'a'n stomak'o'n. ”Jen mi'a peruk'o kaj ĉi tie la kostum'o. Vi prezent'os Arleken'o'n. Al mi ŝajn'as, ke ven'as mi'a last'a hor'o.”
”Mal'bon'a ŝerc'o,” pens'as Gaspar'o. Krom kelk'a'j supr'aĵ'a'j rigard'o'j Feliks'o ĝis nun neni'o'n bon'a'n donac'is al li, nur insult'o'j'n li hav'is de li, riproĉ'o'j'n kaj koler'o'n.
”Ĉu vi aŭd'is aŭ ne?” kri'as direktor'o Bertrand.
”Mi konsent'as,” al'iĝ'is Fabi'e'n. ”Jam unu'foj'e li sav'is ni'n,” li re'memor'as. ”Kaj se Feliks'o kred'as je li — ?”
”Do fakt'e?” mir'eg'as Gaspar'o.
”Ir'u, antaŭ ol mi salt'os sur vi'n,” raŭk'as Feliks'o.
Gaspar'o ek'kapt'as per unu ek'pren'o la bunt'a'j'n ĉifon'o'j'n kaj peruk'o'n. Per du salt'o'j li paf'as si'n el'pord'e. Li kur'eg'as tra la koridor'o. Li ĵet'iĝ'as sur benk'o'n kaj ŝir'as de si ĉemiz'o'n. La aktor'o'j est'ant'a'j kun'e kun li en la sam'a ej'o opini'as li'n frenez'ul'o.
”Ĉu vi perd'is la saĝ'o'n?”
”Hodiaŭ mi lud'os Arleken'o'n,” balbut'as Gaspar'o kiel en'febr'e. La aktor'o'j rid'aĉ'as, sed Bertrand en'fal'as tra la pord'o kaj vok'as al Gaspar'o: ”Rapid'e, rapid'e!”
Filibert montr'as al Gaspar'o: ”Do tamen ver'o?”
”Rest'as neni'o ali'a. Ne ekscit'u mi'n!” koler'eg'as Bertrand.
Gaspar'o jam hav'as la peruk'o'n kaj li'a kor'o sub bunt'a kostum'o bat'as kvazaŭ la plej grand'a sonor'il'o sur Notre-Dam'e, sed cent'obl'e pli rapid'e.
”Ĉu vi ne sci'is pri iu pli bon'a?” demand'as la mal'kontent'a Filibert.
”Feliks'o li'n elekt'is. Silent'u!” nervoz'e kri'as la direktor'o.
”Deburau, rapid'u al Feliks'o, li vol'as ankoraŭ parol'i kun vi.”
”Aĥ kia dolor'o,” kaŭr'iĝ'as Feliks'o. ”Ĉu vi jam pret'as?”
”Nur mi ŝmink'os mi'n!”
”Pren'u mi'a'n past'o'n! Dum'e mi dir'os al vi ... vi observ'is mi'n ĉiam bon'e, ĉu?”
”Jes,” ek'spir'is impet'e Deburau. ”Mi rigard'is vi'n ĉiu'vesper'e de komenc'o ĝis fin'o.”
”Mi sci'as, tial mi elekt'as vi'n. Lud'i est'as por vi ĝoj'o. Ĉu vi kon'as ĉiu'n mi'a'n mov'o'n?”
”Mi kon'as.”
Feliks'o trankvil'iĝ'as kaj post'e dir'as serioz'voĉ'e: ”Mi est'as honest'a komedi'ant'o. Mi pov'us elekt'i iu'n sen'taŭg'ul'o'n, por pruv'i, ke sen mi Bertrand ne pov'as lud'i. Sed por mi grav'as la teatr'o. Tial mi elekt'is vi'n.”
”Aĥ” konfuz'iĝ'is Deburau.
”Aĥaŭ oĥ ne grav'as. Kiam vi ven'os sur'scen'ej'e'n, dir'u al vi: La old'a Feliks'o sci'as, kiel danĝer'as montr'i, ke ali'ul'o kapabl'as far'i la sam'o'n. Sed li kred'as mi'a'n talent'o'n kaj sci'as, ke mi merit'as tio'n. Dir'u laŭt'voĉ'e: ’Feliks'o kred'as mi'a'n talent'o'n!’ Ripet'u tio'n, kiam vi ven'os antaŭ la publik'o'n!”
”Ard'e mi dank'as ...”
”Al diabl'o'j kun vi!” ek'sakr'is Feliks'o. ”Kie est'as la droŝk'o?
Tiu diabl'o Bertrand atend'as, ĝis mi mort'aĉ'os, por ŝpar'i al si mon'o'n por la droŝk'o, ĉu?”
”La droŝk'o ĉi tie,” raport'as la pord'ist'o.
”Mi help'os vi'n, sinjor'o,” dispon'ig'as si'n Gaspar'o.
”Ramp'u al la scen'ej'o,” kri'as Feliks'o.
La pord'ist'o, la direktor'o kaj la old'a bilet'ist'in'o help'as li'n el'pord'ig'i. Ankoraŭ sur'sojl'e la komedi'ant'o turn'iĝ'as: ”Por ke mi ne forges'u!” Li kraĉ'as de'for'e al Gaspar'o trans'ŝultr'e'n. ”Tio'n vi re'pag'os al mi, Aglae!” Tio est'is kutim'a dir'manier'o inter la aktor'o'j el bulvard'o du Templ'e.
Gaspar'o pudr'as si'a'n vizaĝ'o'n. Li tim'as. La intern'aĵ'o'j adstring'iĝ'as. Do ne Pierot'o, sed Arleken'o est'as vi'a sort'o, li pens'as. Ĉu vi sci'as, kiel grav'as ĉi tiu paŝ'o? Ĉiel'o, teren'fal'u! Mi, Gaspar'o Deburau, lud'as hodiaŭ Arleken'o'n. Arleken'o'n, kiu'n prezent'ad'is Frederik'o kaj Feliks'o! Sed est'as temp'o nek por angor'o, nek por fier'eg'o. Bertrand re'ven'as. Ni komenc'as! Ek sur'scen'ej'e'n! Gaspar'o kraĉ'as si'a'n bild'o'n en'spegul'e: ”Tio'n vi re'pag'os al mi, Aglae!”
La sur'scen'ej'a lum'o li'n ĉirkaŭ'brak'as. Post kulis'o Gaspar'o las'as la febr'o'n. En'ir'as Arleken'o. Perfekt'e li kon'as la rol'o'n.
Cent'foj'e li vid'is ĝi'n, cent'foj'e li ripet'is ĝi'n al si en'mens'e. Kelk'e da aŭdac'a'j salt'o'j post la eskap'ant'a'n Kolombin'a'n. Jam li est'as ĉe ŝi kaj preter'as ŝi'n mol'paŝ'e. Li kapt'as la ĵet'it'a'n roz'o'n.
Li vol'as ŝi'n brak'um'i. Sed atent'o'n, ven'as rival'o. Ni kaŝ'u ni'n!
Deburau apog'as si'n je la kulis'o kaj anhel'as. Iu de'dors'e frap'et'as li'a'n ŝultr'o'n. Tiu est'as Fabi'e'n, sed Gaspar'o ne vid'as li'n.
Li ard'as pro batal'em'o. De'nov'e li est'as sur la scen'ej'o. La rival'o ek'atak'as li'n, sed ricev'as vip'o'frap'o'n kaj — kuŝ'as. Arleken'o li'n trans'salt'as, ek'rid'as, ek'danc'as. Gaspar'o ĉio'n pri'rigard'as de Feliks'o ĝis la last'a detal'o. La imit'ad'o ne'disting'ebl'a.
La lud'o Gaspar'o'n ebri'ig'as. Nur en ne'observ'ebl'a'j moment'o'j en li'a mem'o ek'lum'as demand'sign'o: ”Ĉu tio en'tut'e ne est'as mis'prezent'it'a? Ĉu vi ne erar'as? Sed ek'bril'o de poltron'ec'o perd'iĝ'as kaj Gaspar'o hav'as de'nov'e antaŭ la okul'o'j Feliks'o'n, kiu kred'as li'n kaj kiu konduk'as li'n. Jes, li sekv'as ĉiu'n li'a'n paŝ'o'n, ĉiu'n gest'o'n, ĉiu'n grimac'o'n.
Ekscit'iĝ'o post la kulis'o'j mal'aper'as. Ebl'as sid'iĝ'i kaj ek'spir'i. ”Ver'ver'a Feliks'o,” flustr'as Fabi'e'n al Bertrand entuziasm'e.
Gaspar'o naĝ'as per flug'il'o'j de fier'eg'o. Por li, kiu est'is ĉiam fon'e, tio est'as kap'turn'a sent'o, kiam li sci'as, ke ĉio ĉirkaŭ li lud'as pro li, ke li est'as centr'o de la scen'ej'a mond'o, ĉiu'j lum'et'o'j scintil'as, por ke oni vid'u li'a'n venk'o'n; kaj kio plej'e grav'as: li'a am'at'a publik'o, kiu'n tiom li envi'is al Feliks'o, fiks'rigard'as li'n, rid'et'as kun li, ĝoj'as, kiam li sukces'as ŝtel'i kis'o'n de Kolombin'a kaj morn'iĝ'as, kiam li est'as en'danĝer'ig'it'a. Neniam la prezent'ad'o pas'is tiel rapid'e.
Rendevu'o kun la am'at'in'o. Kiom da tener'o li met'is en la rigard'o'n! Tiel ebl'e eĉ Feliks'o mem neniam ŝi'n rigard'is. Ĉar vi, Kolombin'a, orgojl'a kaj vant'em'a, kiu mi'n ali'foj'e apenaŭ ek'rimark'as, vi est'as unu el mi'a'j sekret'a'j am'o'j, nun fin'e mi proksim'as al vi. La lum'o'j mal'intens'iĝ'is, ven'as vesper'o. Mi ek'sid'as ĉe vi'a'j pied'o'j kaj mi met'as mi'a'n vizaĝ'o'n en vi'a'n sin'o'n. Kiel ĉarm'e bon'odor'as teatr'a ŝtof'o de vi'a jup'o! Kiom long'e mi aspir'is pov'i kun vi foj'e lud'i! Ĉu vi aŭd'as la bel'a'j'n vort'o'j'n, kiu'j'n dir'as al vi mi'a rigard'o?
Ĉu ver'e? Tiu ĵus al'ven'ant'a est'as Deburau? Tiu rid'ind'a ĉemiz'ul'o kun taŭtita har'ar'o ĉirkaŭ la kalv'aĵ'o kaj kun la ruĝ'a naz'o? Tiu tim'ig'il'o, tiu monstr'o? Tio est'is, mi pet'as, iam li'a rol'o. Ankoraŭ hieraŭ! Sed hodiaŭ, hodiaŭ Deburau est'as ĉi tie, en la kostum'o de Arleken'o — kaj ci, monstr'o, mal'aper'u, ne re'memor'ig'u al mi la trist'a'n pas'int'ec'o'n! Kaj Arleken'o lev'iĝ'as de la pied'o'j de la am'at'in'o, kaj pli fru'e ol neces'as, el'pel'as la hid'a'n re'memor'o'n de la hieraŭ'o. Li impet'e pren'as Kolombin'a'n al danc'o de la venk'ant'a jun'ec'o.
Eĉ kred'i li ne vol'is, ke ven'is jam la fin'o. La kurten'o supr'e'n!
— li vol'us vok'i: oni lud'as plu. Sed la kurten'o flug'as supr'e'n aŭtomat'e, ĉar oni aplaŭd'as. Ĉio sam'as, kiel iam, la primadon'o ĉarm'e riverenc'as kaj dis'send'as kis'o'j'n al flat'it'a'j loĝi'o'j, la ceter'a'j dank'as kutim'e — nur Gaspar'o star'as kaj rigid'e rigard'as la spektakl'ej'o'n.
Iu li'n puŝ'et'as kaj subit'e li est'as sol'a kun Kolombin'a antaŭ la kurten'o. La hom'o'j rid'et'as kaj ne ĉes'as aplaŭd'i. I'o'n oni vok'as. En loĝi'o apud la scen'ej'o est'as bel'eg'a vir'in'o. Sed Gaspar'o ne vid'as ŝi'a'n vizaĝ'o'n. Li vid'as nur et'a'j'n, blank'a'j'n polm'o'j'n, kiu'j kun'puŝ'iĝ'as kaj de'nov'e apart'iĝ'as. Kiom li mal'sat'is pri ĉi tiu rigard'o! Ĉie, kie'n li ek'rigard'as, li vid'as radi'ant'a'j'n okul'o'j'n, fiks'it'a'j'n al li. Mult'a'j man'plat'o'j lev'iĝ'as al la scen'ej'o kaj ne ĉes'as aplaŭd'i. Kio'n oni vok'as tie mal'antaŭ'e? Brav'o! Brav'o!
Dank'o'j'n, dank'o'j'n, ĉiu'n polm'o'n dank'em'e li kis'us. La glor'o li'n bon'vol'em'e ek'rigard'is, long'e rifuz'at'a kaj sopir'at'a am'at'in'o, kaj ĝi al'port'as sukces'o'n, viv'o'n, fin'e la viv'o'n! Klar'e li aŭd'as: Brav'o, brav'o, Feliks'o, brav'o, Feliks'o!”
Ci povr'a Gaspar'o. Oni opini'as vi'n Feliks'o. Kiel dir'i al ili, ke tiu est'as vi, Deburau? Li lud'is tiel bon'e, ke la ŝanĝ'o'n oni ne konstat'is.
Li lud'is Feliks'o'n. Li ripet'is li'a'n rol'o'n. Ankoraŭ li dank'as.
Ankoraŭ kelk'a'j last'a'j ek'kri'o'j.
”Mal'aper'u! Ĉu ebl'e vi riverenc'os ĝis'maten'e?” kri'as je li lum'ig'ist'o.
Hont'e li for'kur'as de'sur la scen'ej'o. Kio'n vi sci'as, vi makul'ul'o, kia ĝi est'as, kiam oni gust'um'as la aktor'a'n glor'o'n! Ĉu iam vi riverenc'is al parter'o kaj al loĝi'o'j kiel Arleken'o? Tiu'n moment'o'n mi atend'is, hom'et'o, du'dek jar'o'j'n. Mi dev'us al vi rakont'i kaj vi apert'us la okul'o'j'n. Al vi ĉiu'j mi dev'us rakont'i, kia'j est'is tiu'j du'dek jar'o'j, pens'as Gaspar'o en la vest'gard'ej'o.
Neni'u dir'as i'o'n al li, ĉiu'j rapid'as kiel ĉiam kaj parol'as ankoraŭ mal'pli ol iam. Bon'e, dir'as al Gaspar'o li'a spert'o. Aparten'is al vi la glor'o, ĉar jam aper'is ĉi tie ĝi'a fidel'a akompan'ant'o, envi'o.
Al'ven'as direktor'o Bertrand. ”Jen vi hav'as pec'et'o'n da sap'o,” li dir'as al li, kaj met'as ĝi'n sur'rand'e'n de lavab'o. La kor'o de Gaspar'o ek'salt'et'as. Tio'n la direktor'o neniam al iu far'is.
”Dank'o'n, sinjor'o Bertrand.” Etend'ant'e la man'o'n al la sap'o, la direktor'o en'ŝov'as en li'a'n polm'o'n ankoraŭ kelk'a'j'n mon'er'o'j'n.
”Vi hav'is bon'ŝanc'o'n,” li dir'as sam'temp'e. ”Vi ne est'is disting'ebl'a de Feliks'o.”
Gaspar'o ŝat'e dir'us al li, ke tio ne est'is bon'ŝanc'o, ke tiel li sci'pov'us lud'i ĉiam, sed li ĝen'as si'n antaŭ la ceter'a'j.
”Gaj'e fest'u tio'n hodiaŭ!” aŭd'ig'is si'n la direktor'o adiaŭ'e.
Gaspar'o ankaŭ rapid'as por est'i pret'a. Li bezon'as promen'ir'i strat'o'n. Du'dek jar'o'j'n li ir'is voj'o'n, kiu plen'is de pied'bat'o'j kaj frap'o'j, ŝanĝ'ad'is ĉifon'o'j'n por ĉifon'o'j, mal'ĝoj'o'n por mal'ĝoj'o.
Hodiaŭ li el'ir'os en Parizon kiel Arleken'o, al kiu vesper'e oni aplaŭd'is kaj vok'is glor'o'n la tut'a Funambules.
”Bon'a'n nokt'o'n!”
Ŝat'e li pet'us pardon'o'n de la ceter'a'j aktor'o'j, ke li gajn'is honest'e iom da sukces'o; sed oni est'as unu'j al ali'a'j kutim'e tro fremd'a'j, por sci'pov'i dir'i natur'a'j'n kaj sincer'a'j'n afer'o'j'n. Do nur tiel: ”Bon'a'n nokt'o'n!”
Varm'et'a kaj bon'odor'a somer'a mal'lum'o li'n al'flu'as. Post mucid'a fetor'o de la ne'higien'a'j vest'gard'ej'o'j kvazaŭ oni trink'us font-akv'o'n. De ie al'hast'as robini'o-arom'o.
”Ĝi est'is bel'a, sinjor'o Deburau, kred'u mi'n,” aŭd'iĝ'is post li.
Est'as la vir'in'o en'konduk'ant'a en loĝi'o'j'n. ”Kaj jam mi vid'is mult'o'n. Vi lud'is ĝust'e kiel sinjor'o Frederik'o.”
Gaspar'o volont'e ŝi'n ĉirkaŭ'pren'us kaj kis'us.
”Jes, jes,” li dir'is nur: ”Bon'a'n nokt'o'n.”
En'poŝ'e tint'as kelk'a'j frank'o'j de la direktor'o. Olala! Hodiaŭ aparten'as al ni la tut'a bulvard'o! Kia'n trink'aĵ'o'n ni verŝ'ig'u al ni? Preter'ir'as vir'in'o kun vir'o. Ĉu vi est'as tiu, kiu antaŭ temp'et'o aplaŭd'is al mi? Jen mi, sci'at'e? Hodiaŭ mi est'is kuraĝ'a Arleken'o, ĉu vi ne re'kon'as mi'n? Post'e subit'e li ek'vid'is el'ir'i tra la mal'antaŭ'a pord'o direktor'o'n Bertrand. Li halt'is, ĉar al li kur'as la pord'ist'o, kiu vetur'ig'is Feliks'o'n en'hospital'e'n. La inform'o'j pozitiv'as, la direktor'o ek'rid'is.
”Ĉu vi aŭd'as?” li vok'as je Gaspar'o. Io en'e en li protest'as fin'pens'i tio'n.
”Ja mi dir'is tio'n. Oni don'is al li oni'dir'e kuler'o'n da ole'o kaj tuj'sekv'e la dolor'o ced'is. Morgaŭ de'nov'e ĉio bon'ord'os.”
Li lev'is baston'o'n al la ĉapel'o kaj for'ir'as. La pord'ist'o mal'aper'is en pord'o de la teatr'o. Gaspar'o star'as ĝis nun sen'mov'e kaj rigard'as post la balanc'iĝ'ant'a siluet'o de Bertrand. Post'e li far'as kelk'a'j'n rapid'a'j'n salt'o'j'n al li.
”Sinjor'o direktor'o,” Gaspar'o star'as ĉe li. ”Tio signif'as — vi opini'as —, ke Feliks'o lud'os Arleken'o'n plu?”
”Kiel drak'o.”
”Sed ĉu ĉiam?”
”Mem'kompren'e. Kiu est'us li'n lud'ont'a?” esplor'e rigard'as Bertrand.
”Mi opini'is, ke ebl'e iam.”
”Ĉu ebl'e vi vol'us lud'ad'i li'n? Ĉu vi opini'as, ke Feliks'o toler'us tio'n? Eĉ ne nun'foj'e!” Gaspar'o est'is fal'ant'a pli kaj pli profund'e'n.
”Mi vol'as de li neni'o'n for'pren'i. Nur mi pens'is, ebl'e pli post'e aŭ se li de'nov'e ek'mal'san'us.”
”Ni prepar'os al li ole'o'n en la vest'ej'o. Vi aŭd'is la hom'o'j'n!
Mi hav'as grand'a'n interes'o'n, ke Feliks'o est'u ĉiu'tag'e sur'scen'ej'e.”
Des pli profund'a fal'o, ju pli alt'e'n tiu vesper'o Gaspar'o'n supr'e'n'lev'is. ”Vi al'port'is al mi sap'o'n... ŝajn'is al mi, ke mi sci'us ebl'e i'o'n ali'a'n,” preskaŭ li trud'pet'is kiel infan'o pri almoz'o.
”Nur trankvil'e far'u, kio'n vi sci'as far'i!”
Al Gaspar'o mank'is jam vort'o'j por plu pet'i. Nur la sink'ant'a'j brak'o'j elokvent'is. Bertrand tio'n re'kon'is.
”Kaj ĉu tio ĉagren'as vi'n? Sen'senc'a'j ide'o'j! Vi ne darfas tro'ig'i. Se vi sci'as iu'n imit'i, tio ankoraŭ ne signif'as, ke vi est'as aktor'o.”
Li frap'et'is per baston'et'o li'a'n ŝultr'o'n.
”Nur ir'u trankvil'e trink'i — kaj est'u feliĉ'a, ke Feliks'o re'san'iĝ'is. Tiu'n frenez'aĵ'o'n for el vi'a kap'o!”
Kaj de'nov'e la baston'et'o ek'tuŝ'is la ĉapel'o'n.
Deburau rest'is sol'a antaŭ la ferm'it'a pord'eg'o de la teatr'o.
Ĉiu'j vort'o'j, per kiu'j la direktor'o intenc'is li'n ĝoj'ig'i, fal'is kiel ŝton'o sur freŝ'a'n tomb'o'n. Sed en tiu tomb'o mank'as mort'int'o. Tie est'as viv'ant'a hom'o. Kaj ĉiu ŝton'o dir'as al li: fin'o! Supr'e'n vi ne ven'os! Fin'it'e. La mond'o ne kalkul'as kun vi.
Tut'e ali'e ol li imag'is, Deburau ir'as sur la bulvard'o. Surd'e son'as ĉiu'j son'o'j ĉirkaŭ li, lum'o'j el'merg'iĝ'as el tenebr'o kaj de'nov'e en ĝi'n en'fal'as — kaj li ir'as kvazaŭ iu li'n antaŭ'e'n'puŝ'et'us, lant'e, pez'paŝ'e. Kaj la nokt'o li'n intenc'e konduk'as en mal'larĝ'a'j'n strat'et'o'j'n, kie la dom'o'j est'as ruin'iĝ'ont'a'j kaj kie el mal'alt'a'j nigr'a'j koridor'o'j tra'blov'et'as mizer'o. Super la strat'o'j knar'as en silent'o vent'flag'et'o'j. Iu vir'in'o li'n al'parol'is. Sed kvazaŭ vi al'parol'us ombr'o'n.
Oni ig'is ek'kon'i al li, kio'n li sopir'is tiom da jar'o'j. Ili al'ŝov'is al li'a buŝ'o sur'ŝmir'it'a'n pan'tranĉ'aĵ'o'n kaj kiam la mal'sat'a mizer'ul'o en'spir'is — ili for'tir'is la glut'pec'o'n re'e'n. Dum li ne sci'is, kiel ebri'ig'as scen'ej'a sukces'o, est'is ĉio nur turment'ad'o pro la mal'cert'ec'o. Nun est'as mult'e pli mal'bon'e. Kaj kiel est'os morgaŭ.
Long'e li ir'is. De temp’ al temp'o li ek'rimark'is, ke li re'ven'as, aŭ preter'ir'as la sam'a'j'n dom'o'j'n. Li stumbl'is je la sam'a ŝton'o.
Li ek'kon'is la sam'a'j'n butik'et'o'j'n.
Vi poltron'o, dir'is al li la flav'a'j okul'o'j de trink'ej'o. Ig'u vi'n kuraĝ'a, se vi ne hav'as sufiĉ'e da kuraĝ'o en'kor'e. Kanzon'o kaj rid'o al'flug'is al li tra mal'hel'a'j vitr'o'j. Li ĉirkaŭ'rigard'is . Li vag'is ĉiam rond'e'n. La gast'ej'o ”Ĉe Blank'a Urs'o”. Li prem'is la klink'o'n kaj la du'a man'o kapt'is en'poŝ'e la frank'o'j'n, kiu'j'n hodiaŭ per'labor'is la fals'a Arleken'o. Tio est'is et'a gast'ej'o kun nud'a'j mur'o'j kaj kun bat'prem'it'a plank'o. Malgraŭ tio ĝi aspekt'is hejm'ec'e. Ĝi plen'is de hom-grup'et'o'j, dens'a'j fum'nub'o'j kaj odor'o de mal'kar'a pudr'o. Sur la tabl'o'j vapor'is pokal'et'o'j de la varm'a cidr'o, frukt'a vin'o.
La special'aĵ'o de tiu ĉi gast'ej'o est'is mask'it'a'j kelner'in'o'j.
Kiam knab'in'o kun blu'a mask'o sur'vizaĝ'e halt'is ĉe Gaspar'o, li'n tio ekscit'is. Ĉu ne memor'ig'o de la perd'it'a lud'o? Aŭ sekret'o'j de la temp'o futur'a? Li observ'is ĉiu'n paŝ'o'n de nigr'a'har'ul'in'o kun mask'o, kaj kiam ŝi re'ven'is kun vin'botel'o, li en'rigard'is ŝi'a'j'n okul'o'j'n tim'em'e kaj avid'e, kvazaŭ vol'ant'e tra'leg'i el ili si'a'n sort'o'n. La okul'o'j ferm'et'iĝ'is kaj ek'rid'et'is. Ĉu bon'a vin'o?
Kverel'em'a'j voĉ'o'j venad'is ĝis li.
”Kaŭz'as tio'n gas'o! Gas'o!”
”Absurd'aĵ'o. Mal'ord'o en teatr'o'j!”
Ili est'is teatr'o-vizit'ant'o'j kaj kverel'is pri la nov'a lum'ig'ad'o en la parizaj teatr'o'j. Ĝi est'is al'log'a, sed sam'temp'e danĝer'a.
”Incendi'o'n sekv'as incendi'o! Tio dum la ole'a era'o ne okaz'is!”
Ĉiu'semajn'e ie brul'is.
Unu el la skerm'o-majstr'o'j en'miks'iĝ'is en la konversaci'o'n.
Li parol'is serioz'e, profund'bas'e, kiel bibli'a predik'ant'o: ”Mi'a'j jun'a'j amik'o'j, ekzist'as ankoraŭ ali'a'j incendi'o'j, kiu'j'n ni tra'viv'as en teatr'o.”
”Kia'j?”
”Fajr'eg'o'j en'anim'e.”
Nur du knab'in'o'j ek'rid'is. La ceter'a'j pli atent'e turn'is al li la kap'o'j'n.
”Incendi'o'j en la anim'o?” instig'is provok'e unu el student'o'j.
”Ĉu vi vid'is la aktor'o'n Talma, kiel li prezent'ad'is Rikard'o'n el Arlington?” sen'ĝen'e dir'is la majstr'o en la skerm'art'o.
”Vi sid'as en la spektakl'ej'o. Kiam oni ek'lum'ig'as, kaj li aper'as en la blu'a mantel'o — io ek'brul'et'as en vi'a intern'o. Li ard'iĝ'as — kaj en vi'a anim'o ek'salt'as la unu'a'j flam'et'o'j. Li ard'as kaj ankaŭ vi kun li. Tem'as pri li'a viv'o, pri li'a honor'o, kaj vi'a intern'o est'as nur'a ard'aĵ'o, blank'e inkandesk'ant'a. Ĉio, kio en vi fi'as kaj mav'as, ĉio konsum'iĝ'as. Kaj kiam la batal'o fin'iĝ'is, kaj Rikard'o Arlington ofer'as si'a'n viv'o'n pro virt'o — la flam'o'j lant'e kuŝ'iĝ'as. Sed tio ne est'as brul'ej'o, tio ne est'as brul'ruin'o'j.
Nur la mal'bon'o mal'aper'is — rest'as nur pur'a anim'o. Ĉio mav'a for'brul'is en tiu bel'eg'a fajr'o. Jen flam'o'j, kiu'j'n kon'as mi, amik'o'j.”
Jen, kio'n sci'as donac'i la art'o kaj kia bon'a sorĉ'ist'o est'as sur'scen'ej'e aktor'o! Kiel li'a vort'o depon'iĝ'as en la mem'o'n de la spekt'ant'o'j kaj kia'n trans'form'o'n ĝi kaŭz'as en ili. La mask'it'a knab'in'o fiks'rigard'as sci'vol'em'e la sol'ec'a'n gast'o'n.
”Ankoraŭ unu botel'o'n?”
”Kompren'ebl'e,” agit'as Gaspar'o la rest'ant'a'j'n frank'o'j'n. Tio est'as la frank'o'j, kiu'j'n donac'is al li la publik'o, ĉar li ek'flam'ig'is en ĝi et'a'n, frid'a'n flam'et'o'n. Du botel'o'j da vin'o el Arbois sufiĉ'as por unu vesper'o en la rol'o de Arleken'o. Fakt'e ĝi mult'as. Gaspar'o ja ŝat'e pag'us, se li darfus lud'i. Du botel'o'j da vin'o sufiĉ'as por Arleken'o kaj sufiĉ'as por Gaspar'o. Li'a vizaĝ'o mal'kviet'as, li'a'j trajt'o'j degel'as. Est'as moment'o'j kiam li em'us rid'i.
Li flustr'as al si sen'senc'a'j'n vort'o'j'n.
”Vi prav'as, majstr'o,” kontinu'as la predik'o'n de la skerm'ist'o iu griz'a kaj et'a hom'o kun ard'ant'a voĉ'o. ”Kiam mi fart'as plej mizer'e, mi ir'as en teatr'o'n. Kaj re'ven'ant'e, mi est'as tut'e ali'a hom'o.”
”Jes. Teatr'o est'as laik'a templ'o, kie la hom'a'j anim'o'j konvert'iĝ'as al virt'o,” konfirm'as la skerm'ist'o. Al Fancioull ŝajn'as, ke long'e li silent'is. Li pren'as gitar'o'n kaj tint'ig'as la kord'o'j'n.
”Ĉu vi sci'as, kio'n kant'i?” vok'as iu el ili.
Li kap'jes'as kaj melankoli'e rid'et'as. ”Ĉu vi ne erar'os?”
La gitar'o tint'son'ig'as melodi'o'n. Kaduk'a voĉ'o al'iĝ'as.
”Aŭd'u, mar'ist'o vok'as: Sankt'a Helen'a!
Di'o, jen lok'o, kie li splen'as!”
En Gaspar'o lant'e venk'as trist'o la ĝoj'o'n. Li jam ne vid'as la okul'o'j'n de la nigr'a'har'a kelner'in'o. La futur'o mal'aper'as en mal'pur'a fum'o, simil'a al surfac'o de Sejn'o. Brrr! Li ek'trem'is ĉe tiu imag'o. Ne, tio ne est'as Sejn'o, sed la mar'surfac'o kaj sur ĝi navig'as ŝip'o.
”Jen, mar'ist'o! Kio sur'bord'e tie?
Nigr'a flag'o. Horor'o mi'n ombr'is.
Li mort'is? Glor'o, vidv'in’ nun ci est'as!
Eĉ mal'amik'o'j hodiaŭ ek'plor'is!”
La anim'o de Gaspar'o naĝ'as sur ond'o'j. En li'a'j okul'o'j tenebr'o pro kap'turn'o el la profund'o, super kiu li naĝ'as. Kaj en vid'ating'ebl'o — rok'o kun nigr'a flag'o. Al kiu ĝi aparten'as?
La old'a skerm'ist'o kap'balanc'as. ”La glor'o est'as tromp'a afer'o kaj ne ĉiu est'as kre'it'a por ĝi. Ankaŭ Talma for'ir'os, li'a glor'o for'pas'os. Kaj kiom da labor'o, kiom da streb'ad'o li bezon'is!”
”Sed kiom da feliĉ'o li dis'don'is,” dir'as ali'a kaj lev'as la glas'o'n. ”Je li'a san'o! Dank'o'n pro ĉio, kio'n li don'is al ni!”
”Je Rikard'o!” dir'as la griz'ul'o.
”Je Hamlet'o!” re'memor'as ali'a kaj ĉiu'j ek'trink'as. ”Trink'u vi ankaŭ, sinjor'o!” minac'e dir'as iu student'o al Gaspar'o. ”Aŭ ebl'e vi ne ŝat'as ni'a'j'n aktor'o'j'n?”
Gaspar'o lev'iĝ'as. En li'a cerb'o nask'iĝ'as fantom'a ide'o: Far'iĝ'i Talma de pantomim'o! Iĝ'i riĉ'a donac'ant'o! Sed kiu voj'o konduk'as al tio, kaj kie li voj'erar'is?
”Je Otel'o!” dir'as la student'o, kaj ĉiu'j lev'as la glas'o'j'n. Gaspar'o trink'as la last'a'n glas'o'n. Li'a'j okul'o'j brul'as. En la fum'o ŝveb'as nov'a'j kaj nov'a'j nom'o'j, ĉiu el ili signif'as grand'a'n kaj bel'a'n donac'o'n — kaj Gaspar'o jam trink'as absint'o'n, ĉar li vid'as antaŭ si mal'plen'o'n kaj van'ec'o'n de si'a viv'o, ĉar al neni'u iam i'o'n li donac'os, neniu'n help'os.
”Je Cid'o,” dir'as la hom'o'j kaj de'nov'e lev'iĝ'as kaj re'e tost'as al la grand'a aktor'o.
Sur la voj'o de Gaspar'o flagr'as nigr'a standard'o.
”Je Arleken'o!” li vok'as subit'e per obstin'a kaj venĝ'em'a ek'kri'o. Ĉiu'j turn'iĝ'as al li. Sed jam li vid'as neni'o'n, fin'trink'as, met'as man'plen'o'n da mon'o sur'tabl'e'n kaj stumbl'et'as al pord'o. La hom'o'j ĉirkaŭ la tabl'o ne rid'is. Ili'a'j rigard'o'j est'is kompat'a'j; ebl'e ŝat'e ili help'us. Sed Gaspar'o pez'e al'ir'is al pord'o kaj mal'aper'is. La mask'it'a kelner'in'o ferm'as post li.
”Tro mult'e li trink'is,” dir'as la skerm'ist'o serioz'e. ”Okaz'is al li ver'simil'e io mal'ĝoj'ig'a.”
Defend'u vi'n, re'kolekt'u la kuraĝ'o'n! Sed por kio? Se vi hav'as antaŭ vi i'o'n, por kio vi batal'as, bon'e. Sed se antaŭ'e oni for'pren'is de vi ĉiu'j'n cel'o'j'n? Nigr'a flag'o! Mil'o'j da simil'ul'o'j ekzist'as, sed la last'a el ili est'as mi. Ĉiu hav'as almenaŭ unu hom'o'n, kiu'n li pov'us pri'donac'i. Mi jam ne. Kaj mi ne sci'as viv'i nur por mi mem. Mi bezon'as hom'o'j'n. Mi bezon'as ili'a'j'n okul'o'j'n, ili'a'n interes'o'n, spir'o'n, anim'o'n. Mi ne kulp'as pro tio, tiel mi est'as kre'it'a. Por mi ĝi est'as aer'o. Aŭ mi spir'os aŭ pere'os.
Post fenestr'o'j, kiu'j'n li preter'pas'as, viv'as hom'o'j. Ili re'spir'as trankvil'e dum'dorm'e. Ge'edz'o'j, ge'am'ant'o'j, famili'o'j, flank’ ĉe flank'o. Kaj ali'a'j ebl'e ankaŭ sol'ec'as, sed post kiam ili lev'iĝ'os, ili renkont'os kon'at'a'j'n vizaĝ'o'j'n. Ili hav'as ge'patr'o'j'n, infan'o'j'n. Nur li, se la tut'a'n mond'o'n li tra'migr'us, li trov'os neniu'n. Kio'n far'i? Ĝis hodiaŭ vi ne sci'as, kio'n al vi suflor'as la viv'o, vi fuŝ'aktor'o?
Li ne kompren'as, li ne vol'as. Li spit'as kompren'i. Sed kiam li de'flank'iĝ'is post'angul'e'n, ek'salt'is kontraŭ li vir'aĉ'o. Ebri'a, hid'a, magr'a ul'aĉ'o, okul'o'j esting'iĝ'int'a'j post van'a'j pet'o'j, lip'o'j kurb'ig'it'a'j. Nun ili star'as kontraŭ si. De mal'proksim'a lantern'o ĉi-lok'e'n fal'as lum'et'o. Sed tamen ili re'kon'as unu la ali'a'n.
La alt'a obstin'em'a frunt'o, har'ar'o mal'ord'em'e komb'it'a, akr'a'j krani'o-ost'o'j, trist'a buŝ'o. Tio est'as ci, dir'as Deburau. Kaj la vir'o en'spegul'e tio'n dir'as sam'temp'e kun li, en la spegul'o de parfum'ist'o sur strat'angul'o, frakas'it'a per baston'o aŭ ŝton'o.
Sed Gaspar'o vid'as bon'e. Tio est'as ci. Kio'n ci vol'as? El la okul'o'j de la kontraŭ'ul'o en'spegul'e mal'aper'as trist'o; ili plen'iĝ'is de mal'am'o. Jes, mi mal'am'as ci'n. Ci'a'n mal'larĝ'a'n vizaĝ'o'n, ci'a'j'n perfid'em'a'j'n okul'o'j'n, ci'a'n lac'a'n kaj idiot'a'n esprim'o'n. Kiel ci pov'is kuraĝ'i prezent'ad'i Arleken'o'n, kiu est'as mem'konsci'a, mastr'o super la viv'o? Ci est'as pajac'o Pierot'o kaj ci perfid'is li'n.
Ĉiu perfid'o venĝ'iĝ'as. Neniu'n interes'as, kio si'n kaŝ'as post ci'a vizaĝ'o, Gaspar'o, idiot'o, Pierot'o, figur'et'o konven'a por vang'o'frap'o'j.
Li observ'is si'n mem per long'a konstern'a rigard'o. Tiu kontraŭ'e rigard'as sam'e. Gaspar'o dev'as sub tiu silent'em'a juĝ'o de la sever'a'j okul'o'j per si'a tut'a mem'o konfes'i si'a'n van'ec'o'n. Al si'a fin'o.
Nun! Kio'n li ek'percept'is? I'o'n nov'a'n? Li tim'as mov'i eĉ nur unu vizaĝ'trajt'o'n. Ne plu est'as Pierot'o. Kia fizionomi'o ĝi est'as? Kie li ek'vid'is ĝi'n? Kaj subit'e li re'memor'as. Ĝi est'as vizaĝ'o de Izidor'o Foulard, ir'ant'a al mort'o.
Volont'e li ek'mov'us si'n, ŝat'e li neni'ig'us la esprim'o'n, sed li ne pov'as. Kvazaŭ sur li'a vizaĝ'o kuŝ'us marmor'a mask'o. Vizaĝ'o de hom'o, kiu adiaŭ'as la mond'o'n.
Gaspar'o'n terur'as la ver'o, kiu'n montr'is al li la propr'a vizaĝ'o. Iu ali'a ebl'e tio'n ne re'kon'us. Sed li jes, ĉar li'a vizaĝ'o kapabl'as mal'kaŝ'i ankaŭ la plej sekret'a'n ide'o'n. Kaj li vid'is last'sekund'e Izidor'o'n Foulard.
Li for'las'as si'a'n soci'o'n kaj far'as kelk'a'j'n paŝ'o'j'n tra la strat'o. Antaŭ li aper'is abomen'a siluet'o de gigant'a best'o paŝ'ant'a sur kelk'a'j krur'o'j. Sub la krur'aĉ'o'j de la monstr'o re'bril'as la ĉiel'o. Li vol'us fuĝ'i, mal'aper'i, dis'ŝir'i la propr'a'n vizaĝ'o'n kaj de'ŝir'eg'i de'sur ĝi la terur'a'n konfes'o'n — sed jam li'n ek'reg'is la cert'ec'o. Dir'as tio'n li'a propr'a vizaĝ'o kaj tiu ne mensog'as.
Pont'o d’Austerlitz!
La balustrad'o mal'klar'e bril'as. Ĉio apud la akv'o aspekt'as morb'e kaj mukoz'e. La firmament'o, kaj'o, river'o. Fiŝ'odor'o ascend'as de'sur la akv'o'surfac'o. Li'a stomak'o naŭz'as. Li klin'as si'n trans la balustrad'o'n kaj vom'as. Li abomen'as si'n mem. Li naŭz'as pro la vin'o trink'it'a dum mal'sat'o, ankaŭ pro la viv'o.
La tut'a mond'o rotaci'as kun li. Amar'a'j saliv'o'j abomen'ig'as al li la propr'a'n spir'o'n. Dom'o'j klin'iĝ'as, la pont'o de Austerlitz danc'as kiel urs'o sur mal'lert'a'j krur'o'j. La lum'o'j pik'as en la okul'o'j'n. Est'as mal'bon'e, mal'bon'e. Tut'a li renvers'iĝ'as kaj rigard'as la mond'o'n per la el'turn'it'a'j okul'o'j.
Lant'e li descend'as sur ŝton'o'j kaj mal'larĝ'a'j ŝtup'et'o'j al la river'o. Tuj apud la akv'o mal'alt'as dig'o, haven'o por et'a'j bark'o'j. Dum'tag'e tie rest'ad'as vend'ist'o'j de frukt'o'j kaj lan'o. La dig'o konduk'as ĝis sub la pont'o.
Gaspar'o dev'as ir'i tie'n, mem ne sci'ant'e kial. La vizaĝ'o en la spegul'o ordon'is tio'n al li. La mond'o ne hav'as interes'o'n, ke li viv'u. Ĉio van'as, mal'plen'as, mal'amik'as. Li star'as sub la pont'o. Kiel fart'is vi, pa'nj'o, kiam vi tiam ir'is al la river'o? Re'memor'o pri mal'varm'a'j, nigr'a'j pavim'o'j. Li ek'hezit'is. Li ĉirkaŭ'rigard'as kiel frakas'it'o. Se almenaŭ vag'lum'o de esper'o ie aper'us!
Sed ĉirkaŭ'e nur nigr'o. Kaj antaŭ li, ĝis kie li vid'ating'as, ankaŭ nur la nigr'o. Neni'o bon'a kaj bel'a, nur la mal'just'ec'o kaj mal'just'um'o, anstataŭ bel'o mal'pur'o. Kaj la detru'a spir'o de van'ec'o.
La nigr'a spegul'o kun flav'a'j re'bril'o'j. Ĉu vi rigard'as vi'n, Gaspar'o? Ĉu vi rigard'as de pli proksim'e?
Sur'pont'e iu ir'as. Kia'j'n atest'ant'o'j'n send'as la hazard'o al li?
”Don'u ĝi'n al mi!” kri'as vir'in'a voĉ'o. ”Vi promes'is dek'kvin.”
”Ferm'u la buŝ'aĉ'o'n,” replik'as vir'a voĉ'o, ”aŭ mi draŝ'os ci'n.”
Gaspar'o ankaŭ en la du'on'konsci'o ironi'e ek'rid'et'is. Dign'a akompan'o al ĉi tiu moment'o. Super la putr'ant'a akv'o ankaŭ la hom'o'j est'as tia'j, lasciv'a'j, mal'nobl'a'j.
”Seks'um'i, pri'ŝtel'i mi'n kaj — fuĝ'i?”
”Se ci ne for'iĝ'os, monstr'o ...”
La tri'a voĉ'o ankoraŭ pli krud'a ol la antaŭ'a'j, inter'ven'is.
”Vid'u, sinjor'o Adolf'o eĉ dum'nokt'e ne las'as en trankvil'o ...
Dum tag'e li pri'ŝtel'as fiŝ'ist'o'j'n, dum'nokt'e putin'o'j'n.”
”Ir'u ci'a'n voj'o'n,” minac'e muĝ'as la unu'a.
”Ci ŝtel'is hodiaŭ de mi pes'il'o'n!”
”Kaj kiu okup'is mi'a'n vend'o'plac'o'n, kiu? Ci!”
”Kri'aĉ'u je vi'a'j infan'o'j, fi'ul'o, kaj ne mi'n.”
”For, Kristofor'o, mi dir'as, for, aŭ mi ne garanti'as pri mi!”
Gaspar'o energi'e lev'is la vizaĝ'o'n kaj ek'vid'is ili'n sur'rand'e de la pont'o en nebul'o de lum'o'j. Du krud'a'j, ne'raz'it'a'j vizaĝ'o'j, du el la plej aĉ'a'j vizaĝ'o'j el la tut'a periferi'o. El vir'in'o, kiu en'paŝ'is inter ili'n, blov'is grobeco.
”Ci est'as pork'o, Adolf'o,” grak'is Kristofor'o. ”Neni'o ali'a!”
”Ci est'as krom'e ankaŭ drink'ul'o kaj ŝtel'ist'o.”
”Vi ambaŭ est'as latron'o'j!” strid'is la in'aĉ'o.
Gaspar'o ferm'et'is la okul'o'j'n, kvazaŭ iu kraĉ'us en li'a'n vizaĝ'o'n. Li kaŭr'iĝ'is kaj korp'flank'e fal'is en akv'o'n. La river'o ek'ŝpruc'is iom kaj ek'ŝaŭm'is. Fort'a'j humid'a'j man'o'j ek'prem'is li'a'n kol'o'n kaj komenc'is li'n strangol'i. Sovaĝ'e li ek'barakt'is. Sed la ond'o'plen'o kovr'is li'a'j'n okul'o'j'n kaj pez'e al'prem'iĝ'is al la tut'a vizaĝ'o. Li ek'vid'is strang'a'j'n, ŝanĝ'it'a'j'n stel'lum'o'j'n. De'for'e rapid'eg'e proksim'iĝ'is eg'a muĝ'ad'o. Ĉio'n en'glut'is mal'lum'o.
La last'a man'mov'o post lum'ek'bril'o, sed la man'plat'o'j de la river'o pli fort'as. La bru'eg'o split'ig'as li'a'j'n sens'o'j'n. La tenebr'o absorb'is li'n.
Jen la fin'o.
Mal'hel'o. La bru'eg'o fin'son'as, re'ven'as, for'ir'as. Anstataŭ ĝi aŭd'ebl'as rimark'ebl'a plaŭd'ad'o de la akv'o. Kio ĝi est'as? Tiel son'as la river'fund'o? Hom'a'j voĉ'o'j.
”Li'a'j palpebr'o'j trem'et'as,” dir'is la vir'in'o.
”Jam ĉio bon'a,” dir'as rasp'a, raŭk'a voĉ'o. ”Sed kred'u, Adolf'o, ĝi okaz'is last'moment'e.”
”Ebl'e, ke en la last'a,” konsent'is la ali'a. ”Sed grav'as, ke ĝust'a'temp'e.”
”Tia jun'ul'o,” bedaŭr'as la vir'in'o. ”Kial li mal'esper'is?”
”Ĉu mal'prudent'a? Idiot'a!” konklud'as Kristofor'o. ”Mi dron'ig'os mi'n — kaj jam li kur'as. Tio'n sci'us far'i ĉiu.”
Gaspar'o apert'as la okul'o'j'n. La lum'o li'n impet'e frap'as. Rapid'e kaj de'nov'e li ferm'as la palpebr'o'j'n. Hid'a sent'o rul'iĝ'as al li'a gorĝ'o. Li tus'as kaj sufok'iĝ'as.
”Nur sen'pez'ig'u vi'n, vi fart'os pli bon'e,” kviet'ig'as li'n la in'a voĉ'o, kaj ies man'o'j li'n lev'et'as. Gaspar'o kraĉ'as akv'o'n, rukt'as, balbut'as. Fin'e li aŭdac'is las'i la okul'o'j'n apert'e. Li kuŝ'as sur'ter'e. Li est'as sen'vest'ig'it'a, sed trans'ŝultr'e li hav'as kurten'o'n kaj la krur'o'j est'as volv'it'a'j en fremd'a mantel'o.
Apud li genu'as vir'in'o. Lant'e kaj per okul'o'j ankoraŭ nebul'a'j, li trov'as ŝi'a'n vizaĝ'o'n. De kie li kon'as ĝi'n? En'cerb'e lant'e hel'iĝ'as. Kie li trov'iĝ'as? Kaj tiu vizaĝ'o? Ĝi ne est'as bel'a, frunt'o mal'alt'a, lentug'a, la buŝ'o larĝ'a kaj la har'ar'o taŭz'it'a. En li'a re'memor'o ek'bril'et'is. La pont'o. Lum'o super la balustrad'o!
Kverel'o! Hom'o'j!
Li ek'rigard'as ankoraŭ unu'foj'e. La vir'in'o ek'rid'et'as. Kaj Gaspar'o pi'e okul'fiks'as ŝi'n. Kiam ŝi ek'rid'et'is, en la okul'o'j aper'is tiom da bon'ec'o kaj afabl'ec'o, ke ŝi aspekt'is kiel madon'o.
”Ĉu li jam re'konsci'iĝ'is?” aŭd'iĝ'is voĉ'o mal'antaŭ'e.
Gaspar'o prov'as apog'i si'n je la kubut'o kaj re'rigard'i. Li ek'vid'is du vir'o'j'n. La kurten'o de'glit'is de'sur li'a'j ŝultr'o'j. Jes, jen ili. Kanajl'o'j de'sur la pont'o, kiu'j per si'a vulgar'a scen'o ven'is kuraĝ'ig'i li'n por mem'mort'ig'o.
”Vi mi'n —?” demand'is Gaspar'o sen'decid'e.
”Ni ne las'os vi'n ja en'akv'e, hom'et'o,” dir'as la unu'a.
”En river'o aparten'as fiŝ'o'j, ne hom'o'j. Tie vi mal'bon'e tra'nokt'us.”
”Ĉu vi el'tir'is mi'n el la akv'o?”
”Mi ne, sed ĉi tie Kristofor'o, kiu bon'e naĝ'as.”
Gaspar'o konstat'as, ke Kristofor'o ankaŭ est'as en'volv'it'a en iu'n kovr'aĵ'o'n kaj mal'antaŭ'e super la forn'o sek'iĝ'as du mal'sek'a'j vest'o'j.
”Ĉu vi?”
Kristofor'o mal'lev'as hont'em'e si'a'n rigard'o'n kaj li'a terur'e ruĝ'eg'a vizaĝ'o, variol-difekt'a, sur'hav'as i'o'n, kio simil'as al rid'et'o. ”Kiel dir'as Adolf'o, la river'o — neni'o taŭg'a por jun'ul'o'j mez'e de nokt'o.”
”Ĉu la knab'in'o vi'n for'las'is?” en'miks'iĝ'is en la dialog'o'n la vir'in'o.
”Las'u li'n en trankvil'o,” mentor'as ŝi'n Adolf'o, kiu kun si'a vizaĝ'o, plen'kresk'it'a de robusta barb'o, kuraĝ'e pov'us prezent'i rab'ist'a'n ĉef'o'n en marionet'a teatr'o. ”Li tro impet'iĝ'is. Tio facil'e okaz'as.”
Gaspar'o ankoraŭ ne hav'as klar'a'n kap'o'n. Intermit'e ek'son'as en'e bru'eg'o, fajf'ad'o. Hom'o'j for'ŝir'is de'sur li'a gorĝ'o pez'a'j'n man'o'j'n de l’ river'o; sed ĉe tiu re'memor'o li trem'et'as, kvazaŭ ĝis nun ili tuŝ'us li'n. La pas'int'ec'o est'as ĥaos'a.
”Kie mi nun est'as?”
”Ĉi tie, ĉe Kristofor'o,” montr'as la ruf'a rab'ist'o-ĉef'o.
”Tiu, kiu okup'is vi'a'n vend'ej'lok'o'n?” sekv'as Gaspar'o faden'o'n de la last'a'j impres'o'j.
”Li est'as tiu, mizer'ul'o,” mild'e dir'as Adolf'o.
”Sed kio sen'ĉes'e plaŭd'as ĉi tie?”
”Tio est'as li'a bud'o sur'akv'e. Ĝi ankr'is je kvin paŝ'o'j pli for'e.
Maten'e li tren'is ĝi'n ĉi tie'n, kanajl'o!”
Gaspar'o observ'as ili'n ambaŭ kaj lant'e obsed'as li'n strang'a ĝoj'o. ”Sci'u,” dir'as la vir'in'o, ”se vi kon'us ili'n, vi ne mir'us. La du plej grand'a'j vulgar'ul'o'j sur la tut'a kaj'o.”
”Unu'e mi aŭd'is vi'n,” re'memor'as Gaspar'o. ”Ankaŭ vi'n,” — li ek'hezit'as; li hont'as dir'i: ili pri'ŝtel'is.
”Eĉ tie mal'supr'e vi aŭd'is mi'n? Mi dev'is do eg'e kri'aĉ'i.
Adolf'o pri'rab'us kiu'n ajn.”
”Mal'riĉ'a hom'o dev'as ŝpar'i, kie ebl'as,” ŝultr'o'lev'et'as Adolf'o.
”Sed kiel hast'e ni descend'is de sur la ŝtup'ar'o! Mi est'is mal'supr'e unu'a.”
”La unu'a,” ironi'as mal'respekt'e Kristofor'o. ”Unu'a vi halt'is sur'bord'e. Kiu est'is unu'a en'akv'e, ci, kamel'o?”
”Kamel'o akv'o'n ne en'ir'as,” klar'ig'as Adolf'o al li. ”Por tia kaz'o taŭg'as vi.”
Ili ambaŭ rid'as pri si'a'j iom grobaj ŝerc'o'j kaj al Gaspar'o, kiu kuŝ'as sur'ter'e kaj rigard'as supr'e'n al ili'a'j vizaĝ'o'j, subit'e ŝajn'as: ĉiu'j ĉi fripon'a'j kaj sen'taŭg'a'j hom'o'j est'as sankt'a'j. Post ili'a'j mal'glat'a'j vizaĝ'o'j kaj vort'o'j aper'as lum'et'o de la hom'a bon'ec'o.
”Se vi el'fiŝ'is la gast'o'n, vi pov'us for'romp'i gorĝ'o'n al iu botel'o,” propon'as al la dom'mastr'o Adolf'o.
”Mi ne vol'as vin'o'n,” terur'iĝ'as Gaspar'o.
”Ja ĉi tie ĉe'est'as ankaŭ ali'a'j gast'o'j,” rid'et'as Adolf'o.
Kristofor'o lev'iĝ'as en si'a kurioz'a vest'aĵ'o kaj ek'palp'as por io en ŝrank'o. Li tir'as botel'o'n.
”Kiu flu'o ĝi'n al'driv'is al vi?” gest'as Adolf'o ŝtel'ist'e.
”Ĉit!” atent'ig'as Kristofor'o pri la sav'it'o.
”Kiu fakt'e vi est'as?” demand'as la knab'in'o, sen'ĉes'e genu'ant'a ĉe Gaspar'o sur'ter'e.
”Aktor'o,” flustr'as Gaspar'o, kaj post kiam li tio'n el'dir'is, kvazaŭ minac'e re'ven'us al li ond'o de tim'o pri la futur'o.
”Komedi'ant'o?”
”Jes.”
”Kaj vi vol'is dron'ig'i vi'n?” mir'as Adolf'o. ”Oni hav'as tiom mal'mult'e da distr'o. Kie'n for'pas'is temp'o'j, kiam ĉiu'paŝ'e vi trov'is sorĉ'ist'o'n, akrobat'o'n, ĵongl'ist'o'n!”
”Ĉu ankaŭ vi el'sorĉ'as kunikl'o'n el ĉap'o?” interes'iĝ'as la ruf'ul'o.
”Mi lud'as teatr'o'n,” bedaŭr'as Gaspar'o. ”Sur'scen'ej'e.”
”Mi ŝat'as teatr'o'n,” ek'bril'as Adolf'o. ”Kiam aktor'is ĉi tie ital'o'j, mi ir'ad'is sen'pag'e. Sed ebl'e por komedi'o vi est'as tro mal'gaj'a, ĉu?”
”Mi ŝat'as pli mal'gaj'a'j'n komedi'o'j'n, mi ŝat'as plor'i,” dir'as la mal'bel'a knab'in'o sur'ter'e. Kaj en subit'a konfid'o ŝi al'don'as: ”Mi nom'iĝ'as Justina, ĉu klar'e?”
Gaspar'o fart'as inter ili pli kaj pli bon'e.
”Ĉio ĉi ne grav'as tamen,” aŭd'iĝ'is skeptik'e Kristofor'o. ”Mi opini'as, ke el'sorĉ'i kunikl'o'n el ĉap'o est'as tamen la plej grand'a ĵongl'aĵ'o.”
Ili tost'is kun Adolf'o el romp'it'a'j glas'o'j. Adolf'o post si viŝ'is la glas'rand'o'n, de'nov'e en'verŝ'is kaj don'is al Justina.
”Ĉu vi ankoraŭ ne hav'as apetit'o'n?” ŝi rid'et'as al Gaspar'o.
”Ne.”
Vin'o'n ne. Sed Gaspar'o ne pov'as sat'rigard'i tiu'j'n tri lum'ant'a'j'n vizaĝ'o'j'n. Tie sur la pont'o nokt'e preskaŭ est'iĝ'us konflikt'o. Sed inter'romp'is ĝi'n la stult'aĵ'o. Salt'o en'akv'e'n. Kaj ili ĉes'is insult'i kaj kur'eg'is mal'supr'e'n. Adolf'o est'is la unu'a sur'bord'e kaj Kristofor'o la unu'a en'akv'e. Ili el'tir'is li'n, sav'is, al'port'is ĉi tie'n. Kaj ili feliĉ'as, ke la afer'o sukces'is. Subit'e ili ĉiu'j est'as pli bon'a'j kaj ĝoj'as, ke tio'n ili kapabl'is. Ili ĝoj'as, ke ili est'as hom'o'j.
Ĉu, Gaspar'o, vi ne est'as de'nov'e pli prudent'a?
Vi tra'viv'is jam mult'e da mis'a'j kaj aĉ'a'j afer'o'j, sed unu ankoraŭ mank'is. Vi ne ek'rigard'is vid-al-vid'e la mort'o'n. Kaj al kiu okaz'as tio, tiu pov'as subit'e pli bon'e kompren'i la viv'o'n.
Ankaŭ kruel'a dolor'o est'as grand'a, pur'ig'a flam'o. Kaj post kiam la flam'o'j esting'iĝ'as, vi trov'os en cindr'o gem'o'j'n. La viv'o prov'is vi'n konvink'i, ke ĝi van'as. Mal'esper'o konduk'is vi'n ĝis sojl'o de la mort'o. Nun vi re'ven'as. Sed kiam vi mal'ferm'os la okul'o'j'n, kiu'j jam est'is pac'iĝ'ant'a'j kun tenebr'o, vi ek'kon'as, ke tamen io ekzist'as, kio ne aparten'as al grand'a van'ec'o. Kaj tio est'as la hom'o'j.
Vi spert'is, ke hom'o'j mal'bon'as, mal'grand'as, mal'moral'as, mal'just'as. Ankaŭ ĉi tiu'j tri aparten'is al ili. Sed ankaŭ ĉi tiu'j tri el la plej mal'bon'a'j en'e hav'as vag'lum'o'n de bon'ec'o kaj nobl'ec'o. Ili kapabl'us damaĝ'i unu la ali'a'n. Sed ili sci'as trov'i en si ĝoj'o'n pro la bon'a ag'o. Ankaŭ vi dev'as ĝi'n trov'i en ili. Nur perfekt'e ili observ'u, en'rigard'u ili'n. Ĝi est'as ŝton'oz'a noval'o, plen'a de kard'o'j. Kaj tamen inter dorn'o'j kaj ŝton'o'j est'as ia en'sem'it'a gren'er'o da bon'o. Neces'as ĝi'n trov'i, akv'um'i, help'i al ĝi ek'ĝerm'i.
Neni'u nur bon'as. Ankaŭ neni'u nur mal'bon'as. La mond'o mien'as hid'e. Vi dev'as serĉ'i vort'o'j'n, kiel ĝi'n al'parol'i, por ke ĝi ek'rid'et'u. Kaj en la sam'a moment'o ek'bril'as ĝi'a mal'bel'o per ĉiel'a'j lum'o'j kaj vi plen'um'is vi'a'n dev'o'n kaj hav'as la paradiz'o'n en'kor'e.
Vi est'as komedi'ant'o! Nur komedi'ant'o! Kaj tamen tiu'j hom'o'j bedaŭr'as vi'n. Ili bezon'as vi'n. Vi ne pov'as mort'i, tio est'as mal'brav'aĵ'o. Vi dev'as viv'i kaj ir'i la voj'o'n, kiu hodiaŭ mal'ferm'iĝ'is al vi.
”Li dorm'as,” flustr'as Justina kaj apog'as li'a'n kap'o'n.
”Povr'ul'o. Mult'o'n ver'simil'e li ne hav'as. Ni dev'as pri li iom'et'e zorg'i. Kio'n vi opini'as, Kristofor'o?”
”Mi opini'as, ke vi demand'as mal'saĝ'e. Tio mem'kompren'ebl'as.”
”Do ne koler'u tuj, mi pet'as.”
”Ĉu mi iam koler'as?”
”Ŝŝ!” konsent'as Adolf'o. ”Mi ir'as dorm'i. Kaj vi, Justina?”
”Mi for'ir'os.”
”Kie'n vi ir'us?” dir'as Kristofor'o. ”Se mank'as al vi hejm'o, rest'u ĉi tie.”
”Ŝi pov'us ir'i al mi,” propon'as Adolf'o.
”Vi ne sci'as kondut'i. Kaj post'e, ebl'e la knab'o i'o'n bezon'os, post kiam li sat'dorm'os.”
”Bon'e,” konsent'as Adolf'o. ”Sed maten'e ne eskap'u for de mi, Justinja. Mi al'port'os al vi la ŝuld'o'n.”
”Neniom mi vol'as. Mi sent'as tia'n ĝoj'o'n.”
Ankoraŭ ŝi glat'ig'as li'a'n har'ar'o'n kaj ŝi'a'j mal'delikat'a'j fingr'o'j delikat'e tuŝ'as li'a'n frunt'o'n. Gaspar'o ek'dorm'as pro mal'fort'iĝ'o.
Ludovik'o la XVIII-a mort'is.
Hom'o'j akcept'is tiu'n sci'ig'o'n sam'e trankvil'e, kvazaŭ ili ek'sci'us, ke hund'o de la najbar'o perd'iĝ'is. Tiom pli profund'e vibr'ig'is ili'a'j'n anim'o'j'n mal'am'o pro ekzekut'o de kvar kadet'o'j en la Rochelle, ĝust'e en la tag'o, kiam la kort'eg'o bru'e solen'is nask'iĝ'o'n de la fil'in'o de duk'o de Berrz. La ekzekut'ist'o'j ordon'int'a'j post'las'i la korp'o'j'n de la mort'int'o'j ĝis'krepusk'e sur la plac'o, ating'is ver'e la mal'o'n de tio, kio'n ili intenc'is kaŭz'i.
Hom'o'j preter'ir'ad'is silent'e kiel en kirk'o kaj profund'e de'met'ad'is ĉapel'o'j'n. En la rigard'o'j ĉe renkont'iĝ'o'j en'est'is morn'a inter'kompren'iĝ'a solen'o.
Sur'tron'iĝ'is Karolo la X-a.
Por la popol'o ek'de la unu'a tag'o de si'a reg'ad'o li est'is perd'it'a. Li el'las'is en la tron'ĵur'o la fraz'o'n pri toler'em'o. Tio dis'fam'iĝ'is en la antaŭ'urb'o'j per rapid'o de vapor'lokomotiv'o, kiu ĝust'e en tiu'j tag'o'j far'is si'a'j'n unu'a'j'n prov'vetur'o'j'n. Karolo, mal'bel'eg'a kaj kaduk'a ul'et'o, ne kontent'iĝ'is per tio, ke li ĵet'iĝ'is ĉe la kron'ad'o al la krur'o'j de la arki'episkop'o, li ig'is si'n post kelk'a'j tag'o'j ordin'i je pastr'o kaj li di'serv'is ĉe ĉiu okaz'o. La potenc'o eklezi'a kresk'is. Procesi'o altern'is procesi'o'n.
La popol'o hav'is unu'sol'a'n arm'il'o'n: B ranger’on. El li'a'j amik'o'j form'iĝ'is jam potenc'o, kiu'n neces'is respekt'i. Kiam la kort'eg'o postul'is mon'o'n por ekspedici'o al Hispanio, respond'is senat'an'o Manuel, proksim'a al B ranger: Ni permes'os neni'o'n. Vi'a'j el'spez'o'j super'as dum unu jar'o tiu'j'n de la imperi'estr'o dum du'dek kvin jar'o'j'n.
”Kio'n dir'os je tio la reĝ'o?” demand'is la ministr'o'j.
”Kiu'n reĝ'o'n vi opini'as? Tiu'n agent'o'n de fremd'a'j potenc'o'j?” aŭdac'is Manuel. Natur'e, li est'is arest'it'a. Sed kiel! La tut'a metropol'o babil'is pri tio kiel pri ag'o el la mal'nov'a'j bel'a'j temp'o'j, kiam ankoraŭ en la mond'o ekzist'is la hero'ec'o kaj honor'o. Oni ordon'is al serĝent'o Mercier, ke li arest'u Manuel'o'n.
La brav'a serĝent'o ne em'as kompren'i, sed post'e li re'konsci'iĝ'as kaj anstataŭ la arest-formul'o li komand'as: ”Honor'e salut'u!”
”Brav'o Mercier!” oni salut'is si'n post'e sur'strat'e. ”Serĝent'o Mercier rajt'as kiam ajn sen'pag'e en'ir'i,” vok'is la kri'anonc'ist'o apud Funambules. Okaz'e de la parad'o de la naci'a gard'o, kiam la reĝ'o atend'is bon'ven'ig'o'n, hom'amas'o'j vok'is: ”Viv'u la konstituci'o! Ministr'o'j for! For kun jezuit'o'j!”
Polic'a'j sabr'o'j de temp’ al temp'o est'is okup'at'a'j kaj kelk'a'j brav'a'j jun'ul'o'j el meti'ej'o'j perd'is iom da sang'o pro ne'klar'a ideal'o de la liber'ec'o. Sed la rezist'a mov'ad'o ne tiom fort'is, ke ĝi pov'u ek'flagr'ig'i ribel'o'n.
Tiu ferment'ad'o re'spegul'iĝ'is pli kaj pli en la spirit'a viv'o de la lum-urb'o; ĝi est'is kampanj'o de jun'a'j romantik'ul'o'j kontraŭ la antikv'a klasik'ism'o, kiu fin'iĝ'is en sen'frukt'a imit'ad'o de la mal'modern'a'j model'o'j. Gaspar'o'n inform'is pri tio diskut'o'j de pli detal'e inform'it'a'j kon'at'o'j, polemik'o'j en la gazet'ar'o, sarkasm'a'j kondamn'o'j. La nov'a mov'ad'o plaĉ'is al li; li adapt'iĝ'is al ĝi per si'a tut'a est'ad'o. La teori'o por li ne neces'is. Li est'is tia, kia li dev'is est'i, kaj la epok'o dezir'is li'n tia. Kiel ĝi nask'is Musset’on, Gautier’on kaj Hug'o’n, tiel ĝi nask'is ankaŭ Deburau’on.
Dum tag'o'j, en kiu'j kontinu'as ni'a rakont'ad'o, Musset aĝ'as dek ok jar'o'j'n. Aurora Dudevant, post'a Georg'o Sand, intenc'as aktiv'i en Parizo. Dum'as prepar'as teatr'aĵ'o'j'n pri romantik'a'j ekster'leĝ'ul'o'j, mal'am'ant'a'j la soci'o'n. Nerval traduk'as Faŭst'o'n. Delacroix, kies kolor'a'j pentr'aĵ'o'j fascin'as spekt'ant'o'j'n, litograf'as la faŭst'a'j'n scen'o'j'n, laŭ kiu'j kompon'as Berlioz. Ke'a'n lud'as en Parizo Hamlet'o'n. Talma agoni'as kaj kun'e kun li la mal'modern'a kaj perfekt'a deklam'art'o kaj koneks'e kun ĝi la tut'a mal'nov'a perfekt'a teatr'o. Hug'o trov'as en la tenebr'a tur'o de Notre-Dam'e la mister'a'n vort'o'n ”ananke”, ĉiz'it'a'n en'ŝton'e'n, kaj komenc'as prepar'i roman'o'n pri la katedral'o. Li lanĉ'as la deviz'o'n: ”Liber'o por la art'o, liber'o por la soci'o.”
Romantik'ism'o, pri kiu Akademi'o konklud'is, ke ĝi est'as morb'o kiel ekzempl'e epilepsi'o — iĝ'as literatur'a revoluci'o kaj atak'e marŝ'as kontraŭ la klasik'a'n rigid'ec'o'n sur ĉiu'j front'o'j.
Kiam Gaspar'o re'ven'is hejm'e'n post la mal'esper'a nokt'o, kiu pov'is est'i preskaŭ li'a last'a, li plen'is de kuraĝ'o. Li konstat'is ĉiu'paŝ'e, ke la viv'o bel'as, eĉ se ĝi ne est'as afabl'a. La cert'ec'o viv'i dank’ al viv'o'j de ali'a'j hom'o'j li'n ĝoj'ig'is. Li dezir'is, ke la ali'a'j viv'u dank’ al li. Sen mal'esper'o li fin'prezent'is rol'o'n de si'a drink'ul'o. Li al'miks'is ja eĉ en li'a'n grobecon pli da sprit'o ol ali'foj'e.
”Bon'e,” dir'is al li Feliks'o, kiu jam san'is.
”Mi imag'us tio'n en'tut'e ali'e,” respond'is Gaspar'o firm'e.
”Ci revoluci'ul'o,” riproĉ'is li'n Feliks'o. ”Kio de'nov'e?”
”Ĉu ni pov'us re'ven'ig'i en ni'a'j'n prezent'ad'o'j'n Pierot'o'n? Kiel Arleken'o vi hav'us pli kvalit'a'n rival'o'n.”
”Pri'diskut'u tio'n kun la direktor'o,” ŝultr'o'lev'et'is Feliks'o.
”Sed ne lament'u, se li el'promen'ig'os vi'n.”
”Bon'e,” promes'is Gaspar'o, ”morgaŭ.”
Post la prezent'ad'o trankvil'e li for'ir'is, sed en li'a kap'o svarm'is. Kiel konvink'i si'n, ke li ir'as la ĝust'a'n voj'o'n? Li ek'ir'is al Sejn'o, tra strat'et'o'j de si'a hieraŭ'a mal'esper'o. Sed neni'u re'memor'o li'n mal'fort'ig'is, li est'is en'korp'iĝ'int'a decid'iĝ'o.
”Ahoj!” li ek'vok'is de sur la kaj'o mal'supr'e'n, kie en ombr'o kaŭr'is boat'o'j apud bud'o'j de sur'river'a'j vend'ist'o'j.
Voĉ'o al li kon'at'a respond'is: ”Ahoj! Ĉu ci, Gaspar'o?”
”Mi. Ĉu Kristofor'o mal'supr'as?”
”Li est'as ĉi tie. Ni atend'as.”
La variol-difekt'it'a Adolf'o kaj la ruf'a Kristofor'o est'is vest'it'a'j pli pur'e ol hieraŭ. Unu el la vang'o'j de Kristofor'o mal'sek'et'is pro la prov'o raz'i si'n; bedaŭr'ind'e la eksperiment'o fin'iĝ'is antaŭ'temp'e. Apud la tabl'o tron'is pes'il'o. Adolf'o plen'um'is la promes'o'n.
”Ni atend'as sen'pacienc'e. Mir'e, ke ni ne kur'is de'nov'e al la river'o, ĉu ia idiot'a ide'o ven'is en vi'a'n kap'o'n.”
”Pa,” ek'rid'is Gaspar'o. ”Vi sav'is unu'foj'e mi'a'n viv'o'n kaj tio sufiĉ'as. Sed vi dev'as sav'i ĝi'n perfekt'e.”
Ili rigard'is li'n sen'kompren'e pro li'a alud'o.
”Kio'n vi dir'as je ĉi tio?” kaj li el'poŝ'ig'is bild'et'o'n. Ili rigard'is la pentr'aĵ'o'n ekspert'e de mal'proksim'o, de'proksim'e, de'flank'e — kaj nur kap'balanc'is.
”Iu stult'ul'et'o,” ili akord'iĝ'is.
”Kaj nun observ'u mi'n,” invit'is ili'n Deburau. ”Ĉu mi aspekt'as kiel tiu sur la bild'et'o?”
”Preskaŭ mi dir'us, ke jes,” hezit'em'e respond'is Adolf'o.
”Tia'n rol'o'n mi vol'us lud'i,” klar'ig'as Gaspar'o.
”Sed tiu individu'o aspekt'as kvazaŭ ne'sci'ant'a kalkul'i ĝis kvin,” konklud'as Kristofor'o.
”Observ'u mi'n. Tiel mi est'as imbecil'o, ne sci'ant'a ĝis kvin kalkul'i, ĉu?”
”Ebl'e tiu mien'o ne rest'os al vi, ĉu?”
”Kaj nun?”
Gaspar'o lant'e ŝanĝ'as la fizionomi'o'n. La okul'o'j mal'ferm'iĝ'as, sam'e la buŝ'o — kvazaŭ por ek'kri'i — sed ne kapabl'ant'e ek'vok'i, ĝi rigid'iĝ'as, unu vang'o turn'iĝ'as.
”Kio'n vi tim'as, Gaspar'o?” demand'as Adolf'o zorg'o'plen'e.
La frunt'o falt'iĝ'is. En la okul'o'j horor'o. La buŝ'o trem'et'as.
”Gaspar'o,” kri'as Kristofor'o, ”kio okaz'is al vi?”
La buŝ'o de Gaspar'o leĝer'e rid'et'as. La brov'o'j lev'et'is si'n kvazaŭ en la vizaĝ'o de l’ serv'ist'o, kiu tromp'is la mastr'o'n. La lip'o'j trem'iĝ'as, la menton'o sulk'iĝ'as, en la buŝ'angul'o'j io ek'rid'et'as.
Adolf'o kiel unu'a kompren'as kaj minac'as: ”Ci komedi'ant'o!” Tiam Gaspar'o mien'as trist'e. Li klin'as si'a'n kap'o'n oblikv'e antaŭ'e'n kaj observ'as Kristofor'o'n, kvazaŭ li vol'us li'n bedaŭr'i. Kristofor'o sub'iĝ'as al la trist'a esprim'o kaj li'a vizaĝ'o akcept'as sur si'n preter'vol'e li'a'n grimac'o'n. Sed en la moment'o, kiam ankaŭ en li'a rigard'o en'as kompat'em'a kun'sent'o, Gaspar'o per'krur'e fal'ig'is seĝ'o'n kaj Kristofor'o rul'iĝ'as sur'ter'e. Sed tio'n ja ne las'as sen'pun'e ankaŭ la ruf'a fripon'o, eĉ ne de la hom'o, kiu'n li el'tir'is el la akv'o. Li lev'iĝ'as kaj vid'ig'as dent'o'j'n.
Sed kio okaz'is? Gaspar'o koncentr'is si'a'n rigard'o'n surpriz'it'e al li'a ŝultr'o. La polm'o prem'iĝ'as al la buŝ'o, la okul'o'j rigid'iĝ'is sen'mov'e.
Kio'n mi hav'as tie? pens'as Kristofor'o. Gaspar'o al'paŝ'as kaj sen'polv'ig'as li'a'n ŝultr'o'n. Li mien'as tiel servut'e, ke ankaŭ Kristofor'o ek'rid'et'as. Ŝanĝ'o en la lud'o. Gaspar'o turn'as si'n al li kaj ek'rid'as kun'e, ek'bat'as li'a'n ŝultr'o'n. Adolf'o vol'as tio'n re'pag'i, sed jen, li sent'as ies man'o'n en'poŝ'e. Li ek'palp'as, sed jam est'as tard'e. Li'a'n tranĉ'il'o'n hav'as Deburau. Adolf'o morn'iĝ'as.
Sed Gaspar'o ek'rigard'as li'n mir'ig'it'e, kap'ne'as kaj subit'e li'a vizaĝ'o de'nov'e ident'iĝ'as kun tiu de la figur'o sur la bild'et'o. Mi sci'as kalkul'i eĉ ne ĝis kvin! La mask'o post'e mal'aper'as kaj jen de'nov'e ĉi tie Gaspar'o Deburau.
”Mi pet'as,” li dir'as kaj riverenc'as. Li re'don'as al Adolf'o la tranĉ'il'o'n kaj al'ŝov'as seĝ'o'n al Kristofor'o.
”Li majstr'as tio'n,” aprec'as Adolf'o re'kon'em'e.
”Li perpleks'ig'us oni'n,” al'dir'as Kristofor'o.
Gaspar'o atend'is, kio'n ili dir'os. Molier'o leg'ad'is si'a'j'n teatr'aĵ'o'j'n al mal'jun'a guvern'ant'in'o. Kial li ne pov'us prezent'ad'i si'a'j'n inspir'o'j'n al la nov'a'j amik'o'j?
”Do, ĉu mi sci'as teatr'i?”
”Nur se tio est'as ia profesi'o — est'i ĉe teatr'o,” rezon'as Kristofor'o. ”Posed'i planed'o'j'n aŭ vaks'figur'o'j'n, tio ebl'as, sed prezent'ad'i si'n sur'scen'ej'e?”
”Vi ne kompren'as tio'n sam'e kiel mi,” al'kri'is li'n Adolf'o.
”Jes,” amar'e replik'is Kristofor'o. ”Mi ne kompren'as.”
”Ne miks'iĝ'u en tio'n. Jen la ĝust'a vort'o.”
”Mi ne en'miks'iĝ'u? Mi, kiu la tut'a'n tag'o'n serĉ'is por Gaspar'o labor'o'n?”
Ambaŭ li'n surpriz'it'e ek'rigard'is.
”Jes,” triumf'is la ruf'ul'o. ”Mi serĉ'is kaj trov'is. Mi'a kuz'o Bistram el strat'o Bouele Noire li'n dung'us.”
”Ĉu li posed'as teatr'o'n?” demand'is Gaspar'o dub'em'e.
”Pa, teatr'o'n! Meti'ej'o'n li hav'as, li est'as serur'ist'o!”
”Gaspar'o — kaj lern'i serur'ist'a'n meti'o'n?” frap'is Adolf'o si'a'j'n femur'o'j'n. ”Ja, li est'as aktor'o.”
Gaspar'o est'is kor'tuŝ'it'a. ”Sci'u, Kristofor'o,” li dir'is. ”Mi sci'as, kio'n ni far'os. Ankoraŭ unu'foj'e mi prov'os tio'n. Se ĝi fiask'us, tiam vi konduk'os mi'n al vi'a kuz'o. Oni pov'as est'i util'a al la hom'ar'o ankaŭ far'ant'e serur'o'j'n, por ke ŝtel'ist'o'j ne pov'u ili'n mal'ŝlos'i.”
Iu frap'is. ”Justina!”
”Dir'u al ŝi, ke mi mut'iĝ'is,” ek'flustr'is Gaspar'o.
Justina en'ir'is, kaj Adolf'o, kiu pli pret'e al'kutim'iĝ'is al ide'o'j de Gaspar'o, flustr'is al ŝi mal'ĝoj'eg'e: ”Post la hieraŭ'o li perd'is, povr'ul'o, la parol'kapabl'o'n.”
Justina embaras'iĝ'is kaj per polm'o dev'is re'ten'i la ek'kri'o'n.
Tim'em'e ŝi proksim'iĝ'is al Gaspar'o. Tiu paŝ'is al ŝi kaj ek'rid'et'is salut'e.
”Bon'a'n vesper'o'n,” ŝi respond'is.
Riproĉ'e li ek'rigard'is ŝi'n kaj kap'ne'is.
”Pli fru'e mi ne pov'is ven'i,” ŝi ekskuz'is si'n, ”mi hav'is labor'o'n.”
Li sid'ig'is ŝi'n kaj kun bon'kor'a rid'et'o rigard'is al ŝi'a vizaĝ'o.
”Mi sci'as, ke vi ne koler'as. Kaj kiel tiu mal'feliĉ'o vi'n traf'is?”
Li ek'rid'et'is kaj ŝultr'o'lev'et'is. Iom li kap'sku'is.
”Vi ne opini'as tio'n grav'a? Facil'e dir'it'e.”
Gaspar'o kun amik'a esprim'o gest'is al ŝi kaj ambaŭ vir'o'j.
”Klar'e, ni help'os vi'n,” ŝi dir'is, sed subit'e ek'salt'is. ”Mi ja kompren'as vi'n.”
”Ĉu ver'e, Justinja?” salt'lev'iĝ'is Gaspar'o.
”Fakt'e,” ŝi jes'is. Ŝi re'konsci'iĝ'is: ”Vi ja ne est'as mut'a.”
”Ĉu mi ne est'as?” rid'is Gaspar'o. ”Dank'o'n, Justinja.”
”Vi sci'as parol'i per'man'e kaj per'vizaĝ'e.”
”Ankoraŭ mi nur balbut'as. Sed ebl'e mi el'lern'os tio'n.”
”Las'u mi'n,” ek'tim'is Justina, vid'ant'e, ke Gaspar'o ŝi'n ĉirkaŭ'brak'as. ”Tio ja ne konven'as.”
”Pro la am'o,” rid'et'is rab'ist'o Adolf'o.
”Mi kaj am'o?” grimac'is Justina. ”Li merit'us hav'i i'a'n prudent'a'n knab'in'o'n, kiu zorg'us pri li.”
”Antaŭ ĉio mi dev'as i'o'n kapabl'i.”
”Bon'e, sed ankaŭ tia'j afer'o'j grav'as,” ekspert'e dir'is Justina.
De'sur Notre-Dam'e aŭd'ebl'is la ek'bat'o. La unu'a post nokt'o'mez'o.
”Ĉu vi ven'os morgaŭ de'nov'e?”
”Ja, mi trov'os vi'n.”
”Kaj se vi re'kon'us, ke kiel pajac'o vi ne pov'as vi'n viv'ten'i sur'scen'ej'e,” re'memor'ig'as Kristofor'o, ”tiam ne forges'u. La strat'o Boule Noire.”
”Mi ven'us unu'e al vi.”
”Mi nur tiam, se mi de'nov'e mal'amik'iĝ'us kun Adolf'o kaj se ebl'e li ig'us mi'n spert'i, kiel gust'um'as fer'o-bat'o.”
Gaspar'o li'n ek'rigard'is riproĉ'e.
”Mi frap'os kelk'foj'e li'a'n kap'o'n,” sankt'o'sankt'e cert'ig'is Adolf'o, ”por ke tia'j ide'o'j ĝi'n for'las'u.”
Gaspar'o el'ir'is en la nokt'o'n. Sejn'o amik'e plaŭd'is. Etend'iĝ'is sur ĝi varm'a nokt'o.
La amik'ec'o inter Teatr'o Funambules kaj Teatr'o de Akrobat'o'j ne plu re'nov'iĝ'is. Ambaŭ direktor'ej'o'j observ'is si'n reciprok'e kun suspekt'em'o pro post'kulis'a'j intenc'o'j; kun envi'o, kiu dum'temp'e ŝanĝ'iĝ'is je nov'a mal'am'em'o. Bertrand ĉes'is duel'i kaj dediĉ'is si'n sen'rezerv'e al la propr'a entrepren'o kaj ĝi'a prosper'ig'o. Tial li inklin'is aŭskult'i ĉiu'j'n bon'a'j'n konsil'o'j'n kaj sugest'o'j'n, kiu'j pov'is far'i la program'o'n de la teatr'o pli al'log'a.
”Bertrand atend'as. Kio'n vi do vol'as?” bon'ven'ig'is la sekv'int'a'n tag'o'n Feliks'o Gaspar'o'n.
”Mi vol'us ŝanĝ'i rol'o'j'n de la soldat'o kaj drink'ul'o.”
”Kio'n vi vol'us lud'i? Ĉu ebl'e princ'o'n kun gitar'o?”
”Pierot'o'n.”
Post'e ili est'as en la direktor'ej'o, Bertrand kun Fabi'e'n sid'as en fotel'o'j, Feliks'o al'sid'iĝ'is sur angul'o'n de kest'o en'angul'e kaj Gaspar'o, fid'ant'e al bon'a'j fort'o'j, kiu'j montr'iĝ'is en li'a viv'o, klar'ig'as. Pli ol vort'o'j efik'as li'a'j gest'o'j, li'a mim'ik'o.
”La ĉef'a person'o en ĉiu pantomim'o est'as Arleken'o,” opini'as Bertrand, sed aŭskult'as atent'em'e. ”Ni bezon'as por li komik'a'j'n partner'o'j'n.”
”Tial mi vol'as prezent'i Pierot'o'n. Ankaŭ mi pri'konsider'is, kiel li est'u vest'it'a.”
”Ni hav'as ja por li kostum'o'n. Tiel li'n prezent'ad'is Blanchard, tiel Charpigni.”
”Tiu tro strikt'e lig'it'a jak'o obstakl'as danc'ad'o'n. Charpigni port'as larĝ'a'n kol'um'o'n, sed mi ne vol'as ĝi'n; ĝi kaŝ'as la buŝ'o'n.
Kaj la buŝ'o dev'as est'i vid'ebl'a.”
Ili rigard'as li'n du'on'respekt'e, ebl'e kiel azen'et'o'n, kiu ŝajn'ig'as ĉeval'o'n, sed sam'temp'e kun mir'o, de kie aper'is en li tiom da cert'ec'o. ”Vi imag'as li'n kiel Gillo’n en blu'a bluz'o?” demand'as Bertrand.
Gaspar'o fiks'e rigard'is antaŭ si'n, kvazaŭ li vid'us si'n mem en la nov'a kostum'o, kaj dir'is preskaŭ kun pi'a akcent'o: ”Mi vol'us hav'i liber'a'n kitel'o'n, bluz'o'n kun grand'a'j buton'o'j, en'tut'e blank'a'n. Mi vol'us hav'i larĝ'a'j'n manik'o'j'n, larĝ'a'n pantalon'o'n, ĉe ĉiu mov'o mult'a'j'n fald'et'o'j'n. Nur tiel la kostum'o harmoni'as kun la aktor'o kaj spir'as kun li.”
”Kaj la vizaĝ'o rest'us blank'a?”
”Cert'e. Sed sur'kap'e ĉi tiu'n ĉap'et'o'n.”
Gaspar'o sur'kap'ig'is la kre'aĵ'o'n far'e de Justina; ĝi est'as nigr'a kun al'ĝust'ig'it'a kovr'aĵ'o, kiu kaŝ'as la har'ar'o'n.
”Kaj kia'n ĉapel'o'n?”
”Neni'a'n. En pantomim'o grav'as ĉef'e la vizaĝ'o, la man'o'j nur fin'dir'as. Observ'u!”
Ĉiu'j dev'as agnosk'i, ke sub nigr'a ĉap'et'o blank'a vizaĝ'o est'as pli esprim'iv'a, kaj ke pec'o da ŝtof'o, kiu ek'flirt'as dum mov'o, viv'ig'as person'o'n.
”Sed ebri'ul'o dev'as grimac'i kaj ŝancel'iĝ'i,” ek'hav'is ide'o'n Feliks'o. ”Kaj vi aspekt'as mal'vigl'e.”
”Jen fakt'o,” jes'as Fabi'e'n. ”Li mien'as kiel dum sepult'o.”
Aflikt'it'e li jes'is, turn'is si'n kvazaŭ akcept'ant'e riproĉ'o'n, sed stumbl'is kaj ŝancel'iĝ'is. En li'a vizaĝ'o mov'is si'n nek unu trajt'o kaj tamen ĉiu'j, sen'vol'e, dev'is ek'rid'i. Kaj Gaspar'o kun malic'a esprim'o venk'e gest'is: ”Jen vi vid'as!”
”Bon'e, ir'u!” dir'is Bertrand. ”Prov'u tio'n! Ni ek'vid'os sur la scen'ej'o!” Kaj kiam post Gaspar'o kaj Feliks'o ferm'iĝ'is la pord'o, li turn'is si'n al Fabi'e'n: ”Se mi ne erar'as, kar'a koleg'o, aper'os sur ni'a scen'ej'o en'tut'e nov'a person'o.”
Ankaŭ Gaspar'o mem ne pov'is ĝis'atend'i la scen'ej'o'n. Li vol'is sci'i cert'ec'o'n kaj el'dev'ig'us ĝi'n, eĉ se li dev'us danc'i sur trotuar'o antaŭ kaf'ej'o'j.
La prezent'ad'o'j en Funambules est'is konstant'a'j improviz'ad'o'j de aktor'o'j, kiu'j perfekt'e sci'is si'a'j'n rol'o'j'n, skal'o'j'n de mov'o'j kaj esprim'o'j. Tiu ĉi et'a ŝanĝ'o pov'is neniu'n perpleks'ig'i. Imbecil'o, li vol'is si'n rang'alt'ig'i, ili dir'is nur. Malgraŭ tio FeliksoArlekeno zorg'em'e turn'is si'n, kiam anstataŭ du'on'ebri'a soldat'o al'ŝov'iĝ'is sur'scen'ej'e'n pal'a Pierot'o. Ili prezent'is kun Kolombin'a la preskrib'it'a'n ek'tim'o'n kaj surpriz'o'n. Pierot'o ek'kur'eg'is kontraŭ ili'n, simil'e kiel farad'is tio'n la soldat'o — sed li'a vizaĝ'o dum'e eĉ ne mov'iĝ'is. Du'on'voj'e li stumbl'is kaj fal'is. La hom'o'j ek'rid'is kaj rid'is plu, kiam Pierot'o lev'iĝ'is. Ankaŭ nun li'a vizaĝ'o rest'is sen'mov'a, kaj tamen vid'ebl'is, ke li medit'as. Li grat'et'is si'a'n frunt'o'n kaj menton'o'n. Kial fakt'e mi ven'is ĉi tie'n? Mi dev'as re'ven'i, ebl'e mi re'memor'ig'os tio'n al mi. Mi ven'os ripet'e. La publik'o kompren'as li'n kaj sci'vol'em'e li'n observ'as. Pierot'o ek'kur'as kaj fal'as. Tuj li lev'as la kap'o'n kaj atend'as, ĉu en li'a kap'o aŭror'iĝ'is. Neni'o. Do ankoraŭ unu'foj'e. Kaj de'nov'e! Gaspar'o turn'as si'n kaj rapid'e, ankoraŭ pli rapid'e li re'ven'as, pli rapid'e fal'as, li vol'as el si el'bat'i la perd'it'a'n ide'o'n.
Post'e li jam ne lev'as si'n kaj nur frap'as per si kontraŭ la ter'o'n.
La publik'o tondr'e rid'as. Sed ĉia pen'ad'o van'is. Pierot'o kuŝ'as for'konsum'it'a. Bon'e, li las'as tio'n. Li lev'as si'n. Dum li est'as dors'turn'it'a al Arleken'o, li est'as kurb'ig'it'a, li'a kap'o sen'pov'e pend'as inter li'a'j genu'o'j. Jen li ek'vid'is Arleken'o'n. Tio est'as la kaŭz'o! Pro tio li ven'is. Li vol'as ek'kur'i tie'n, kie li vid'as la eksces'ul'o'n, la vizaĝ'o'n kaj la man'o'j'n, sed la kap'o situ'is ankoraŭ inter la genu'o'j, la korp'o renvers'iĝ'as kaj el tio nask'iĝ'as nov'a kaskad'o, la komik'a fal'o kaj post'e rapid'eg'a kapriol'o mal'antaŭ'e'n. Li lev'as si'n kaj ek'kur'as, sed ĝust'e laŭ la kontraŭ'a direkt'o. Fin'fin'e li kur'ating'as, jam li hav'as li'n.
Jes, ĉar Feliks'o forges'is fuĝ'i. Van'e Kolombin'a tir'as li'n post si'n. Arleken'o ŝanĝ'iĝ'is je spekt'ant'o. Sed li dev'is eskap'i antaŭ Pierot'o. Kiel re'ĝust'ig'i tio'n?
Gaspar'o sent'as, ke al li koncentr'iĝ'as la atent'em'o de la publik'o, ke li reg'as sur'scen'ej'e. Li pov'us prezent'ad'i si'a'n Pierot'o'n, kiom long'e li vol'us. Li ek'hezit'as nun, ĉu fakt'e li kapt'is la hom'o'n, kiu li'n ĝen'is. En li'a vizaĝ'o aper'as esprim'o: ĉu ebl'as, ke tiel facil'e mi sukces'is? Li pri'dub'as si'a'n feliĉ'o'n. La jun'ul'o est'is kun dam'o. Li ĉirkaŭ'rigard'as Arleken'o'n kaj serĉ'as ŝi'n.
Feliks'o el'uz'as konven'a'n temp'o'n por fuĝ'i. Gaspar'o li'n post'kur'as. La situaci'o est'as sav'it'a.
La salon'eg'o dum la scen'o ne ĉes'is amuz'i si'n. La hom'o'j tuj ek'sent'is al la nov'e vest'it'a figur'o simpati'o'n. Gaspar'o ir'as en vest'ej'o'n. Li re'ten'as spir'o'n pro tim'o, kio'n oni dir'os al li. Sed io jubil'as en li: Jes, jes!
La aktor'o'j mien'as sen'decid'e. Al tiu'j, kiu'j li'n vid'is, li plaĉ'is; sed la komedi'ant'a profesi'o ne cert'as kaj sukces'o de unu pov'as signif'i mal'profit'o'n por ali'a'j. Tial ili silent'as. Sed Gaspar'o vol'as sci'i la ver'o'n. Ankoraŭ ne tut'e de'ŝmink'it'a, li ir'as dum'paŭz'e al direktor'ej'o. Ankaŭ Feliks'o est'as tie, sen peruk'o, kun vizaĝ'o ŝmink'it'a du'on'frunt'e. Ankoraŭ el'profund'e li spir'as post la final'a danc'o. Gaspar'o star'as, silent'as kaj rigard'as vizaĝ'e'n al si'a'j labor'don'ant'o'j. Ili decid'os pri Pierot'o, sed sam'temp'e ankaŭ pri Gaspar'o Deburau.
”Nu?” demand'as sen'decid'e Fabi'e'n.
Aŭd'ebl'as la spir'ad'o de Feliks'o, sed li silent'as kaj long'ig'as tiel la ne'cert'ec'o'n de la moment'o. Bertrand aŭd'iĝ'is: ”Skrib'u, Fabi'e'n, al li mon'pun'o'n pro atenc'o de la ord'o sur'scen'ej'e!”
La kor'o de Gaspar'o halt'is.
”Kaj post'e,” daŭr'ig'is Bertrand, ”post'e ordon'u al sinjor'o Lambert, kiu verk'as por ni nov'a'n pantomim'o'n, ke li al'skrib'u tie'n eg'e grav'a'n rol'o'n por Pierot'o! Rol'os en ĝi Deburau.”
Gaspar'o preskaŭ est'is ek'larm'ont'a. Silent'ig'u vi'n, frenez'ul'o! Ankaŭ li'a'j man'o'j, sci'ant'a'j medit'i kaj pens'i, vag'as nun ĥaos'e sur brust'o, kapt'as fald'o'n de kitel'o, la polm'o'j kun'prem'iĝ'as. La kaduk'a tol'o ne el'ten'is tiom verv'a'n manifest'iĝ'o'n kaj dis'ŝir'iĝ'is.
”Mi al'skrib'os je li'a kont'o mon'pun'o'n pro neni'ig'o de la teatr'a hav'aĵ'o,” morn'iĝ'as sinjor'o Fabi'e'n.
”Al'skrib'u,” dir'as Feliks'o, ”kaj mi pag'os ĝi'n por li.”
Kaj li for'ir'as. Deburau post'sekv'as li'n. Neni'o pli'a okaz'is, neni'u dir'is i'o'n plu. Kaj tamen subit'e klar'is, kio hodiaŭ vesper'e okaz'is. Nask'iĝ'is inter ili la nov'a art'ist'o.
Ĝoj'e ne'ĝoj'e tio'n registr'as li'a'j koleg'o'j ĉe si'a'j spegul'split'o'j.
I'o'n ili murmur'et'as kaj vi ne sci'as, ĉu tio est'as gratul'o aŭ insult'o.
Gaspar'o rapid'as, ne sci'as kie'n, sed li rapid'as ĝoj'e.
”Hodiaŭ vi'n traf'is feliĉ'o, ĉu?” al'parol'as li'n amik'e la plej jun'a membr'o de la kolektiv'o; li prezent'ad'as ĝis nun rol'o'j'n de et'a'j knab'o'j.
”Ne forges'u,” respond'as Gaspar'o al li, ”ke mi aĝ'as jam du'dek kvin jar'o'j'n.”
En tio eĥ'as tiom da amar'a'j re'memor'o'j, ke kiam Gaspar'o for'ir'as el la vest'ej'o, neni'u i'o'n malic'a'n dir'as. Kaj dum li ir'as tra la koridor'o ekster'e'n, ŝajn'as al li, ke iu li'n observ'as.
Sur'sojl'e de la dam'vest'ej'o star'as Kolombin'a, fraŭl'in'o Flor'a, kaj en ŝi'a'j grand'a'j okul'o'j bril'as admir'o.
Teatr'o Funambules surpriz'is si'a'j'n spekt'ant'o'j'n per la nov'a teatr'aĵ'o ”Pierot'o somnambul'o”. La unu'a'n foj'o'n Pierot'o ven'is en titol'o'n de la teatr'aĵ'o.
Post'e ven'is de'nov'e ar'o da arleken'aĵ'o'j, sed Pierot'o jam ne mal'aper'is el ili. Kaj li'a popular'ec'o el'dev'ig'is plu'a'n teatr'aĵ'o'n, kies hero'o li est'is. ”Pierot'o, ĉef'o de bandit'o'j.”
Li prezent'as si'n ankaŭ en ”Botel'o da ink'o”; la aŭtor'o supoz'is ebl'e, ke la publik'o hav'os interes'o'n pri sorĉ'ist'o Alkofribas aŭ fe'in'o Mimozina; sed Pierot'o, kiu'n la magi'ist'o en'sorĉ'is kaj kiu'n la fe'in'o protekt'as, kapt'as atent'o'n kaj konker'as al si en la teatr'aĵ'o pli'a'n lok'o'n.
Deburau leg'as la distribu'o'n de la rol'o'j sur teatr'a'j afiŝ'o'j kiel streĉ'a'n roman'o'n. Li'a nom'o fin'e nask'iĝ'is por teatr'o. Pri la teatr'o-prov'o'j li vid'ig'as ĉiam tiom da interes'o, ke baldaŭ li est'as por ĉiu'j ĝen'a.
”Arleken'o kun Kolombin'a kaŝ'iĝ'os en pajl'o'stak'o,” klar'ig'as Feliks'o. ”Pierot'o ili'n rimark'as kaj li kapriol'as pro ĝoj'o.”
”Sed pli fru'e mi atent'ig'os mi'a'n sinjor'o'n, Kasandr'o'n,” opon'as Gaspar'o. ”Tio'n ja far'us ĉiu hom'o.”
”Ni'a teatr'aĵ'o diferenc'as de la viv'o. Ĝi est'as pli'ver'e sonĝ'o.”
”Bon'e,” jes'as Gaspar'o. ”Tial neni'u el la spekt'ant'o'j darfas est'i el ĝi vek'it'a per io, kio fremd'as al li.”
”Ne ted'u. Ni daŭr'ig'as!”
Sed Gaspar'o ne ĉes'as inter'romp'i per si'a'j et'a'j rezerv'o'j.
Per'okul'e ĉiam antaŭ'e li pet'as pardon'o'n, sed post'e defend'as si'a'n ide'o'n.
”Pardon'u, sinjor'o Feliks'o, sed se Pierot'o est'u en tiu moment'o malic'a, li ja ne pov'as danc'i. Se li prepar'as insid'o'j'n, li ne pov'as salt'ad'i kiel sen'kulp'a infan'o.”
”Ankoraŭ mi ne vid'is Pierot'o'n filozof'i, Pierot'o ĉiam frenez'is. Ĉu fakt'e vi vol'as far'i revoluci'o'n sur la scen'ej'o?”
”Kial ne, sinjor'o Feliks'o?” respond'as Gaspar'o mild'e, sed li'a vizaĝ'o pli pal'as, ol se li farun'um'us si'n.
Feliks'o ne em'as rid'i pro tiu impertinent'o. ”Ni daŭr'ig'u, mil tondr'o'j! Aŭ mi lev'iĝ'os kaj ir'os for!”
”Ni ekstrem'ig'is tio'n,” konfid'as direktor'o Bertrand al direktor'o Fabi'e'n. ”Deburau tro alt'e si'n taks'as.” Li ir'as al la scen'ej'o kaj propon'as al Feliks'o: ”Ĉu don'i al Deburau pun'pag'o'n?”
”Ne,” kri'as Feliks'o. ”Li ja prav'as!”
”Ĉu vi sci'as, sinjor'o Feliks'o,” aŭdac'as Deburau, ”sen'ĉes'e pri tiu figur'o mi medit'is. Kaj ĉiam pli klar'e mi vid'as ĝi'n!”
”Nu, ni vid'u! Kaj kia'n konklud'o'n vi far'is?”
”Mi imag'as li'n analog'e al hom'o'j, kiu'j ir'ad'as al ni inter la publik'o'n. Li est'as gaj'a kaj trist'a, bon'a kaj mal'bon'a, malic'a sed ankaŭ afabl'a, sagac'a, kiel li'n instru'is la viv'o.”
”Mi pet'as, sed ne mien'u tiel parvenu'e.”
Temp'et'o'n ili prov'ad'as. ”Deburau, kio'n vi far'as de'nov'e?”
”Mi teatr'as, sinjor'o Feliks'o.”
”Vi tro amuz'as vi'n. Vi kritik'as. Kiel ne'toler'ebl'e!”
”Mi re'bon'ig'os tio'n,” promes'as Gaspar'o.
”Ni ag'is mal'saĝ'e,” persist'as je la si'a la direktor'o Bertrand.
”Dum ni skrib'is li'n sur tabul'o kiel numer'o'n 9, anonim'e, inter la statist'o'j, li modest'is.”
Gaspar'o sid'as en la vest'ej'o antaŭ spegul'o kaj observ'as la vizaĝ'o'n, kia'n li for'port'is el la scen'ej'o. Jes, sur'as rid'et'o. Kio'n ĝi signif'as, kio est'as en ĝi, Gaspar'o? Li esplor'as. En ĝi en'est'as la pas'int'ec'o. Spert'o. Toler'em'o al la hom'a'j mal'fort'o'j. Est'as en li silent'em'a obstin'o de humil'ig'it'o'j. Sekret'a intenc'o de la bat'it'o. Saĝ'o de hom'o, kiu jam mult'foj'e frap'is si'n, vund'is kaj tial las'as la ali'a'j'n vag'e kur'ad'i kaj ir'as la plej kurt'a'n voj'o'n. Pas'is nur kelk'e da semajn'o'j kaj ĝi est'as rid'et'o de tut'e ali'a Pierot'o ol de tiu, kiu ankoraŭ ne'long'e bat'eg'is per si'a korp'o kontraŭ la ter'o'n.
Ankoraŭ neniam oni prov'ad'is en Funambules tiel ekscit'it'e kaj en atmosfer'o plen'a de fulm'o'j, kiam oni stud'ad'is la nov'a'j'n teatr'aĵ'o'j'n kun Pierot'o.
”Ĉu vi vid'is, dam'o'j, kio'n permes'as al si tiu ĉi flav'bek'ul'o?”
mir'is la primadon'o'j.
Se ĉirkaŭ'e reg'is grand'a bru'o, Gaspar'o ĉes'is la prov'ad'o'n.
”Mi pet'as vi'n, ĉes'u! Mi ne pov'as labor'i.”
”Ĉu vi aŭd'is tio'n? Anstataŭ est'i feliĉ'a, ke oni permes'as al li lud'i, li ŝov'as si'a'n naz'o'n ĝis ŝnur'ej'o.” Fin'fin'e li'a koncentr'it'a streĉ'it'ec'o al'tir'is al la prov'ad'o la ceter'a'j'n. Ĉiu'maten'e li venad'is en prov'o'j'n kun nov'a'j ide'o'j, per kiu'j li riĉ'ig'ad'is si'a'n propr'a'n kaj la tut'a'n teatr'aĵ'o'n. Li ĝoj'is surpriz'i si'a'j'n ge'koleg'o'j'n.
En'moment'e, kiam la grup'o mal'aper'is, li de'met'is la lip'har'ar'o'n por ripoz'i. Kiam la rab'ist'o'j est'is re'ven'ant'a'j, rapid'e li al'glu'is ĝi'n de'nov'e. Sed li ŝov'is la man'o'n en ali'a'n poŝ'o'n kaj erar'e fiks'is al si la lip'har'ar'o'n ruĝ'a'n. La rab'ist'o'j konstern'iĝ'is pro la metamorfoz'o. Pierot'o konstat'is la erar'o'n kaj vol'is ĝi'n re'ĝust'ig'i. Sed nun li ek'palp'is kaj lok'is sub'naz'e'n la lip'har'ar'o'n blank'a'n. La aktor'o'j amuz'is si'n kaj la scen'o trans'ir'is en teatr'aĵ'o'n.
Ne mal'oft'foj'e okaz'is, ke ĉiu'j li'n observ'is kun re'ten'it'a spir'o.
Ĉu ebl'e, ke li est'ad'is inter ili kaj ili neniam li'n atent'is? Iam li surpriz'is ili'n per mov'o aŭ mien'o, kia'n ĉi tiu scen'ej'o ĝis nun ne vid'is. Ankaŭ serv'ist'in'o'j en la salon'eg'o ĉes'is viŝ'i polv'o'n kaj gap'is Gaspar'o'n.
”Ni forges'u ni'a'n ekvilibr'ist'a'n pas'int'ec'o'n,” konklud'is Fabi'e'n. ”Fakt'e ni lud'as teatr'o'n.”
”Ankoraŭ ni ne venk'is en decid'a batal'o,” avert'is la skeptik'a Bertrand. Kaj sur'scen'ej'e daŭr'is konflikt'o'j inter Gaspar'o kaj Feliks'o, kiu reĝisor'is.
”Kiel vi pren'as hak'il'o'n? Tiel neniam vi pov'us Arleken'o'n sen'kap'ig'i.”
”Nur prov'u tio'n, sinjor'o Feliks'o, kaj vi vid'os!”
Feliks'o dev'as ced'i, Gaspar'o prav'as.
”Kiel vi el'lern'is tio'n, ul'aĉ'o?”
Gaspar'o ŝultr'o'lev'et'as kaj rid'et'as. Li ne mal'kaŝ'os, ke li las'is tio'n montr'i al si de la ruf'a Kristofor'o. Li lud'as plu.
”Kiel vi rigard'as?”
”Ĉu mal'bon'e?”
”Tro serioz'e. Mi tim'as, ke ver'e vi mort'ig'os mi'n.”
”Vi'n, sinjor'o Feliks'o?” dir'as Gaspar'o am'e.
Fajf'ad'o humil'ig'as nur mal'saĝ'ul'o'n kaj aplaŭd'o lev'as kap'o'n nur al arogant'ul'o,” dir'is iam la aktor'o kaj verk'ist'o Dugazon al Talma. Talma mort'is, sed la sentenc'o de Dugazon viv'as, kaj Gaspar'o direkt'as si'n laŭ ĝi. Komenc'e li sent'is si'n mult'e pli grav'a ol iam. El'ir'ant'e el la teatr'o, li pret'is ĝoj'e respond'i al ĉiu, kiu li'n ek'kon'is. Sed kio ŝajn'is tiom grav'a sur la scen'ej'o, sur'strat'e perd'iĝ'is. Neni'u dir'ad'is post li ”Jen li!”
La hom'o'j apati'is sam'e kiel pli fru'e. Blank'a mask'o sur'scen'ej'e en'tut'e est'as io ali'a ol la vizaĝ'o, kiu'n oni port'ad'as kun la ĉiu'tag'a vest'o. Li instru'iĝ'is kaj riproĉ'is si'n. Tamen vi ne sopir'is la glor'o'n, sed la viv'plen'o'n, Gaspar'o! Al vi dev'as sufiĉ'i, se griz'har'a bilet'ist'in'o inter'plekt'as la man'o'j'n, vid'ant'e vi'n for'ir'i el la teatr'o, kaj dir'as dank'em'e: ”Sinjor'o Deburau!” La pli jun'a konduk'ant'a al loĝi'o'j, nur pi'e rigard'is kaj aŭdac'is eĉ ne ek'parol'i. Est'is ja kon'at'e, ke sinjor'o'n Deburauon favor'is last'a'temp'e fraŭl'in'o Flor'a.
Ali'foj'e Gaspar'o ek'ĝoj'is, se el la galeri'o subit'e aŭd'iĝ'is tondr'e skand'it'a: De-bu-rau, De-bu-rau, kaj li ek'kon'is, ke tio'n kri'as li'a'j amik'o'j Adolf'o kaj Kristofor'o kaj ankoraŭ pli laŭt'e Justina kun si'a'j amik'in'o'j. Sed tio est'is la publik'o, kies kontent'o ne mult'e grav'is.
Iu'n tag'o'n post la prezent'ad'o, oni trans'don'is al Gaspar'o en la vest'ej'o vizit'kart'o'n kun strang'a en'hav'o: C A D A M O U R reĝ'o de model'o'j Antaŭ ol li pov'is memor'i, ĉu li aŭd'is iam la nom'o'n, Cadamour, reĝ'o de model'o'j, star'is antaŭ li. Li est'is hom'o ekstrem'e bel'kresk'a; la tempi'o'j jam griz'is, sed li grand'is kaj est'is fort'a, bizar'e vest'it'a en sen'vual'it'a purpur'a ĉemiz'o sub bunt'kolor'a veŝt'o kaj kun ruĝ'a skarp'o ĉirkaŭ'zon'e.
”Mi est'as Cadamour,” li anonc'is suveren'e.
”Ĉu jes?” aŭd'iĝ'is Deburau hezit'em'e.
La reĝ'o de model'o'j ek'mien'is surpriz'it'e.
”Ĉu vi ne kon'as mi'n? Leon'id'as! Leon'id'as el Termopil'o'j.
Romul'o el For'rab'o de la Saben'in'o'j! Ankoraŭ ne?”
Kaj sen'rev'ig'it'e li klar'ig'is: ”Mi est'as la glor'a model'o de civit'an'o pentr'ist'o Davido.” Nur nun al Gaspar'o ĉio klar'is. Li re'memor'is, ke li aŭd'is rakont'i Klement'o'n Sanson pri hom'o, kiu star'is kiel model'o al pentr'ist'o Vauxlerc, kaj kiam tiu fin'iĝ'is sub gilotin'o, al Davido por li'a'j gigant'a'j bild'o'j. Long'e li rifuz'ad'is iĝ'i model'o por ali'a'j majstr'o'j. Li asert'is, ke li'a korp'o aparten'as al Davido, kaj si'a'n skelet'o'n li anticip'e dediĉ'is al lern'ej'o de bel'art'o'j.
”Jam mi sci'as,” deklar'is Gaspar'o. ”Vi dev'as pardon'i, mi ne rigard'as oft'e bild'o'j'n.”
Cadamour aflikt'it'e kap'sku'et'is kaj re'rigard'is mal'respekt'e la mur'o'j'n de la vest'ej'o. ”Mi hav'as por vi grav'a'n inform'o'n,” li al'dir'is. ”Rapid'u, mi pet'as.”
Gaspar'o est'is ĝen'at'a antaŭ la glor'a vir'o, sed Cadamour dir'is: ”Nur ali'vest'u vi'n trankvil'e! Mi vid'is jam mult'a'j'n korp'o'j'n kaj ne nur vir'a'j'n. Mi pov'us rakont'i al vi, sinjor'o!”
Kiam Gaspar'o de'met'is la blank'a'n bluz'o'n kaj pantalon'o'n kaj vest'is si'n, li daŭr'ig'is: ”Mi ne dezir'us al vi, civit'an'o Deburau, mi ne dezir'us al vi, okaz'e de la naci'a solen'o prezent'i Despocion kaj hav'i sur'brust'e dum la tut'a ceremoni'o vir'in'a'j'n krur'o'j'n.”
”Ĉu tio mal'facil'as?”
”Ne'toler'ebl'e. La krur'o'j est'is en diafan'a rob'o, ĉu vi kompren'as? Ĉu jam pret'e? Ankoraŭ ne? Mi ne dezir'us al vi star'i kiel model'o de Acis'o kaj ten'i en'brak'e la nud'a'n Galate'a'n! Tiel mi star'is al Girodet. Ĉu vi kon'as, civit'an'o, pentr'ist'o'n Girodet?
Jam li mort'is. Sed tiam, sinjor'o, mi dev'is unu'a'foj'e fuĝ'i de'sur podi'o!”
Gaspar'o kap'sku'et'is, sed ne demand'is kial.
”Prezent'i Galate'a'n dezir'is baron'id'in'o ... ,” parol'is plu Cadamour mem, ”baron'id'in'o, kies nom'o'n mi pri'silent'os. Ŝi sen'vest'ig'is si'n, civit'an'o, kvazaŭ dum la tut'a viv'o ŝi far'us neni'o'n ali'a'n, kaj salt'is en mi'a'j'n brak'o'j'n kvazaŭ sur kanap'o'n. Sed mi est'is nud'a kaj ankaŭ ŝi. Kaj antaŭ ol pentr'ist'o Girodet far'is kelk'a'j'n lini'o'j'n ... ĉu vi kompren'as, civit'an'o?...”
Civit'an'o Deburau nun jam konsider'ind'e instru'it'a en fak'o de bel'art'o'j, kompren'is. Apud la pord'o halt'is Feliks'o.
”Jen vid'u, ĉu civit'an'o Cadamour?” li ek'vok'is.
”Jes, mi,” majest'e respond'is la grand'ul'o. ”Vi est'as civit'an'o Feliks'o.”
”Natur'e. Sed kio'n vi far'as ĉe ni'a Pierot'o?”
Kaj Deburau fin'e ek'sci'is, pro kio la model-reĝ'o honor'is li'n per si'a vizit'o. ”Mi star'is nun kiel model'o por civit'an'o Bouquet kaj tiu komisi'is mi'n el'serĉ'i model'o'n de Arleken'o. Mi vizit'is jam tri kabared'o'j'n — sed nur ĉi tie mi trov'is sinjor'o'n — sinjor'o'n Deburau. Li ne kompren'is bild'o'j'n, sed sur'bild'e li ebl'e bon'e efik'os.”
”Gratul'o'n, Gaspar'o. Kia honor'o!” rid'is Feliks'o kaj eksces'e riverenc'is al Cadamour.
”Hom'o instru'it'a,” rimark'ig'is pri li Cadamour.
”Jes,” respond'is Gaspar'o, ”sed mi vol'as model-star'i al neni'u pentr'ist'o.”
”Kial ne? Ĉu vi kon'as pli grand'a'n honor'o'n ol est'i etern'ig'it'a por la futur'o? Sinjor'o Bouquet pet'is mi'n, ke mi trov'u efektiv'e ver'a'n klaŭn'o'n.”
”Li trov'os mult'a'j'n sur la foir'ej'o kaj mal'antaŭ'e sur la bulvard'o.”
Cadamour dir'is je unu grad'o pli humil'e: ”Mi konfes'as, ke civit'an'o Bouquet elekt'is ĝust'e vi'n.”
”Kial? Ĉu li vizit'is ni'a'n teatr'o'n?”
”Hieraŭ.”
”Kie li sid'is?”
”En loĝi'o. Li rendevu'is kun iu fraŭl'in'et'o, sed ne vol'is est'i tro vid'at'a kun ŝi.”
”Tiel do?” dir'is Gaspar'o sen'rev'ig'it'e.
”Sed ŝajn'as,” trankvil'ig'is li'n Cadamour, ”ke li hav'is sufiĉ'e da temp'o por rigard'i dum moment'o'j al scen'ej'o, ĉar li ven'is kaj dir'is al mi: ”Cadamour, vi al'konduk'os al mi Pierot'o'n el Funambules, aŭ mal'aper'u por ĉiam.”
”Tiel li vort'ig'is tio'n?”
”Sci'u,” ek'hezit'is Cadamour, ”ne tiel abrupt'e — sed ebl'e la minac'o'n li plen'um'us. Dum mi jun'aĝ'is, oni batal'is pri mi. Sed nun jam mi ne el'ten'as long'e star'i — sed Bouquet kre'is help'e de mi Promete'o'n, kaj tiu'n oni envi'os ĉiam al li.”
La pord'ist'o ven'is atent'ig'i, ke la teatr'o'n oni jam ferm'as. Ili el'ir'is ekster'e'n.
”Kia pentr'ist'o li est'as, tiu Bouquet?” Gaspar'o risk'is demand'o'n al Cadamour. ”Mi dev'as konfes'i,” son'is la respond'o, ”ke ankoraŭ li ne akir'is la glor'o'n, je kiu mi kutim'as. Sed mi ne kun'labor'as kun li long'e. Aĥ civit'an'o Deburau, ĉu vi atent'e rimark'is la tri'a'n statu'o'n ĉe la rand'o de la dekstr'a flank'o de la ale'o en Tuileri'o'j?”
Gaspar'o konfes'is si'a'n ne'sci'o'n.
”Kia lini'o! Kia'j muskol'o'j sur la sur'o'j! Kia rekt'o'klin'iĝ'o! La efektiv'a Aĥil'o!”
”Aĥil'o?”
”Jes. Jen mi. Mi'n far'is Gross. Grandioz'a sent'o, se ni sci'as, ke ni'a korp'a uj'o rest'os konserv'it'a por epok'o'j kiel verk'o!”
”Vi opini'as do, ke mi ir'u al vi'a majstr'o Bouquet?”
Cadamour obtuz'is la voĉ'o'n: ”Li dir'is, ke vi hav'as interes'a'n fizionomi'o'n.
”Interes'a'n fizionomi'o'n?”
”Jes,” ek'rid'et'is Cadamour. ”Ĉiu ne pov'as hav'i korp'o'n pre'destin'it'a'n por Herkul'o'j kaj Romul'o'j. Vi dev'as kontent'ig'i vi'n pri la esprim'o. Sed ankaŭ per tio vi far'os al civit'an'o Bouquet ĝoj'o'n.”
Gaspar'o ŝat'is far'i ĝoj'o'n al si'a'j proksim'ul'o'j. Ĉio, kio kruc'is li'a'n voj'o'n, li opini'is ĉiam sufiĉ'e bon'a por okup'i si'n pri ĝi.
Ceter'e tio est'as ankaŭ la ec'o de Pierot'o.
”Vi ven'os do, civit'an'o, ĉu? La adres'o trov'ebl'as sur la dors'a flank'o de mi'a vizit'kart'o. Morgaŭ post'tag'mez'e. La kostum'o'n vi kun'port'os, ĉu?
”Se oni prunt'e'don'os ĝi'n al mi el la teatr'o.”
”Brav'e. Mi atend'os vi'n. Ankaŭ civit'an'o Bouquet.”
”Bon'e, ĝis re'vid'o!”
La giza gigant'o kun ŝultr'o'j iom klin'it'a'j mal'aper'is inter la hom'amas'o.
Aŭgust'o Bouget est'is jun'ul'o, kiu'n li'a patr'o, honest'a majstr'o ĉarpent'ist'a, el'ĵet'is el la dom'o, ĉar la fil'o intenc'is far'iĝ'i pentr'ist'o. Aŭgust'o veget'e viv'ten'is si'n, kiel nur ebl'is. Li ne hont'is pro si'a mizer'a stat'o kaj en rapid'a'j fraz'o'j jam en la unu'a'j minut'o'j ĉio'n konfes'is. Dum'e Cadamour star'is post li kaj pardon'em'e rid'et'is.
La nov'a viv'medi'o est'is por Gaspar'o tre interes'a. Li observ'is la nud'o'j'n dis'ĵet'it'a'j'n sur la mur'o'j kaj rimark'is ĉarm'a'j'n detal'o'j'n en la mal'riĉ'a atelier'o. Sinjor'o Bouquet iom ŝajn'ig'is bohemi'an'o'n kaj sci'is, kio aparten'as al tiu rol'o. Ne'ord'ig'it'a'j vin-botel'o'j kaj kolor'a'j ruband'o'j sub'plafon'e atest'is tio'n.
Gaspar'o ali'vestiĝ'is, ŝmink'is si'n kaj okup'is la dezir'at'a'n poz'o'n. Bouquet ordon'is al Cadamour, ke li al'port'u re'freŝ'ig'aĵ'o'n, kaj komenc'is labor'i.
”Tiu blank'a kolor'o mi'n incit'is, sci'at'e?” li konfid'is. ”Se vi est'us blu'a, ĉio est'us cent'obl'e pli facil'a. Sed la blank'a sur'vizaĝ'e, en la okul'o'j, sur la vest'o — kiom da nuanc'o'j en'tut'e?”
”Kio'n vi far'os kun la bild'o, sinjor'o Bouquet?” demand'is Gaspar'o.
”Ni ekspozici'os ĝi'n, hom'o. Ni ekspozici'os ĝi'n kaj iĝ'os glor'a'j. Mi kaj vi, ĉu kompren'it'e?”
”Kaj kio est'as tie skrib'it'e?”
”Titol'o de la bild'o, Deburau. Ĉu Cadamour ne dir'is al vi, kiel vi plaĉ'is al mi?”
”Li dir'is tio'n — iom kaŝ'intenc'e.”
”Li re'kon'as neniu'n, nur si'n mem. Nun li trov'iĝ'as en mizer'o. Mi mem hav'as ja neni'o'n, sed mi du'on'ig'as ĉio'n kun li.
Ali'a'j jam tim'as li'n. Sed por mi tio ne grav'as. Glor'o'n ankaŭ mi ne hav'as. Almenaŭ li bon'fam'ig'is mi'n per infami'o.”
Temp'et'o'n li jam pentr'is; mal'ferm'iĝ'is la pord'o.
En'ir'is proksim'um'e kvar'dek'jar'a vir'o, delikat'vizaĝ'a, elegant'a, sed modest'e vest'it'a.
”Kar'a Gerard'o,” vok'is Bouquet, for'ĵet'ant'e penik'o'n. ”Kia feliĉ'o, ke vi ven'as en mi'a'n modest'a'n ej'o'n! Kvazaŭ la sun'o en'ven'us ĉi tie'n!”
”Dir'u unu'e al vi'a model'o, ke li ripoz'u.”
”Pardon'u al mi, sinjor'o Deburau. Natur'e, ek'sid'u.”
”Kiel strang'as la suĵeto!” rigard'is Gerard'o la skiz'o'n, leĝer'e kompar'ant'e ĝi'n kun la model'o.
”Mi real'ig'as en la praktik'o, kio'n vi en'prem'is en mi'a'n kap'o'n. Mi abomen'as la klasik'a'j'n suĵetojn. For la frost'o'plen'a'j'n hero'o'j'n, vi instru'is mi'n, jen mi'a kavalir'o, ard'ant'a kaj emoci'ig'a. Ne en kiras'o, sed kun la kor'o. Pierot'o!”
Gerard'o ankoraŭ foj'e re'rigard'is la pentr'aĵ'o'n.
”Kiu est'as li, tiu model'o?”
”Aktor'o. Sinjor'o Deburau el Funambules.”
Gaspar'o trem'et'is pro ĝoj'o kaj fier'o. Sed la sekv'a demand'o li'n fal'ig'is. ”Funambules? Kie ĝi situ'as?”
”Sur la bulvard'o du Templ'e,” respond'is Bouquet. ”Pli fru'e tie est'is komedi'ant'o'j. Nun'temp'e oni prezent'as tie pantomim'o'n.”
”Kiel vi ven'is tie'n?” ek'mir'is Gerard'o tiom sen'afekt'e, ke Gaspar'o ek'hont'is.
”Laŭ la voj'o de la am'o,” rid'ant'e respond'is la jun'a vir'o.
La pentr'ist'o est'is pli kaj pli simpati'a al Gaspar'o. Ĉu tiu obstin'ul'o ne simil'as al li kun si'a fid'o kaj esper'o, kun kiu li atend'as plen'um'iĝ'o'n de si'a'j kruel'a kaj rezign'a aspir'o'j?
Cadamour en'ir'is kaj ek'mien'is ĉagren'e, ek'vid'int'e Gerard'o'n.
”Civit'an'o Cadamour, romantik'o avanc'as.”
”Est'u fals'a profet'o, civit'an'o Gerard'o!”
”Ĉu vi jam vid'is, Bouquet, la nov'a'n Delacroix-on? Masakr'o'j'n sur Ĥi'os. Ne? Do kur'eg'u tie'n. Las'u ĉio'n kaj kur'u, kur'eg'u! Tio est'as la viv'o de la kolor'o'j kaj form'o'j. Kia'j konker'o'j!”
”Ĉu ir'i tuj kun vi?”
”Tamen ne” — kaj la okul'o'j de Gerard koncentr'iĝ'is al la blank'a Pierot'o. ”Labor'u! Per tio vi help'os plej'e al vi. Romantik'o bezon'as mult'e pli da labor'eg'o, ol sufiĉ'is por la antikv'a majest'ec'o. Ĉar ni dev'as penetr'i en'e'n en la hom'o'n — kaj el'ŝir'eg'i li'a'j'n sekret'o'j'n.”
”Sekret'o'n de muskol'o'j,” proklam'is Cadamour.
”Sekret'o'n de la anim'o kaj kor'o — kun ties ĝoj'o'j kaj terur'o'j,” korekt'is li'n Gerard'o. ”Ek al labor'o, Bouquet, kaj se vi i'o'n bezon'as, ven'u!”
”Dank'o'n, kar'a Gerard'o,” adiaŭ'is li'n Bouquet, jam kun la penik'o en'man'e. Cadamour indign'e for'turn'iĝ'is; mal'e Deburau, kiu aŭskult'is la vort'o'j'n de la pentr'ist'o kiel evangeli'o'n. Li lev'iĝ'is kaj tre sincer'e dir'is: ”Ĝis re'vid'o, sinjor'o Gerard'o.”
”Mi pet'as vi'n, komenc'u poz'i de'nov'e,” dir'is Bouquet.
”Dank'o'n. Sed ne mien'u tiel trist'e, mi pet'as. Ankaŭ vi aparten'as al la romantik'ul'o'j.”
”Ĉu vi opini'as?” ĝoj'e demand'is Gaspar'o.
”Bedaŭr'ind'e,” eĥ'is Cadamour.
La problem'o pri lum'ig'ad'o dis'ig'is la ĝis'nun'a'j'n bon'a'j'n kun'ul'o'j'n kaj amik'o'j'n, sinjor'o'n Fabienon kaj sinjor'o'n Bertrand'o'n. Fabi'e'n pled'is por gas'o kaj nom'is Bertrand'o'n, kiu vol'is en la teatr'o konserv'i ole'o-lamp'o'j'n, reakci'ul'o. Bertrand, kiel est'is kon'at'e, est'is sent'em'a je ofend'o'j. Fin'e ili bilanc'is kaj Bertrand rest'is en Funambules sol'a. Kiam ne'long'e post la dis'iĝ'o de la direktor'o'j for'brul'is sur la ital'a bulvard'o bazar'o, kie oni montr'ad'is venen'a'j'n serpent'o'j'n kaj kie ili lum'ig'ad'is per'gas'e, li send'is al Fabi'e'n depeŝ'o'n kun unu vort'o: ”Nu?”
Kaj por emfaz'i si'a'n triumf'o'n, li kolekt'is si'a'j'n re'memor'o'j'n pri ĉiu'j manuskript'o'j, kiu'j'n dum jar'o'j li tra'leg'is, kaj mem verk'is teatr'aĵ'o'n ”Faeton'o aliel Mal'feliĉ'o, kiu'n pov'as kaŭz'i la lum'o fuŝ'e aplik'at'a”. Pierot'o est'is serv'ist'o de Faeton'o, kiu mis'jung'is ĉeval'o'j'n al la sun'vetur'il'o kaj kulp'is pri tio, ke la mond'o for'brul'is. Malgraŭ la fakt'o, ke aktor'is en la rol'o Pierot'o Deburau, la teatr'aĵ'o est'is pri'fajf'it'a. Bertrand — kiel ĉiu direktor'o atribu'is la fiask'o'n al aktor'o'j kaj li'a rilat'o al Deburau komplik'iĝ'is. Des pli, ke la eks'kompani'an'o re'pag'is al li la depeŝ'o'n per unu vort'o: ”Nu?”
Gaspar'o sur'baz'e de tiu konflikt'o ek'kon'is, ke li ne pov'as kalkul'i kun firm'a ter'o sub'pied'e. Sukces'o kun Pierot'o li'n ne ŝanĝ'is. Pretend'em'a sur'scen'ej'e kaj sever'a al si, li rest'is sam'e komplez'a kaj am'plen'a al ĉiu'j, kiu'j li'n bezon'is. Li ne zorg'is, kiom lukr'as la ali'a'j kaj ĉu ili'a salajr'o super'as li'a'n. Li komenc'is fum'i; tio est'is unu'sol'a ekster'e vid'ebl'a sign'o, ke li stat'as iom pli bon'e. Plej'e li'n rav'is la fort'o, kiu'n li trov'is en si, kiam li ek'kapt'is atent'em'o'n de la publik'o. Ebl'as al ĝi serv'i kaj sam'temp'e reg'i.
Ek'kapt'i ĝi'a'n interes'o'n, gvid'i ĝi'n — halt'ig'i, las'i streĉ'it'a kaj tio'n per sekv'int'a mov'o trans'form'i je mir'o aŭ rid'o. Li sent'is, kvazaŭ li lud'us kun eĥ'o. En moment'o li ek'sent'is, kiam la eĥ'o ne respond'is al li'a intenc'o kaj kiam perd'iĝ'is la reciprok'a rilat'o, la eĥ'o, kiu'n li bezon'is por emfaz'i esprim'o'n aŭ gest'o'n ĝust'e mal'a'n, ol ĉiu'j atend'is.
La vir'in'o'j, kiu'j pli fru'e en la spektakl'ej'o dediĉ'is al li eĉ ne minimum'a'n interes'o'n, pri'donac'is li'n nur per rid'em'a bril'o de si'a'j okul'o'j.
Ebl'e tial, ĉarli tro sopir'is kaj fiks'rigard'is trans'horizont'e'n, li ne vid'is ebl'o'j'n, propon'ant'a'j'n si'n al li tut'e proksim'e. La tut'a bulvard'o sci'is, ke fraŭl'in'et'o Katarino Deveu, vend'ist'in'o en et'a kiosk'o trans'e al Funambules, am'as Gaspar'o'n Deburau.
Ŝi'a verd'a vend'ej'o dum'paŭz'e plen'is de vizit'ant'o'j. Fraŭl'in'o Katarina sci'is, pri kiu la publik'o babil'as, kaj se tio ebl'is, ŝi ferm'is la kiosk'o'n por moment'o kaj kur'is de la teatr'a pord'o admir'i si'a'n hero'o'n.
Gaspar'o ne vid'is ŝi'a'j'n entuziasm'a'j'n okul'o'j'n, ĉar kiam la lud'o fin'iĝ'is, la vend'ist'in'o dev'is rapid'e re'ven'i al si'a kiosk'o'tabl'o. Li ne rimark'is, ke ŝi pen'as li'n ek'vid'i, kiam li el'ir'as el la teatr'o. Kiam fin'iĝ'is aplaŭd'o kaj li est'is de'met'ant'a si'a'n ŝat'at'a'n vest'o'n, li for'ir'is en nokt'o'n, de kiu li atend'is, ke ĝi donac'os al li princ'id'in'o'n, jam anticip'e pac'ig'it'a, ke li ricev'os nur la rev'o'n.
Sed li ne atend'is la fraŭl'in'o'n el bufed'o. Tial ankaŭ li ne vid'is ŝi'n, eĉ ne, kiam ŝi el'kur'is el si'a vend'ej'o trotuar'e'n kaj mal'feliĉ'a aŭskult'is la re'eĥ'o'n de li'a'j paŝ'o'j.
Bertrand baldaŭ konstat'is, ke sol'a li ne kapabl'as leg'i manuskript'o'j'n, kverel'i kun aktor'o'j, registr'i mon'pun'o'j'n kaj direkt'i la tut'a'n teatr'a'n ag'ad'o'n. Li inform'iĝ'is inter ekspert'o'j kaj akcept'is kiel nov'a'n kun'ul'o'n sinjor'o'n Cot’ d’Ord'a'n, kiu'n li kon'is kiel reĝisor'o'n; pli ĝoj'ig'a est'is la fam'o, ke li sci'as el unu frank'o ŝpar'i du.
Sinjor'o Cot’ d’Ord'a'n, alt'kresk'a long'ul'o, sek'a kaj frid'a, vol'is demonstr'i, ke la fam'o ne mensog'is. Direkt'i teatr'o'n signif'as ŝpar'i, est'is li'a deviz'o. Li mal'alt'ig'is la salajr'o'j'n de la muzik'ant'o'j je kvin frank'o'j. Al la aktor'o'j li ordon'is kurt'ig'i meĉ'o'j'n en la lamp'o'j, kiam ili for'ir'as el la vest'ej'o'j. Sever'e li mal'permes'is util'ig'i ole'o'n el lamp'o'j por de'ŝmink'ad'o. Mon'pun'o minac'is al tiu, kiu vest'us trikot'o'n sen ŝtrump'o'j aŭ sen special'a permes'o. Bertrand mir'eg'is sen'mezur'e, de kie ĝis nun en'tut'e for'kur'ad'is de li centim'o'j.
Sed krom'e Cot’ d’Ord'a'n hav'is ankaŭ propr'a'j'n koncept'o'j'n pri art'o kaj laŭ tiu'j li vol'is trans'form'i la teatr'o'n. Ĝis tiam oni lud'is dum labor'tag'o kvin'foj'e, dum fest'o'tag'o ok'foj'e. Cot’ d’Ord'a'n en'konduk'is nur du prezent'ad'o'j'n por adapt'i Funambules al pli grand'a'j teatr'o'j.
”Pli'bon'e impres'as du prezent'ad'o'j, kiu'j plen'as ol kvin du'on'plen'a'j,” li asert'is. Li intenc'is en'konduk'i ŝanĝ'o'j'n ankaŭ en la ensembl'o, por ke ĝi konform'u al li'a'j plan'o'j. Mult'o'n li atend'is de la angl'a'j akrobat'o'j kaj danc'ist'o'j, frat'o'j Laurent. Sed Feliks'o anonc'is, ke prefer'e li for'ir'os al sinjor'in'o Sagu'i, ĉar li ne intenc'as lud'i sekundar'a'n rol'o'n. Nov'a danĝer'o por Deburau.
”Ni mal'dung'u prefer'e pli jun'a'j'n aktor'o'j'n. Ĉu Deburauon?” Sed Bertrand sci'is el si'a spert'o, kiel pret'a kaj kapabl'a est'as Gaspar'o. ”Ni ne tro hast'u, por ne bedaŭr'i,” li persvad'is la reĝisor'o'n. ”Feliks'o est'as stel'o, sed mal'jun'iĝ'as. Laurent ne est'as fid'ind'a, Deburau ne tiom spert'as, sed est'as labor'em'a.
Est'os pli bon'e, se ni las'os li'n labor'i. Sed mi ne dir'as, ke li'a salajr'o rest'u la sam'a.”
Ambaŭ eminent'a'j kun'ul'o'j kun'e cerb'um'is, ek'uz'is riĉ'a'j'n spert'o'j'n kaj la rezult'o aspekt'is laŭ tio. Plej'e tio'n ek'sent'is Gaspar'o. La nov'a kontrakt'o don'is al li du'on'o'n de tio, kio'n li ricev'ad'is ĝis nun: kvin frank'o'j'n semajn'e.
”Sinjor'o direktor'o,” li dir'is per trem'ant'a voĉ'o, ”el tio mi viv'ten'os eĉ ne mi'a'n hund'o'n. Kiel mi pov'as viv'i?”
”Deburau,” dir'is afabl'e la direktor'o: ”Mi prepar'is por vi ankoraŭ unu kontrakt'o'n, vid'u!” kaj montr'is al li tekst'o'n, kie bril'is la sum'o: tri'dek kvin frank'o'j'n semajn'e.
”Kiel kompren'i tio'n?”
”Mi kred'as, ke ni prosper'os pli kaj pli. Tiu ĉi kontrakt'o valid'os post du jar'o'j. Bril'eg'e, ĉu? Vi akcept'as, ĉu? Pri tio ni dev'as inter'konsent'i kiel ebl'e plej fru'e.” La sum'o est'is ne'kred'ebl'a. Li sub'skrib'is.
”Sed dum'e?”
”Aĥ vi tra'bat'iĝ'os. Preskaŭ ĉiu'j ni'a'j aktor'o'j hav'as flank'okup'o'j'n. Unu est'as lad'aĵ'ist'o, ali'a vitr'as fenestr'o'j'n, la tri'a komerc'as kun vin'o. Ankaŭ ni'a'j primadon'o'j kudr'as kaj far'as ĉapel'o'j'n. Kaj vi tamen majstr'as naŭ meti'o'j'n.”
”Mi opini'is, ke teatr'o'n oni far'u konstant'e, dum si'a tut'a viv'o, ne nur vesper'e por krom'en'spez'i.”
”Far'u do la teatr'o'n vesper'e kaj flank'labor'u dum'tag'e.”
”Mi ne sci'as, ĉu mi kapabl'os tio'n.”
”Eĉ se ni apart'iĝ'us dum'temp'e, post du jar'o'j ni kun'ven'os.”
”Sed kiu lud'us Pierot'o'n?”
”Ebl'e Laurent, fin'fin'e kiu ajn.”
”Ne ebl'e,” ne ek'reg'is si'n Deburau kaj ek'kri'is: ”ĝi est'as mi'a rol'o! Ĉu vi ne kompren'as tio'n? Pierot'o est'as mi'a!”
”Ne komedi'u,” de'turn'iĝ'is Bertrand. ”Por tio est'as scen'ej'o.”
”Sinjor'o direktor'o,” obtuz'ig'is Deburau si'a'n voĉ'o'n: ”Mi hav'as ĉi tie la publik'o'n, mi ne pov'as ĝi'n for'las'i. Kaj mi ne pov'as donac'i mi'a'n Pierot'o'n al iu ali'a. Kvazaŭ mi est'us don'ant'a mi'a'n propr'a'n viv'o'n.”
La pord'o apert'iĝ'is kaj en'ir'is Cot d’Ord'a'n kun Feliks'o. Bertrand kun ili inter'ŝanĝ'is rigard'o'n kaj Gaspar'o ĝi'n ek'kapt'is.
”Sinjor'o Feliks'o, vi sci'as kiom long'e mi atend'is. Nun mi perd'u ĉio'n?”
Feliks'o rigard'is li'n morn'e, sed Cot d’Ord'a'n dir'is frost'voĉ'e: ”Sinjor'o Deburau kon'as mal'bon'e la leĝ'o'j'n de pantomim'o.
Tro li parol'as.” Gaspar'o trov'is en nenies okul'o'j kompat'o'n. Li ek'kon'is, ke ekzist'as neni'a esper'o. Ankaŭ li'a rigard'o frid'iĝ'is.
”Pantomim'o postul'as, ke mi venĝ'u. Sed al sinjor'o Feliks'o mi ne venĝ'os.”
”Do vi akcept'as?”
”Las'u mi'n aktor'i, kiom long'e mi el'ten'os. Pro mal'sat'o mort'i mi ne vol'as. Sed jung'i teatr'o'n al io mi ne pov'as. Kiam mi ne pov'os plu, mi for'ir'os.”
”Sed ni'a kontrakt'o valid'as!” montr'is Bertrand al la sub'skrib'o.
”Oni promes'is al mi posten'o'n. Mi lern'os est'i serur'ist'o.”
Gaspar'o est'is kapt'it'a, kapt'it'a kaj katen'it'a. Bertrand far'iĝ'is li'a mastr'o. Nun atend'is li'n la mal'sat'a'j semajn'o'j po naŭ frank'o'j. Li el'serĉ'is la adres'o'n de serur'ist'o Bistram.
Ne'long'e post'e dimanĉ-vesper'e ir'is tra bulvard'o du Templ'e kvar pli old'a'j, elegant'e vest'it'a'j vir'o'j. Ili plen'is de indign'o; ili diskut'is pri nov'a'j cenzur-leĝ'o'j, minac'ant'a'j ruin'ig'i la tut'a'n evolu'o'n de la art'o en Franci'o, pri la mal'permes'it'a pentr'ist'a salon'o, pri sub'prem'ad'o de la gazet'ar'o.
Tiu'j kvar vir'o'j konsider'ind'e rol'is en la art'ism'a viv'o: ili est'is Picard, aŭtor'o de komedi'o, kiu'n oni mis'kompren'is kaj pro tio ĝi fiask'is; Font'ain'e, arkitekt'o, kiu grandioz'stil'e re'nov'ig'is Tuileri'o'j'n; Redouté, fam'a pentr'ist'o de flor'sol'ej'o'j; kaj fin'e Gérard, glor'a kre'int'o de Batal'o apud Slavkov kaj aŭtor'o de ali'a'j signif'a'j pentr'aĵ'o'j, instru'ist'o de Bouquet kaj adept'o de la nov'a romantik'ism'a tendenc'o.
Gvid'at'a'j de aflikt'a'j ide'o'j ili ven'is dum hazard'a promen'o al antaŭ'urb'a bulvard'o. Ili paŝ'is lant'e laŭ'long'e de sub'ter'a'j karb'o'vend'ej'o'j, preter tabl'o'j kun afiŝ'o'j kaj frukt'o'j, kaj por ali'a'j kaj ankaŭ por si mem amar'e plend'is kontraŭ tio, kio ili'n sincer'e dolor'is.
”Kiom pli facil'e viv'as tiu'j hom'o'j,” montr'is Font'ain'e al la hom'amas'o, preter'pas'ant'a ili'n kun solen'e sen'zorg'a mien'o.
”Ili rigard'as akrobat'o'j'n kaj la problem'o de art'o est'as por ili solv'it'a.”
”Ankaŭ ili hav'u bon'a'n art'o'n,” opon'is Gérard.
”Kiel pov'as en'ven'i art'o ĉi tie'n, se ĝi ne pov'as tra'batal'i al si voj'o'n en la Franc'a'n komedi'o'n?”
”Romantik'ism'o kred'as pli al la popol'o ol al la burĝ'ar'o,”
asert'is Gérard. ”Nur rigard'u tiu'j'n vizaĝ'o'j'n. Sur ili est'as san'a, ne'difekt'it'a kern'o.”
”Ili posed'as la san'a'n kern'o'n pro tio, ĉar pri neni'o ili zorg'as,” man'sving'is Redouté. ”Kaj vi turment'u vi'n kaj medit'u, kiel ebl'as aŭtodafe'i la kant'o'j'n far'e de Chénier, karcer'i Béranger’on kaj hav'i la reĝ'o'n, kiu opini'as marian'a'n procesi'o'n art'manifest'iĝ'o.”
Kaj de'nov'e ili ir'is kaj rigard'is ĉirkaŭ si morn'e kaj mal'afabl'e.
”Kio'n vi dir'as pri la ide'o vizit'i ie kabared'o'n?” propon'is Font'ain'e.
”Neni'o'n kontraŭ,” ek'rid'et'is Gérard. ”Al ni'a'j teatr'ist'o'j nepr'e help'us de temp’ al temp'o tie'n ven'i. Ili pov'us tie ĉerp'i iom da real'a viv'o anstataŭ si'a'j art'e'far'it'a'j teori'o'j.”
Kelk'e da hom'grup'et'o'j preter'pas'is ili'n.
”Do ni prov'u la kabared'o'n,” dir'is Pickard. ”Ni'a'j amar'a'j anim'o'j for'lav'os de si la funebr'a'n kolor'o'n.”
”Hej,” ek'vok'is Font'ain'e, ”ĉu vi konsil'us al ni, amik'o'j, kie ebl'as aĉet'i vi'a'n bon'a'n humor'o'n?”
La jun'ul'o'j surpriz'it'e halt'is, rigard'is unu la ali'a'n kaj ek'rid'is ankoraŭ pli. ”Ĝi est'as sufiĉ'e mal'kar'a. Ĝi kost'as nur kvar centim'o'j'n.”
”Sed kie, mi pet'as vi'n?”
”En Funambules, sinjor'o.”
”Dank'o'n pro la konsil'o, sinjor'o,” kavalir'e salut'is Font'ain'e.
La meti'ist'o'j reciprok'is kun rid'o kaj plu ir'is.
”Mi propon'as, sinjor'o'j, ke ni obe'u la voĉ'o'n de la popol'o.
Se ni vol'as la hodiaŭ'a'n vesper'o'n pas'ig'i sen'far'e, ĝi okaz'u perfekt'e,” opini'is Picard. Post ne'long'e ili star'is antaŭ la fasad'o de Funambules. Raŭk'voĉ'a kri'anonc'ant'o log'is en'ir'i per flor'plen'a'j fraz'o'j.
”La art'o hav'as ĉi tie ali'a'n voĉ'o'n ol en Komedi'o.”
”La periferi'a Muz'o ne hav'as temp'o'n zorg'i pri si'a voĉ'o,”
respond'is al li Gérard.
”Ebl'e tial ĝi ĉes'is parol'i en'tut'e,” montr'is Picard al afiŝ'o, anonc'ant'a la pantomim'o'n ”Furioz'a taŭr'o”.
Kvankam la teatr'aĵ'o de Laurent jam long'e hav'is sukces'o'n, la kri'anonc'ant'o patr'o Royer konstern'e mal'ferm'eg'is la okul'o'j'n, kiam li ek'vid'is, ke ĉi tiu'j kvar nobel'e aspekt'ant'a'j kavalir'o'j fakt'e al'ir'as al la kas'o.
”La plej bon'a'j'n bilet'o'j'n, kiu'j'n vi hav'as!”
”Loĝi'o'n — loĝi'o'n apud la scen'ej'o — la plej bel'a panoram'o el la tut'a salon'eg'o,” balbut'is la kas'ist'in'o. Tia'j'n vizit'ant'o'j'n la teatr'o ankoraŭ ne hav'is.
”Ven'u, sinjor'o'j, jam est'as temp'o!”
Ili pag'is kaj trans'ir'is la strat'o'n al en'ir'ej'o de Funambules.
Daŭr'e bon'humor'a'j kaj kritik'ant'e la iom ne'kutim'a'n atmosfer'o'n per ironi'a'j rimark'ig'o'j, ili rezign'e for'don'is si'n al la gvid'o de bilet'ist'in'o. Ili tra'ir'is la salon'eg'o'n, plen'a'n de sen'pacienc'a publik'o. Meti'ist'o'j en solen'a'j veŝt'o'j tost'is per et'a'j glas'et'o'j kaj la botel'o'j'n ili depon'is sub'benk'e'n; ili'a'j edz'in'o'j trink'et'is or'a'n ̧sukon. Mal'antaŭ'e en la parter'o kaj sur la galeri'o aŭd'iĝ'is sovaĝ'a bru'ad'o.
Jun'a bilet'ist'in'o ili'n konduk'is ĝis la sub'scen'ej'o.
”Atent'o'n, sinjor'o'j, ses ŝtup'o'j. Klin'u la kap'o'n!”
Ŝi apert'is al ili loĝi'o'n. Dum la ceter'a'j de'met'is la ĉapel'o'j'n kaj rigard'is la publik'o'n, Picard serĉ'is en'poŝ'e mon'er'o'j'n. Li rimark'is, ke la bilet'ist'in'o est'is plor'int'a.
”Kio okaz'is?” li demand'is, don'ant'e mon'o'n al ŝi. ”Kio mal'gaj'a okaz'is al vi en tiu ĉi ĝoj'a teatr'o?”
”Aĥ pardon'u,” ekskuz'e pet'is la knab'in'o kaj viŝ'is si'a'j'n okul'o'j'n per poŝ'tuk'o.
”Nu dir'u tio'n al mi,” klin'is si'n Picard al ŝi kaj ankaŭ la ceter'a'j turn'is si'n sci'vol'em'e al ŝi.
”Sinjor'o Deburau lud'as hodiaŭ last'foj'e,” dir'is ŝi deprim'it'e.
”Kaj tio est'as tiel tragedi'a,” ek'rid'et'is Picard. ”Amik'o'j, ni elekt'is mal'bon'e. Ĉi tie ni ne forges'os la amar'ec'o'n de la mond'o.”
”Sinjor'o Deburau cert'e vi'n amuz'os,” cert'ig'is la knab'in'o, ”kaj vi kompren'as ja teatr'o'n.” Larm'o'j flu'is de'supr'e sur ŝi'a'j vang'o'j.
”Dank'o'n, fraŭl'in'o,” riverenc'is Picard. ”Sed ankoraŭ dir'u al ni, kial for'las'as la teatr'o'n ĉi tiu ĉarm'a sinjor'o, se oni am'as li'n ĉi tie ĝis'larm'e? Ebl'e li ricev'is pli profit'a'n engaĝ'o'n en Franc'a Komedi'o?”
”Ne, sinjor'o,” ŝi plor'e ek'singult'is, ”pro mizer'o. Li dev'as for'las'i la teatr'o'n kaj lern'os serur'ist'a'n meti'o'n.”
”Tio fakt'e est'as mal'ĝoj'ig'a. Bulvard'o du Templ'e ne sci'as ŝat'i si'a'j'n art'ist'o'j'n.”
”Neni'u pov'as li'n help'i. La direktor'o ŝat'as ali'a'j'n art'ist'o'j'n.”
Ek'son'is bat'o'j — tri — kontraŭ lign'o'n.
La knab'in'o ferm'is la loĝi'o'n. La amik'o'j ek'sid'is; iom'et'e ili mis'humor'iĝ'is, sed malgraŭ tio ili atent'e observ'is la scen'ej'o'n, kiu apert'iĝ'is antaŭ ili'a'j okul'o'j.
”Ni ek'vid'os, ĉu kompren'as pli bon'e la teatr'o'n direktor'o aŭ bilet'ist'in'o'j.”
Komenc'iĝ'is vari'a kaj fabel'a okaz'aĵ'o de la pantomim'o. Ĉiu'j aktor'o'j sci'iĝ'is pri la ne'ordinar'a vizit'o kaj ili'a'j rigard'o'j ĉiu'moment'e si'n direkt'is al la unu'a loĝi'o, kie en tenebr'o blank'is la vizaĝ'o'j de la kvar rar'a'j spekt'ant'o'j. Mal'antaŭ'e bril'is la lorn'o de Picard, la unu'a lorn'o en teatr'o Funambules.
Fulm'e en'kur'is la scen'ej'o'n Pierot'o.
”Est'as li,” dir'is Gérard. ”La klaŭn'o de Bouquet.”
Pierot'o sol'a, kiel ŝajn'is, ne atent'is la ekster'ordinar'a'n vizit'o'n. Ĉu grav'is por li loĝi'o, se hodiaŭ li dev'as adiaŭ'i kun si'a am'at'a parter'o, se li'n last'foj'e kares'is la re'bril'o de la sen'bril'a'j lum'o'j, last'foj'e li'n tuŝ'is ond'o de surpriz'o kaj rid'o? Se li teatr'is ali'foj'e trankvil'e kaj rezon'em'e, hodiaŭ kuŝ'is sur li nov'a pez'o, sed ankoraŭ pli cert'e li'n gvid'is ne'vid'ebl'a man'o tra rif'o'j de aventur'o. Ali'e'n rigard'ant'e, li fal'ad'is kaj fal'ig'ad'is ali'a'j'n. Li ricev'ad'is vang'o'frap'o'j'n kaj dis'don'ad'is ili'n. Sed ĝi ne est'is mal'pli rid'ind'a. En la okul'o'j bolet'is fripon'aĵ'o'j kaj li'a'j ag'o'j fin'iĝ'is des pli ne'atend'it'e. La publik'o amuz'is si'n kaj rid'is.
En plu'a'j moment'o'j la gest'o'j de Pierot'o lant'iĝ'is. Li long'ig'is ili'n, kvazaŭ kares'em'e. Kaj li'a vizaĝ'o temp’ al temp'e vari'is de ironi'a rid'et'o, kiu ĉiu'foj'e signif'is i'o'n ali'a'n. La ceter'a'j: Arleken'o, Leandr'o, Kasandr'o, ĉiu'j lud'is kun grand'a streb'ad'o kaj kun ard'o. Dum'e ŝajn'is, ke ĉio karusel'as ĉirkaŭ li kaj li rest'as mez'e sol'a, kun si'a mav'a rid'et'o. En la moment'o, kiam vi atend'is, ke iu'n li mal'util'os, li'a mav'a rid'et'o ŝanĝ'iĝ'is en tener'a'n esprim'o'n, plen'a de bon'kor'ec'o, radi'ant'a per intern'a ĝoj'o. Inter tiu'j du polus'o'j vari'is sur li'a vizaĝ'o tut'a skal'o de la sent'o'j kaj humor'o'j. Sed li'a'j lip'o'j eĉ ne unu'foj'e rikan'is, eĉ ne unu'foj'e ek'rid'is plen'e. Ĉiam tio manifest'is nur la intern'a'n streĉ'o'n kaj tra'viv'aĵ'o'n.
Pierot'o far'is apenaŭ kvar'on'o'n de ili'a'j paŝ'o'j. Apenaŭ dek'on'o'n de ili'a'j gest'o'j. Sed dum'e li est'is el ĉiu'j plej kompren'ebl'a kaj gaj'a.
Pierot'o est'is aktor'o, kon'ant'a ĉio'n. Li cert'is pri la am'o sam'e kiel pri mal'am'o. Li bezon'is neni'o'n ŝajn'ig'i. Kaj krom'e li hav'is tiu'n ne'pri'skrib'ebl'a'n rid'et'o'n, kiu est'is punkt'o post la scen'o, en kiu li est'is venk'at'a kaj en kiu li ating'is venk'o'n.
Kurten'o fal'is. La hom'o'j aplaŭd'is. Ankaŭ la kvar amik'o'j en la loĝi'o aplaŭd'is. La aktor'o'j riverenc'is, Kolombin'a send'ad'is kis'o'j'n, Kasandr'o kaj la ali'a'j prov'is koncentr'i al si atent'o'n per stult'a'j ŝok'aĵ'o'j. Pierot'o star'is sen'mov'e; la blank'a vizaĝ'o kvazaŭ est'us el marmor'o kaj nur la okul'o'j lant'e sekv'is hom'o'j'n de unu al ali'a; neni'u tio'n antaŭ'vid'is, nur la bilet'ist'in'o'j, kelk'e da muzik'ist'o'j — kaj la kvar amik'o'j, kiam li'a rigard'o al'migr'is ankaŭ al ili.
”Kuraĝ'o'n, Pierot'o,” ek'murmur'et'is Gérard. Sed Pierot'o li'n ne re'kon'is, li'a vizaĝ'o lev'iĝ'is al la galeri'o, kaj tiel ĝi jam rest'is, ĝis kiam la kurten'o fal'is last'foj'e. Tio aspekt'is, kiam li star'is tiel sen'mov'e, kvazaŭ li el'met'us si'n pli al vip'o'bat'o'j ol al aplaŭd'o.
Paŭz'o.
”Oranĝ'o'j! Suker'aĵ'o'j! Fig'o'j!”
En la loĝi'o long'e neni'u ek'parol'is. Post moment'o demand'is Redouté: ”Kio'n vi ek'flustr'is, Gérard?”
”Ĉu i'o'n mi flustr'is?”
”Vi flustr'is — kuraĝ'o'n!” — re'memor'ig'is Font'ain'e.
”Tiu knab'o est'as grandioz'a,” dir'is Picard.
La hom'amas'o mal'supr'e bru'is kaj rid'is. Vir'o kun lad'kruĉ'o ofert'is frukt-suk'o'n po du centim'o'j, vend'ist'in'o'j dis'port'ad'is suker'a'j'n stang'et'o'j'n po du spes'o'j, kaj en ili'a'n vok'ad'o'n penetr'is kanzon'o de la kon'at'a refren'o.
”Mi rigard'is vi'n ĉiu'j'n jam dum la prezent'ad'o,” konfes'is Picard. ”Mi vol'is konfirm'i mi'a'n propr'a'n impres'o'n. Tiel lud'i la rol'o'n de Pierot'o ankoraŭ mi ne vid'is. Tiu ul'o trans'form'is maskerad'o'n en art'o'n.”
”Kaj nun oni send'os li'n far'i serur'o'j'n kaj ŝlos'il'o'j'n,” morn'e rimark'ig'is Gérard.
La parter'o ek'silent'is. La lum'ig'ist'o esting'is kelk'a'j'n flirt'lum'et'o'j'n. Ek'son'is de'nov'e simpl'a prelud'o kaj ripet'e apert'iĝ'is la kurten'o. La lud'o daŭr'is.
Pierot'o kurac'is si'a'n mastr'o'n. Sed kiam ajn li met'is medikament'o'j'n por la mastr'o sur suker'kub'o'n, la suker'o'n li for'manĝ'is mem. Sed li sent'is, kvazaŭ li en'glut'us venen'o'n.
En duel'o kontraŭ Arleken'o li kapabl'is per kelk'a'j mov'o'j manifest'i ĉiam mal'fort'ec'o'n de la hom'a karakter'o. Li evit'ad'is lukt'o'n, elekt'ad'is por la rival'o mal'pli bon'a'j'n arm'il'o'j'n, pli kurt'a'j'n sabr'o'j'n, kaj fin'fin'e, por el'tir'i si'n el la konflikt'o kun san'a haŭt'o, li persvad'is la rival'o'n, ke prefer'e li mort'paf'u atest'ant'o'j'n ol ili si'n reciprok'e.
La spekt'ant'o'j bru'e amuz'is si'n per tio, kiel Pierot'o sen'mask'ig'is karakter'trajt'o'j'n, kiu'j'n oni kutim'e konfes'as eĉ ne al si mem; mal'kuraĝ'o'n, ego'ism'o'n, sen'skrupul'ec'o'n. Sed la kruel'a rid'et'o ĉe ĉiu scen'o pruv'ad'is, ke Pierot'o ne nur imit'as la viv'o'n, sed ankaŭ ĝi'n kritik'as.
La kvar amik'o'j nun pli oft'e montr'is si'a'n kontent'o'n kaj fort'ig'is unu la ali'a'n per reciprok'a konsent'o.
”Tiu knab'o est'as eĉ kuraĝ'a,” dir'is Redouté, kiam Pierot'o ĉe for'ir'o el la scen'ej'o ek'kapt'is kandel'o'n kaj ten'is ĝi'n antaŭ si kiel dum procesi'o. La hom'o'j sub'e ek'is laŭd'e rid'eg'i. Pierot'o ek'frap'is sur'scen'ej'e la pord'o'n.
”En'ir'u!” vok'is unison'e la tut'a parter'o.
”Ĉu mi ne dir'is, ke la publik'o eminent'as?” klin'is si'n Gérard trans la balustrad'o'n. ”Rigard'u Pierot'o'n!” kapt'is li'n Picard je la man'o.
La prezent'ad'o est'is ĉef'in'e. La tumult'o sur la scen'ej'o pli'grand'iĝ'is, ĉio gir'is kaj danc'is, nur Pierot'o est'is ĉiam pli lant'em'a. Kiam li dev'is bat'i kaj mis'cel'is, jam vi ne ek'kon'is, ĉu tio est'as intenc'e aŭ ĉu li'a vid'o mal'hel'iĝ'is. Kiam li est'is bat'it'a, vi hezit'is, ĉu li ŝajn'ig'as sen'sent'em'o'n, aŭ ĉu fakt'e li est'is sven'ig'it'a. Por sent'em'a art'ist'o, detal'e inform'it'a pri post'kulis'a ver'o de tiu ĉi komedi'o, tio est'is kor'prem'a spektakl'o.
Pierot'o rid'ig'is la rigard'ant'o'j'n per last'a'j ide'o'j. Sed kiam Arleken'o kun'iĝ'is en'brak'e kun Kolombin'a kaj kiam ĉiu'j rest'ant'a'j ek'ĝoj'is en sovaĝ'a ŝari'vari'o, Pierot'o star'is mez'e de ili kiel statu'o sur for'las'it'a sarkofag'o. La publik'o ankoraŭ rid'is kaj la ond'o'j de kontent'o verŝ'ad'is trans li'a'n vizaĝ'o'n; sed ali'a'j ond'o'j for'lav'ad'is de'sur ĝi la scen'ej'a'n mask'o'n, ĝis li star'is proksim'e al la loĝi'o, kvazaŭ nud'ig'it'a, kun la vizaĝ'o fiks'it'a en la tenebr'a'n futur'o'n. Kaj li'a'j okul'o'j dir'is: ”Mi vol'is tiom donac'i al vi kaj vi ne akcept'is tio'n.” Gaspar'o Deburau funebr'e en'ter'ig'is Pierot'o'n el Funambules.
”Terur'a rid'et'o,” ek'flustr'is Redouté.
”Ni ir'u, sinjor'o'j, jam est'as fin'o.”
Ili lev'is si'n kaj adiaŭ'is last'rigard'e la blank'a'n statur'o'n sur la scen'ej'o. Apud la pord'o prem'is poŝ'tuk'o'n al si'a buŝ'o la et'a bilet'ist'in'o.
La trotuar'o antaŭ Funambules prezent'is kutim'a'n vid'aĵ'o'n post fin'o de prezent'ad'o. La hom'o'j el'ir'ad'is, diskut'is, ek'son'is ankaŭ rid'o. La et'a'j vend'ej'o'j, profit'ant'a'j apud la mini'teatr'o, ferm'iĝ'is. Ne'long'e post'e ĉe'pord'e aper'is la ge'aktor'o'j. Ili ĉirkaŭ'rigard'is, en'spir'is freŝ'a'n aer'o'n kaj post'e lant'e aŭ rapid'paŝ'e for'ir'ad'is. Je Marian'a kaj Flor'a atend'is fiakr'o'j kun frak'o intern'e. Ili est'is for'vetur'ant'a'j, fier'e de'supr'e rigard'ant'e la koleg'o'j'n, fuĝ'ant'a'j'n antaŭ la nokt'a pluv'o.
La firmament'o larm'is dum la hodiaŭ'a sepult'o. Subit'e aŭd'iĝ'is rapid'a klak'ad'o de ŝu'o'j. La kvar vir'o'j, kiu'j la unu'a'j for'las'is la teatr'o'n, est'is re'ven'ant'a'j. Preskaŭ ili devanc'is unu la ali'a'n. Kio konduk'is ili'n ĉi tie'n? La trotuar'o mal'plen'is. Picard vol'is apert'i la pord'o'n kaj en'ir'i. Tiu'moment'e iu est'is el'ir'ant'a per lant'a, mal'rapid'a paŝ'o supr'e'n. Picard retro'paŝ'is kaj demand'is: ”Pardon'u, sinjor'o, ĉu est'as tie mal'supr'e ankoraŭ sinjor'o Deburau, kiu hodiaŭ vesper'e prezent'is la rol'o'n de Pierot'o?”
”Mi est'as tiu,” dir'is la vir'o kaj halt'is.
”Vi?” vok'is Picard kaj rigard'is sci'vol'em'e li'a'n vizaĝ'o'n.
”Per kio mi pov'as serv'i al vi?” demand'is Pierot'o, ali'vest'it'a nun kiel mal'riĉ'a pariz'an'o.
”Ĉu vi ir'us kun'e kun ni iom promen'i?”
En societ'o de ĉi tiu'j nobl'e aspekt'ant'a'j vir'o'j est'is neni'o tim'ind'a. Li jes'is kaj atend'is. Ili pren'is li'n inter si'n, sed ir'is sen'vort'e. Ili pri'rigard'is si'a'n aktor'o'n per kaŝ'rigard'o'j. La mizer'a kitel'o, sur'manik'e ĉifon'it'a, mal'larĝ'a, pli'long'ig'it'a pantalon'o.
Sed la vizaĝ'o rest'is karakteriz'a kiel sur la scen'ej'o: al'prem'iĝ'a, mal'hel'a, leĝer'e ond'um'it'a har'ar'o, alt'a frunt'o kun kelk'a'j fru'temp'a'j sulk'o'j, profund'e en'kav'a'j griz'blu'a'j okul'o'j, kav'a'j vang'o'j kaj stret'a'j lip'o'j super la angul'hav'a menton'o. Antaŭ la plej proksim'a restoraci'o la strang'a kvar'op'o ankaŭ kun Deburau halt'is.
”Ĉu vi vesper'manĝ'os kun ni?”
”Pardon'u, ne ebl'as...”
”Sed ĝust'e pri tio tem'as,” decid'is Font'ain'e kaj la tut'a grup'o en'ir'is. Ili ordon'is vesper'manĝ'o'n. Gaspar'o konklud'is: filantrop'o'j, kiu'j vol'as li'n gast'ig'i. Ebl'e vesper'e en la teatr'o li for'pel'is mal'bon'humor'o'n kaj ili vol'as li'n iom'et'e rekompenc'i per kelk'a'j manĝ'o'pec'o'j. Sed li akcept'is, ĉar mal'sat'o venk'is fier'o'n.
”Je vi'a Pierot'o!” dir'is unu el la sinjor'o'j kaj lev'is glas'o'n. ”Ĉu vi ne re'kon'as mi'n?”
”Majstr'o Gérard!” ek'vok'is Gaspar'o. Ven'is nov'a ide'o al li: tiu'j hom'o'j est'as pentr'ist'o'j kaj dezir'os li'n portret'i. Li prepar'is si'n por rifuz'i tio'n. Bouquet li'n pentr'is jam mult'foj'e, sed li'a bild'o est'is rifuz'it'a pro ne'konven'a suĵeto.
La kvar vir'o'j tost'is, inter'kompren'iĝ'is per'okul'e kaj Gérard komenc'is. Ŝajn'e tio simil'is al enket'ad'o, sed gvid'it'a kun tia takt'o, ke Gaspar'o volont'e respond'ad'is.
”Ĉu ver'e, ke vi est'as for'ir'ont'a el la teatr'o?”
”Jes.”
”Kiam?”
”Morgaŭ. Morgaŭ ankaŭ mi anonc'os mi'n ĉe nov'a patron'o. ”
”Ĉe serur'ist'o?”
”Kiu dir'is tio'n al vi?”
”Ni ek'sci'is, ke vi for'ir'as, ĉar vi ne pov'as viv'i el la almoz'o, kiu'n don'as al vi la direktor'o. Kiom vi ricev'as salajr'e?”
”Semajn'e naŭ frank'o'j'n.”
Ili ne pov'is re'ten'i surpriz'o'n. ”Tiu hom'o insid'as pri vi'a viv'o!”
Gaspar'o ŝultr'o'lev'et'is. ”Mi hav'as kontrakt'o'n mult'e pli avantaĝ'a'n, sed ĝi ek'valid'os nur post du jar'o'j. Mi prov'is mal'sat'i, sed mi ne pov'as tio'n plu el'ten'i. Mi sufer'is spasm'o'j'n kaj daŭr'a'n kap'dolor'o'n.”
”Naŭ frank'o'j'n semajn'e! Krim'o!” ekscit'iĝ'is la art'ist'o'j.
”Pli fru'e mi hav'is dek ok. Tiam mi riĉ'is.”
”Dek ok?” ili mir'is.
Ili tost'is je la san'o. La voĉ'o de Gérard mal'laŭt'iĝ'is, sed sam'temp'e far'iĝ'is emfaz'a: ”Jen, sinjor'o Deburau. Ni aŭd'is pri vi'a for'ir'o kaj ni vid'is vi'n lud'i. Ni cert'as, ke vi hav'as grand'a'n talent'o'n. Domaĝ'us, se ĝi mal'aper'us de'sur la scen'ej'o.”
Gaspar'o ruĝ'iĝ'is pro embaras'o'j, pro la ne'atend'it'a laŭd'o.
”La direktor'o ne pli'alt'ig'os vi'a'n salajr'o'n, ĉu? Sed kun naŭ frank'o'j li las'us vi'n plu lud'i?”
”Tiel li imag'is la afer'o'n.”
”Do nun atent'u, por ke bon'e vi kompren'u mi'a'j'n vort'o'j'n kaj ne mis'interpret'u ili'n.”
”Mi streb'as, sinjor'o.”
”Ni vol'as, ke vi lud'u plu.”
”Tio ne ebl'as, sinjor'o'j.”
”Ni ne est'as riĉ'ul'o'j, sed ni opini'as ni'a dev'o re'don'i al la art'o almenaŭ part'e, kio'n ni ricev'as de ĝi. Ni vol'as don'i al vi sub'ten'o'n.”
”Jes,” al'dir'is firm'e Picard. ”Ni inter'konsent'is, ke ni pag'os al vi po'monat'e mon'sub'ten'o'n.”
Deburau ek'mir'eg'is kaj est'is emoci'it'a pro la ne'atend'it'a kaj en'tut'e ne'kutim'a afabl'ec'o.
”Tio tamen ne ebl'as — ”
”Ni aranĝ'as tio'n nur por vi, — sed ankaŭ por ni. Se vi sent'as en vi la vol'o'n est'i ver'a art'ist'o kaj per vi'a lud'o i'o'n dir'i al la hom'o'j — vi dev'as tio'n akcept'i. Vi hav'as tiu'n dev'o'n al vi mem.”
”Ne'kred'ebl'e, sinjor'o'j. Ĝis nun neni'u parol'is kun mi kiel vi.
Vi est'as ali'a'j ol la ceter'a'j.”
Ĉiu'j rid'et'is kaj Font'ain'e dir'is serioz'e: ”Ebl'e li prav'as, sed ankaŭ mi sci'as, kial.”
”Ĉar ni est'as la unu'a'j, kiu'j li'n vid'is. Ebl'e foj'e ni fier'os pri tio.”
Gaspar'o ne sci'is, ĉu ili ŝerc'as aŭ parol'as serioz'e.
”Do, kar'a sinjor'o Deburau, ĉu vi akcept'as ni'a'n kontrakt'o'n?”
”Mi ne kuraĝ'as.”
”Vi akcept'as!” La glas'o'j ek'bril'is kaj ek'tint'is.
”Hodiaŭ est'as la naŭ'a. Ĉiu'n naŭ'a'n tag'o'n en monat'o ven'os unu el ni kaj trans'don'os al vi ...”
”Se vi permes'os, sinjor'o'j,” inter'romp'is ili'n pet'em'e Deburau. ”Mi akcept'os vi'a'n propon'o'n tiom afabl'a'n. Sed mi pet'as vi'n, ne don'ad'u al mi pli mult'e ol mi hav'is pli fru'e. Naŭ frank'o'j'n po'semajn'e.”
”Ni vol'is don'i pli,” opon'is Redouté.
”Mi vid'os en tio inter'ven'o'n de la just'ec'o kaj ne donac'o'n, pro kiu mi hont'us.”
”Bon'e,” dir'is la amik'o'j. ”Ni akcept'as.”
”Ĉiu el ni depon'os monat'e naŭ frank'o'j'n, per kio vi'a salajr'o du'obl'iĝ'os. Ĉi tie est'as la unu'a part'o'pag'o.”
Tri'dek ses frank'o'j kuŝ'is sur'tabl'e. Gaspar'o ili'n man'rast'is tim'em'e.
”Dank'o'n, sinjor'o Deburau, ke vi kompren'is ni'n.”
”Mi dank'as al vi, sinjor'o'j.”
La nokt'o flor'is per bel'o, kiam Gaspar'o est'is for'ir'ant'a hejm'e'n. Kia'n lud'o'n la viv'o aranĝ'as kun li? Ĝi sving'is baston'o'n de Arleken'o kaj li est'is almoz'ul'o, sen'ig'it'a eĉ de ĉifon'o'j de esper'o. Kaj ĝi sving'is de'nov'e kaj li est'is riĉ'ul'o, ricev'int'a la plej valor'a'n donac'o'n: kred'o'n pri la hom'a kompren'em'o. Kaj ankoraŭ mult'e pli: kred'o'n pri si mem. La hom'o'j el kvartal'o aplaŭd'is, ĉar ili distr'is si'n, ĉar li ĝoj'ig'is ili'n kaj rid'ig'ad'is. Ĉu ne est'is ĉi tiu'j la unu'a'j, kiu'j aplaŭd'is al li kiel al art'ist'o?”
Ili'a'j kvar'foj'e naŭ frank'o'j, kiu'j'n ili decid'iĝ'is pag'i tiom long'e, ĝis la teatr'a mond'o li'n mal'kovr'os kaj ek'kompren'os, sav'is Gaspar'o'n Deburau por la teatr'o. Ili'a'j kvar'foj'e naŭ frank'o'j, kiu'j regul'e la naŭ'a'n ek'tint'is en poŝ'o de Gaspar'o, ebl'ig'is al li viv'i kaj lud'i.
Bertrand est'is sincer'e surpriz'it'a, kiam Gaspar'o la ven'int'a'n maten'o'n sci'ig'is li'n, ke li vol'as rest'i ankaŭ kun la mal'alt'ig'it'a salajr'o.
”Ĉu vi hered'is? Ĉu vi trov'is riĉ'a'n am'at'in'o'n?”
Gaspar'o mister'e rid'et'is. Sed Bertrand'o'n tio ne ĉagren'is.
Laurent, fort'ig'it'a pro sukces'o de si'a teatr'aĵ'o, prezent'is jam pli grand'a'j'n pretend'o'j'n. Hav'i je naŭ frank'o'j Pierot'o'n, kiu plaĉ'as al la publik'o, ne bagatel'as. Almenaŭ Gaspar'o ne mal'aper'os for de li'a'j okul'o'j antaŭ ol li bezon'os li'n.
Do, ĉio rest'is al Deburau: ĝoj'a rid'o de la publik'o kaj envi'em'a'j rigard'o'j de la amik'o'j. Nur li ne kompren'is, kial la mal'grand'a bilet'ist'in'o el loĝi'o'j ĉiu'vesper'e tiom feliĉ'e rid'et'as, kiam li preter'ir'as ŝi'n.
Kun gaj'a satisfakci'o Gaspar'o kur'is inform'i Kristofor'o'n, ke la ek'labor'o ĉe la serur'ist'o de'nov'e est'as prokrast'it'a. Kiam li est'is re'ven'ant'a, li elekt'is intenc'e pli long'a'n voj'o'n preter ĝarden'o'j; li vol'is almenaŭ fajf'i, se li ne pov'is bru'i kaj danc'i, por esprim'i si'a'n ĝoj'a'n humor'o'n.
Ir'ant'e laŭ'long'e de la verd'a kaj unu'etaĝ'a dom'et'o, vent'o, kiu blov'is kontraŭ li'a'n vizaĝ'o'n, subit'e ek'salt'et'is kaj de'sur ia fenestr'o teren'ĵet'is kelk'a'j'n paper'foli'o'j'n. Gaspar'o rigard'is supr'e'n kaj en'fenestr'e li ek'vid'is vizaĝ'o'n de bel'a blond'har'a knab'in'o, serĉ'ant'a per'vid'e, kie'n la vent'o for'blov'eg'is ŝi'a'j'n foli'o'j'n.
Ali'foj'e Gaspar'o sen'dub'e mal'lev'us la kap'o'n kaj ir'us plu kun van'a sopir'o en si'a kor'o. Sed hodiaŭ li est'is bon'e agord'it'a kaj tio don'as kuraĝ'o'n.
”Hej, fraŭl'in'o, mal'supr'e'n'iĝ'u per'vent'e,” li vok'is. ”Ne tim'u, mi kapt'os vi'n.”
”Mi'a'j leter'o'j,” angor'e ŝi inter'plekt'is la man'o'j'n, kiam la vent'o pel'is la foli'o'j'n mez'e'n de la fak'o. Gaspar'o ek'kur'is kaj ating'is la flug'ant'a'j'n paper'o'j'n. Li salt'is por ili en'kot'e'n.
”Vi est'as tiel afabl'a,” vok'is al li la blond'har'ul'in'o.
”Bagatel'o,” dir'is Gaspar'o. ”Ĉu vi ven'os pren'i la leter'o'j'n?”
”Bedaŭr'ind'e, mi ne pov'as,” dir'is la knab'in'o deprim'it'e. ”La onkl'in'o ŝlos'is mi'n ĉi tie. Mi ne darfas mal'supr'e'n.”
”Ĉu mi pov'as al'port'i ili'n al vi?”
”Ĉu vi vol'as est'i tiel afabl'a? Sed ne leg'u ili'n, mi pet'as.”
”Ne,” promes'is Gaspar'o, sed la sci'vol'em'o li'n dev'ig'is sur'voj'e laŭ la ŝtup'ar'o en'rigard'i la manuskript'o'n: ”Mi'a kar'a ...”
Nun li est'is supr'e kaj ne sci'is, al kiu pord'o ir'i, ĝis el unu ek'son'is frap'ad'o. ”Ĉi tie, sinjor'o.”
”Kiel mi trans'don'u tio'n al vi?”
”Ŝov'u tio'n, mi pet'as, sub'pord'e'n. Do. Ver'e vi est'as tre kar'a.”
”Jes,” konsent'is Gaspar'o. ”Ĉu mi ne merit'us et'a'n rekompenc'o'n?”
”Neni'o'n mi hav'as, sinjor'o.”
”Ĉu ebl'us vi'n vid'i dum moment'o.”
”Fakt'e, mi ne hav'as ŝlos'il'o'n.”
”Do iam ali'foj'e?” propon'is Gaspar'o.
”Ĉu vi opini'as?” ek'flustr'is la knab'in'o post la pord'o.
”Morgaŭ, ĉu?”
La knab'in'o evident'e medit'is.
”Promes'u tio'n al mi! Morgaŭ je la sam'a temp'o kiel hodiaŭ, ĉu?”
”Jes.”
”Dank'o'n. Mi don'os al vi ankaŭ leter'o'n, kiu'n ankoraŭ mi ne re'don'is al vi.”
”Hont'u, sinjor'o!”
”Mi re'don'os ĝi'n sub'kondiĉ'e, ke vi don'os al mi ali'a'n garanti'o'n.”
”Kio ĝi est'u?”
”Ia bagatel'aĵ'o, por ke mi pov'u re'memor'ig'i al mi ni'a'n inter'kon'at'iĝ'o'n.”
”Ĉu ebl'e tio'n?” Sub'pord'e aper'is flav'a ruband'et'o.
”Bon'eg'e,” li vok'is.
Post moment'a silent'ad'o la knab'in'o de'nov'e aŭd'iĝ'is: ”Ankoraŭ vi est'as ĉi tie?”
”Mi pri'rigard'as vi'a'n ruband'et'o'n.”
”Jam for'ir'u. La onkl'in'o koler'us.”
”Jam mi kur'as. Sed mi forges'os vi'n eĉ ne por unu moment'o.”
Li est'is for'ir'ant'a, venk'e for'port'ant'a la trofe'o'n. Garanti'aĵ'o de la aventur'o: la flav'a ruband'et'o. Kio'n ĝi ornam'is? Ŝultr'o'n?
har'ar'o'n? manik'o'n? Por Gaspar'o ĝi kaŝ'is la tut'a'n sekret'o'n de la knab'in'a est'aĵ'o. Gaspar'o lig'is kun la aper'aĵ'o de la ne'kon'at'in'o ĉiu'j'n romantik'a'j'n rev'o'j'n kaj imag'o'j'n. La tut'a'n tag'o'n li bedaŭr'is, ke li ne demand'is pri la nom'o. Kio, se ŝi trans'loĝ'iĝ'us? Se ŝi ne ven'us?
La kvin'a hor'o li'n traf'is ekscit'it'a antaŭ la verd'a dom'o. Li ne cert'is, ĉu li am'os la knab'in'o'n. Li konsci'is, ke li tro mal'ŝpar'is la sent'o'n en aventur'o'j real'ig'at'a'j nur en'rev'e. Li viv'is el rigard'o'j kolekt'it'a'j sur'strat'e, el rid'et'o'j ek'kapt'it'a'j kaj el odor'o'j pli element'a'j ol el fajr'o de l’ korp'o kaj sang'o. Kaj ĉar li tro for'don'is si'n pro la am'o al tiu'j, neniam al li aparten'int'a'j, li ne kred'is, ke tiu ĉi nov'a knab'in'a figur'o pov'us penetr'i ĝis fund'o de li'a anim'o.
Kiam fin'bat'is la kvin'a, la knab'in'o el'ir'is. Gaspar'o, kiu pas'ad'is sur la kontraŭ'a trotuar'o, ek'vid'is en fenestr'o de la du'a etaĝ'o vir'in'a'n vizaĝ'o'n.
”Iu post'rigard'as vi'n.”
”Ne grav'as.” La knab'in'o ek'rid'et'is. ”Ŝi est'as la onkl'in'o. Mi rakont'is al ŝi pri vi. Ĉu vi hav'as mi'a'n ruband'et'o'n?”
”Bedaŭr'ind'e, mi las'is ĝi'n en mi'a kostum'o.”
”En kia kostum'o?”
”Mi aktor'as, fraŭl'in'o,” li dir'is ne'kuraĝ'e kaj atend'is.
”Ĉu ver'e?” ŝi mir'is. ”Kio'n vi prezent'as?”
”Mal'bon'a'j'n kaj gaj'a'j'n Pierot'o'j'n.”
”Ĉu mi pov'as iam ir'i vi'n rigard'i?”
”Se vi permes'os, ke ankaŭ mi venad'u vid'i vi'n ĉiu'tag'e, fraŭl'in'o... ?”
”Diven'u!”
”Desirée,” li dir'is, ĉar la nom'o plaĉ'is al li.
”Kiel vi sci'as tio'n?” ŝi ek'tim'is. ”Kiu dir'is la nom'o'n al vi?”
”Mi diven'is,” li ek'rid'et'is feliĉ'e. ”Jen sign'o, ke ni ne adiaŭ'os ni'n tro baldaŭ.” Krom la tener'a nom'o, signif'ant'a sopir'o'n, Desirée hav'is ankaŭ supl'a'n blond'a'n har'ar'o'n, kiu'n mal'hel'ig'is ombr'o'j de et'a'j ond'et'o'j, mal'hel'blu'a'j'n okul'o'j'n, diafan'a'n vizaĝ'o'n kaj bel'a'n ruĝ'a'n buŝ'et'o'n.
”Ĉu ir'i por iom da temp'o al Luksemburgi'a ĝarden'o?” li propon'is. Tra strat'o'j blov'et'is mal'sek'a mal'varm'et'o kaj la ven'ant'a aŭtun'o re'kolor'ig'ad'is supr'o'j'n de ale'o'j per si'a krud'a spir'o. Gaspar'o aŭskult'is, feliĉ'a, kiel apud li klak'et'as sur la ruf'o'kolor'a voj'et'o la paŝ'o'j de la knab'in'o. ”Ĉu mi pov'as demand'i, fraŭl'in'o Désirée, kiu kaj kio vi est'as?”
”Mi'a onkl'in'o posed'as ĉapel'ist'a'n entrepren'o'n. Mi labor'as ĉe ŝi en la butik'o.”
”Do, mod'ist'in'o,” dir'is li kun admir'o. Mod'ist'in'o'j est'is unu'a'rang'a'j inter griz'et'in'o'j. Kudristineto, vend'ist'in'o, konfit'ist'in'o dev'is est'i dank'em'a, se hazard'o al'konduk'is al ŝi kavalir'o'n, kiu pret'us aĉet'i al ŝi de temp’ al temp'o vesper'manĝ'o'n, donac'i al ŝi ĉapel'o'n kun ruband'o'j, montr'i si'n kun ŝi dimanĉ'e en Robinson kaj send'i al ŝi buked'et'o'n da viol'o'j adiaŭ'e. Ĉapel'ist'in'o inter ili est'is nobel'a dam'o. Ŝi pov'is est'i kapric'em'a, koket'em'a, ŝi rajt'is mal'ŝat'i donac'et'o'n, kiu ne plaĉ'is al ŝi kaj mok'i vi'n. Fam'o pri ĉapel'ist'in'o'j dir'is, ke ili est'as et'a'j tiran'in'o'j.
”Ĉu vi'a onkl'in'o hav'as grand'a'n atelier'o'n?”
”Tri grand'a'j'n salon'o'j'n. Al ĉiu'j duk'in'o'j el kvartal'o SaintGermain ŝi liver'as.” Désirée gaj'e ek'rid'is kaj Gaspar'o trov'is en la rid'o sign'o'n de fier'eg'o.
”Kial vi loĝ'as do en tiu ĉi strat'et'o?”
”Kapric'o de la onkl'in'o. Plaĉ'as al ŝi, ke somer'e ĉi tie bon'odor'as robini'o'j. Sed ni'a apartament'o est'as bel'a. La onkl'in'o kon'as mult'a'j'n vojaĝ'ist'o'j'n kaj tiu'j al'vetur'ig'is al ŝi rar'aĵ'o'j'n el Hindio, Ĉini'o kaj Hispanio. Ankaŭ ĉiu'j duk'in'o'j est'as ŝi'a'j amik'in'o'j kaj super'ŝut'as ŝi'n per donac'et'o'j.”
La knab'in'o halt'is kaj rigard'is antaŭ'e'n, kvazaŭ am'e ŝi sorĉ'us antaŭ si'a rigard'o imag'o'n de la hejm'o.
”Sur'mur'e marmor'paper'o — bel'a'j bild'o'j, en angul'o blanket'a forn'o el majolik'o — seĝ'o'j el pajl'o — long'a'j tapiŝ'o'j. Ĉu ankaŭ vi hav'as majolik'a'n forn'o'n?”
”Ankaŭ,” dir'is Gaspar'o apati'e, opini'ant'e, ke est'as pli bon'e mensog'i ol konfes'i, ke la mansard'o en Faubourg du Templ'e neniam spert'is, kio est'as varm'o.
”Kaj en salon'o oriz'it'a mebl'ar'o kun velur'o, ĉu?” sci'vol'is la knab'in'o ard'e. Ŝi ŝat'as luks'o'n, ek'pens'is Gaspar'o, mi est'as perd'it'a. Sed tamen li dir'is: ”Ĝi est'as kun velur'o, sed ne est'as oriz'it'a.”
”Domaĝ'e. Al vi ne plaĉ'as, kiam vesper'e la sun'sub'ir'o re'bril'as sur or'a'j ornam'aĵ'o'j, ĉu?”
Ŝi est'as poezi'em'a, ek'konsci'ig'is al si Gaspar'o. Neniam mi akir'os ŝi'a'n inklin'o'n pro mi'a mal'parol'em'o.
”Mi vid'is superb'a'n mebl'ar'o'n utreĥtan ĉe duk'in'o de Artois.”
”Ĉu vi est'is ĉe la duk'in'o de Artois?” konstern'iĝ'is Pierot'o.
”Mi danc'is tie. Grand'a'j fenestr'o'j — en'ĝarden'e lampion'o'j kaj piroteknik'aĵ'o'j...”
”La duk'in'o de Artois ne posed'as ĝarden'o'n. Ŝi loĝ'as sur bulvard'o.”
”Tio do est'is ali'lok'e,” mal'plaĉ'e re'bat'is Désirée. ”Vintr'e ni est'is preskaŭ ĉiam ali'lok'e. Mi ne pov'as ĉio'n memor'i.”
”Kaj la teatr'o'n vi ne vizit'ad'is, ĉu?” prov'is Gaspar'o trans'konduk'i parol'o'n al ali'a sfer'o, kie li pli cert'is.
”Jes. En oper'o.”
”Kie vi sid'is?”
”Parter'e. Kie ali'e?”
”Kun kiu?”
”Kun neni'u. Mi est'is sol'a.”
Gaspar'o observ'is la knab'in'o'n kun sekret'a suspekt'o. Sed ŝi mien'is serioz'e kaj ŝi'a'j okul'o'j bril'is. Ŝi'a sopir'o pri luks'o li'n embaras'is. Sed plaĉ'is al li ŝi'a entuziasm'o kaj la infan'a gaj'em'o, kiu influ'is ankaŭ li'n. Natur'e, se li kred'os al ŝi, tio sam'temp'e signif'as perd'o'n de esper'o'j.
”Kial tamen vi ven'is al mi?” li mir'is sincer'e. La knab'in'o embaras'iĝ'is. ”Kial ne?” Ŝi perd'is la cert'ec'o'n, kvazaŭ ŝi antaŭ'sent'us la motiv'o'n de la strang'a demand'o. ”Ni'a renkont'iĝ'o est'is tiel rar'a, ĉu? Kaj se vi aktor'as ... ĉu vi rakont'os al mi pri teatr'o?”
”Pri teatr'o?” pli'alt'iĝ'is esper'o'j de Gaspar'o.
”Sed hodiaŭ ne,” ĉes'ig'is la knab'in'o. ”La onkl'in'o koler'us, ke mi rest'is ekster'e tiel long'e. Nur ven'ont'e!”
Ili re'ven'is al la pord'eg'o de la park'o, tra kiu ili en'ir'is. La mal'varm'o for'pel'is la patr'in'o'j'n kun infan'o'j, ankaŭ la ge'am'ant'o'j'n kaj nur kelk'e da verd'et'a'j statu'o'j rigard'is Gaspar'o'n, kiu van'e medit'is, kio'n bel'a'n fin'e dir'i al si'a Dulcine'a, por al'proksim'iĝ'i al ŝi'a kor'o.
Li ek'rimark'is kaŝtan-vend'ist'in'o'n, kiu apud strat'angul'o establ'is si'a'n kiosk'o'n. ”La unu'a'j kaŝtan'o'j ĉi-jar'e,” li dir'is. ”Ĉu vi ŝat'as ili'n?”
”Tre. Kiel bel'e ili bon'odor'as.”
Li man'pes'is mon'er'o'n destin'it'a'n por la morgaŭ'a tag'manĝ'o kaj aĉet'is al ŝi kaŝtan'o'j'n. Désirée pren'is unu per la gracil'a'j fingr'et'o'j kaj met'is ĝi'n en la buŝ'o'n. La ŝel'o krak'is inter dent'o'j. Sam'temp'e la knab'in'o ek'kri'is pro dolor'o, ĉar ŝi brul'vund'is si'a'n lang'o'n. ”Di'o mi'a, tio est'as ja ŝel'o!” Désirée ek'rigard'is li'n kun dolor'oz'a riproĉ'o kaj sam'temp'e koler'e. ”Ĉu vi ne pov'is tio'n dir'i?”
Ŝi el'kraĉ'is la ek'mord'it'a'n kaŝtan'o'n. Gaspar'o en'man'ig'is al ŝi la du'a'n, sed Désirée ne kuraĝ'is ĝi'n pren'i. Pro hont'o ŝi'a'j vang'o'j ruĝ'iĝ'is. Gaspar'o rigard'is ŝi'n de'flank'e. Ankaŭ en si'a koler'o ŝi est'is tre ĉarm'a. Sed Gaspar'o kompren'is tiu'moment'e ĉio'n. Ŝi ŝat'as kaŝtan'o'j'n, ŝi dir'is. Mir'e, ke ŝi ne dir'is: mi aĉet'as ili'n tri'foj'e tag'e. Kaj post'e subit'e — ja knab'in'et'o, vi ne hav'is ili'n ĝis nun en la buŝ'o. Ili ir'is sen'vort'e. Kiam ili ven'is al la dom'o, Gaspar'o vol'is ebl'ig'i al ŝi honor'a'n re'tir'iĝ'o'n.
”La utreĥta mebl'ar'o, loĝi'o en oper'ej'o, velur'o, tio est'is ŝerc'o'j, ĉu?” li dir'is kor'e. ”Ĉu ni nun dir'os al ni la ver'o'n?”
Ironi'a nuanc'o de li'a rid'et'o, kiu sen'vol'e aper'is sur li'a'j lip'o'j, kaŭz'is tio'n, kio okaz'is. ”Ŝerc'o'j?” ŝi respond'is dolor'e. ”Tio est'is eĉ tro serioz'a.”
Ŝi'a voĉ'o romp'iĝ'is, la polm'o'j kaŝ'is la vang'o'n kaj Désirée ek'kur'is al la dom'o. Antaŭ ol Gaspar'o re'konsci'iĝ'is, ŝi mal'aper'is sur la ŝtup'ar'o.
Van'e li preter'pas'ad'is. La fenestr'o rest'is ferm'it'a. El la roz'kolor'a post'tag'mez'o rest'is al li nur mal'varm'iĝ'int'a korn'sak'et'o kun perfid'a'j kaŝtan'o'j.
Unu'e Gaspar'o indign'is je Désirée pro ŝi'a fanfaron'ad'o.
Sed por li klar'is, ke ŝi'a'j naiv'a'j mensog'o'j est'as fantazi'ad'o pri la pli bel'a viv'o. Kaj ĝoj'ig'is li'n, ke la bel'a Désirée ne dist'as de li kiel la majolik'a forn'o de mal'varm'o en li'a mansard'o.
Post tri tag'o'j li re'ven'is al la dom'o ĉe la luksemburgi'a ĝarden'o. Long'e li promen'is tra la strat'o kaj atend'is. Subit'e unu fenestr'o mal'ferm'iĝ'is; aper'is knab'in'o, kiu'n ĝis nun li ne kon'is, kaj energi'e ŝi gest'is al li, ke li ir'u supr'e'n. Sopir'o re'vid'i Désiréen venk'is embaras'o'j'n. Li ascend'is la ŝtup'ar'o'n. Kon'at'a pord'o est'is apert'it'a. Ek'son'is kri'o, sed jam en la koridor'o'n al'kur'is knab'in'o, invit'int'a li'n supr'e'n; ŝi kapt'is li'n energi'e je la manik'o kaj tir'is li'n en'e'n.
”Ven'u,” ŝi dir'is kaj konduk'is li'n tra mal'larĝ'a tenebr'a vestibl'o en la ĉambr'o'n. Gaspar'o konsci'iĝ'is, ke li star'as antaŭ la fenestr'o'j vid'ebl'a'j de la strat'o. Li ĉirkaŭ'rigard'is. Li ne trov'is majolik'a'n forn'o'n, sed mal'riĉ'a'n kaj for'uz'it'a'n kamen'o'n. La tut'a ĉambr'o aspekt'is mizer'e. Se oni kompar'us ĝi'n kun li'a mansard'o, ĝi riĉ'is pli nur je tio, per kio la knab'in'a bel'gust'o kapabl'is pli'bel'ig'i la mizer'o'n de la frot'difekt'it'a'j mur'o'j.
”Do!” dir'is energi'e la knab'in'o kaj frot'et'is si'a'n frunt'o'n.
”Jam sufiĉ'e!”
”Mi'a nom'o...” komenc'is Gaspar'o.
”Kon'at'e,” inter'romp'is li'n la knab'in'o. ”Mi sci'as ĉio'n. Mi est'as Anet'a.” Gaspar'o ek'silent'is kaj atend'is, kiel la problem'o solv'iĝ'os.
”Tie vi hav'as ŝi'n,” montr'is Anet'a. ”Ĉu vi ne vid'as ŝi'n?”
Nur nun Gaspar'o rimark'is, ke sur mal'nov'a kalv'a kanap'o kuŝ'as Désirée, vual'kovr'it'a per vest'aĵ'o'j kaj tuk'o'j, vizaĝ'e al la for'uz'it'a teg'aĵ'o.
”Ir'u for!” ŝi en'profund'ig'is la vizaĝ'o'n ankoraŭ pli.
”Désirée,” li al'parol'is ŝi'n kiel ebl'e plej tener'e.
”Kondut'u normal'e, aŭ mi draŝ'os vi'n,” dir'is Anet'a minac'e.
”Ĉu vi pov'us klar'ig'i al mi, kio okaz'is?” turn'iĝ'is Gaspar'o al ŝi. ”Ek'sid'u,” ŝi dir'is. ”Ne tie'n. La seĝ'o hav'as nur tri pied'o'j'n.
Ĝi serv'as nur por ornam'o. Sid'iĝ'u trankvil'e al ŝi.”
”Dir'u neni'o'n,” tord'iĝ'is Désirée.
”Mi dir'os. Désirée est'as anser'o, ĉu vi kompren'as?”
Gaspar'o'n kor'tuŝ'is la plor'singult'ant'a knab'in'o.
”Kaŝ'lud'i,” daŭr'ig'is Anet'a, ”oni pov'as temp'et'o'n, sed ne kun honest'a'j hom'o'j kaj etern'e.”
”Ĉu vi est'as frat'in'o'j?”
”Feliĉ'e ne. Ni est'as amik'in'o'j. Ni kun'viv'as ĉi tie jam la du'a'n jar'o'n.”
”Kaj kio do okaz'is?”
”Ŝi rakont'is al vi i'a'j'n sen'senc'aĵ'o'j'n, ĉu? Mi prezent'is rol'o'n de nobl'a onkl'in'o, ĉu? Sed ĉio tut'e ali'as. Vi vid'as mem.”
”Mi sci'is,” dir'is Gaspar'o, ”ke fraŭl'in'o Désirée rakont'as al mi si'a'j'n rev'o'j'n — ne la real'aĵ'o'j'n.”
”Vi dir'as tio'n tre bel'e. Ŝi mensog'is kvazaŭ pres'maŝin'e.
Fin'e ŝi mem ne sci'as solv'o'n.”
”Tiom katastrof'e ne stat'as la afer'o,” vol'is Gaspar'o konsol'i la knab'in'o'n kuŝ'ant'a'n apud'e.
”La afer'o pli mizer'as, ol vi opini'as. Se vi kuraĝ'us kaj de'met'us ĉifon'o'j'n de'sur ŝi, vi trov'us ŝi'n vest'it'a kiel Eva en la paradiz'o.” Gaspar'o embaras'it'e flank'e'n'sid'iĝ'is.
”Kaj se vi bon'e vid'as, vi ek'vid'us sur mi la jup'o'n, en kiu ŝi promen'is kun vi en la park'o kaj sur mi'a'j pied'o'j la ŝu'et'o'j'n, kiu'j apud vi paŝ'et'ad'is.”
”Vi for'pren'is ili'n de ŝi?”
”Jes. Sam'e kiel hieraŭ ŝi pren'is ili'n de mi.”
”Kiel kompren'i tio'n?”
”Ni posed'as komun'e nur unu par'o'n.”
”Mi opini'is, ke mod'ist'in'o'j ...”
”Tio'n ŝi dir'is al vi? Tie vid'u ni'a'n labor'o'n!” En angul'o post la kanap'o kuŝ'is amas'o da tol'aĵ'o, atend'ant'a ripar'o'n.
”Iu'n tag'o'n, kiam est'is mal'pli da labor'o kaj pli da mal'sat'o, ni decid'iĝ'is, ke unu par'o da ŝu'et'o'j super'flu'as. La tut'a'n semajn'o'n ni vesper'manĝ'is por ili.”
”Ĉu vi vend'is ili'n?” ek'terur'is Gaspar'o.
”Ili est'as en lombard'ej'o.”
”Kaj la du'a jup'o?”
”Tiu'n for'pren'is la dom'mastr'o, ĉar ni ŝuld'as al li lu'pag'o'n.”
Gaspar'o kompren'is nun, kial Désirée ne pov'is mal'ferm'i la pord'o'n, kiam li port'is al ŝi la dis'ĵet'it'a'j'n paper'o'j'n.
”Sinjor'o Deburau,” dir'is Anet'a, ”kio'n mi konfid'is al vi, ebl'e neni'u vir'in'o mal'sekret'ig'us.”
”Sed ĝust'e tial mi estim'as vi'n tre,” cert'ig'is ŝi'n Gaspar'o.
”Mi far'is tio'n por hav'i neni'a'j'n konscienc-riproĉ'o'j'n. Désirée brav'as kiel knab'in'o,” ŝi al'ir'is al la seĝ'o kaj kares'is ŝi'a'n har'ar'o'n, kuŝ'ant'a'n sen'mov'e sur la teg'aĵ'o,” sed ŝi ne kuraĝ'is konfes'i al vi si'a'j'n mensog'o'j'n. Kaj al mi mal'agrabl'is vid'i vi'n, kiel vi promen'as ekster'e — kaj Désirée tio'n riproĉ'as al si.”
”Ŝi riproĉ'as tio'n al si?”
”Demand'u ŝi'n mem,” trankvil'e dir'is Anet'a. ”Vi'a afer'o. Hodiaŭ nom'e mi hav'as promen'tag'o'n. Mi for'ir'as.”
”Mi eĉ ne kapabl'as dir'i al vi, fraŭl'in'o Anet'a, kiel mi dank'em'as al vi.”
”Désirée mal'ĝoj'as,” halt'is ankoraŭ Anet'a, ”ŝi est'as prudent'a. Nun, kiam vi ĉio'n sci'as, ekzist'as por vi du ebl'o'j: for'ir'i aŭ rest'i. Mi konsil'as al vi: for'ir'u!”
”Mi vol'as rest'i, fraŭl'in'o Anet'a,” li rapid'is dir'i.
”Bon'e,” ŝi kap'jes'is. ”Mi bat'ferm'os la pord'o'n, al neni'u apert'u. Mi re'ven'os post du hor'o'j. Ĝis!”
Gaspar'o lant'e si'n turn'is. Kio'n far'i? La kanap'o ek'knar'is, kiam Désirée si'n ek'mov'is, kaj ne'kuraĝ'a kaj spit'em'a voĉ'o demand'is: ”Kial vi ne for'ir'is?” Deburau silent'is. La har'ar'o mov'iĝ'is, post'e montr'is si'n la vizaĝ'o kaj la en'am'iĝ'int'a Gaspar'o ek'vid'is la pal'a'n frunt'o'n, pent'e prem'it'a'j'n lip'o'j'n kaj trist'a'j'n vang'o'j'n.
En la mal'sek'a'j okul'o'j est'is demand'o. Gaspar'o genu'is apud la kanap'o. Li'a vizaĝ'o sci'is respond'i ankaŭ sen'vort'e. Désirée subit'e ek'ĝoj'is, ek'pren'is li'n per unu brak'o ĉirkaŭ'kol'e kaj delikat'e al'prem'is li'n al si. Li trov'is per si'a'j lip'o'j ŝi'a'n buŝ'o'n kaj ek'sent'is sur'vang'e la plor'int'a'n vizaĝ'o'n. Long'e ili rest'is kvazaŭ merg'iĝ'int'a'j en la tenebr'o, kie ankaŭ en la ferm'it'a'j'n okul'o'j'n penetr'as grand'a, blind'ig'ant'a lum'o. Désirée jam ne plor'is. Kaj Gaspar'o ne est'is ne'kuraĝ'a. Li kares'is ŝi'a'j'n man'o'j'n kaj spir'is bon'odor'o'n de ŝi'a har'ar'o.
”Kial vi am'as mi'n?” ŝi demand'is. ”Kial ne Anet'a'n? Ŝi est'as pli karakter'a, pli bel'a, pli sprit'a.”
”Mi bezon'as vi'n,” respond'is Gaspar'o.
”Eĉ se mi mensog'is?”
”Ankaŭ mi mem mensog'as al hom'o'j de'sur la scen'ej'o,” ek'rid'et'is Gaspar'o. ”Vi'a mensog'o, tio est'is rev'ad'o pri feliĉ'o.”
Post moment'o li al'dir'is: ”Sed ni ne nur rev'os. Ni dev'as ankaŭ viv'i.”
”Kiel?”
”Unu'e mi el'pag'os en lombard'ej'o vi'a'j'n ŝu'et'o'j'n.”
”Mi ne vol'as, ke vi dev'u help'i al ni,” dir'is Désirée mal'feliĉ'e.
”Sed mi'a kar'a, la ŝu'et'o'j'n vi bezon'as, por ke ni pov'u promen'ad'i ĉiu'tag'e kaj ne nur ĉiu'n du'a'n tag'o'n.”
”Pag'u prefer'e la lu'pag'o'n,” ŝi ek'rid'is silent'e. ”Se vi vizit'ad'os mi'n ĉi tie, mi ne bezon'as la ŝu'et'o'j'n por la am'o.”
Ŝi'a'j vort'o'j son'is al Gaspar'o kvazaŭ refren'o de Bérangerkanto.
La post'a'j tag'o'j kaj semajn'o'j est'is por Gaspar'o ĉen'o de ĝis nun ne'kon'at'a feliĉ'o. Ĝi est'is mal'riĉ'a kaj modest'e bel'ig'at'a nur per bon'fart'o per kelk'a'j groŝ'o'j, kiu'j'n ankoraŭ ebl'is ŝpar'i je tag'manĝ'o'j, sed al du jun'a'j kor'o'j ĝi sufiĉ'is. Gaspar'o ard'is kaj Désirée varm'ĝu'is; ŝi re'bril'ad'is li'a'n sent'o'n kiel la Lun'o re'spegul'as la sun'bril'o'n. Sed Gaspar'o'n tio ne ĝen'is. Baldaŭ li hejm'iĝ'is en la loĝ'ej'o super la ĝarden'o'j, li amik'iĝ'is kun Anet'a kaj ankaŭ kun ŝi'a serĝent'o kaj ĉiu'j kvar aŭ altern'e du kaj du tra'viv'ad'is en la mal'riĉ'a dom'et'o ne mal'proksim'e de la robini'o'j apud la Luksemburgi'a ĝarden'o bel'a'j'n intim'a'j'n moment'o'j'n.
Gaspar'o bezon'is pli mem am'i, ol est'i am'at'a. Li kombin'is la am'o'n kun si'a labor'o; ĝi est'is por li apog'o, kiu don'is al li kuraĝ'o'n kaj invent'em'o'n sur la scen'ej'o.
Baldaŭ li spert'is, ke rid'ind'as nur tio, kio est'as hom'a. Neni'u kulis'o, neni'u dekor'aĵ'o rid'end'is per si mem, sed nur kiam ĝi ek'rilat'is al hom'o. Hund'o ne est'as rid'ind'a per si mem, sed ali'vest'it'a je hom'o, rid'ig'is. Tru'it'a ĉapel'o el'vok'as kompat'o'n aŭ abomen'o'n; kiam Pierot'o ĝi'n al'frap'is al Arleken'o sur la kap'o'n, ĝi provok'is gaj'o'n.
”Aktor'o zorg'u pri la scen'ej'o kaj ne pri la spekt'ej'o,” instru'is la aktor'o'j'n reĝisor'o Cot d’Ord'a'n. Sed Gaspar'o ne pov'is ne sent'i, kio'n li percept'as per la tut'a supr'aĵ'o de si'a korp'o. Li konstat'is: ju pli da hom'o'j est'as en la salon'eg'o, des pli grand'as la re'son'o de la teatr'aĵ'o. Rid'o de unu ek'son'ig'is rid'o'n de tri ali'a'j, kvazaŭ se vi vok'as en mont'ar'o kaj dekliv'o'j re'don'as eĥ'o'n el kelk'a'j flank'o'j. Sed se en la publik'o est'is pli da vir'in'o'j, oni rid'is mal'pli. Ebl'e tial, eksplik'is Gaspar'o al si, ke la in'o'j pli emoci'iĝ'as. Li mem ankaŭ ne rid'is, kiam li ekscit'iĝ'is, indign'is aŭ tim'is. Sed knab'o'j rid'as en gast'ej'o'j, sid'ant'e ĉe botel'o'j da vin'o. Jes, hom'o'j em'as gaj'i nur est'ant'e trankvil'a'j, sen emoci'o, sen irit'o. Sol'ec'e oni rid'as rar'e. Tial teatr'o dev'as kre'i al la hom'o'j dum'temp'a'n hejm'o'n, kie ili bon'fart'as.
Li est'is konvink'it'a, ke gaj'ec'o'n oni bezon'as sam'e kiel sal'o'n kaj akv'o'n. Kiel ĝi est'iĝ'as? li esplor'is. Mi ven'as sur la scen'ej'o'n.
La publik'o atend'as, ke mi ven'os tie'n, kie'n mi cel'as. Sed mi stumbl'as je la kaŝ'it'a Arleken'o kaj fal'as. Erar'o! Surpriz'o! Oni rid'as. Mi intenc'as ek'bat'i Arleken'o'n, mi sving'as baston'o'n, sed ĝi kroĉ'iĝ'as je najl'o kaj mi ek'bat'as mi'n mem. Ju pli fort'a imag'o, des pli grand'a mal'konsent'o. La hom'o'j rid'as. En la hom'a rid'o iam est'as ia mal'human'ec'o. Se stumbl'us komiz'o, kiu sid'as en parter'o, li ne rid'us. Se flor'pot'o fal'us sur li'a'n kap'o'n, cert'e li furioz'us. Se tio okaz'us al mi, li rid'as, opini'as tio'n bon'a ŝerc'o! Ĝi est'as sub'konsci'a mal'am'em'o, kiu jubil'as, ke la mal'feliĉ'o traf'is ne li'n, sed iu'n ali'a'n, ke la mal'feliĉ'o erar'is pri la adres'o. Sed kiam la rid'o for'pas'is, tamen post'rest'as spur'o de kompat'o.
Ĉu vi re'memor'as, Gaspar'o, kiel tragedi'o'j ŝajn'is al vi elokvent'a'j? Pantomim'o hav'as tiu'n avantaĝ'o'n, ke ĝi sen'ig'as dialog'o'n de super'flu'a'j detal'o'j kaj ebl'ig'as prezent'i nur la ĉef'a'n ide'o'n. Sed vort'o ne darfas mank'i al spekt'ant'o. Pantomim'o est'as kre'it'a el silent'ad'o, ne el mut'ec'o. Ĝi hav'as si'a'n specif'a'n lingv'o'n. Okaz'is iam, ke ne'spert'a vilaĝ'an'o erar'is kaj vok'is al Gaspar'o: ”Pli laŭt'e!” — kvankam tiu tut'e ne ek'parol'is.
Medit'ad'o'j ne mort'ig'as en Pierot'o la viv'o'n. Tial li est'is al la spekt'ant'o'j en Funambules tiel proksim'a, ke li hav'is ĝust'e tiom da bon'o kaj mal'bon'o kiom ĉiu el ili. La nov'a'n teatr'a'n figur'o'n kre'is el li sarkasm'o, kun kiu li akcept'ad'is la sort'o'bat'o'j'n kaj far'is el ili ankoraŭ avantaĝ'o'n por si je kont'o de tiu'j, kiu'j li'n mal'just'um'is. Li'a Pierot'o ne bel'ig'is hom'o'n. Li sen'vual'ig'is li'n.
Akr'e'vid'o de la popol'o tial elekt'is Deburauon, kiel si'a'n favor'at'a'n aktor'o'n. Pro tio la parter'o kaj la galeri'o post la prezent'ad'o bis'is: ”Ho-ho-ho! De-bu-rau!”
Ankoraŭ ne for'pas'is mult'e da temp'o ek'de la tag'o, kiam Deburau est'is for'las'ont'a la teatr'o'n. Kaj tamen nun Bertrand jam nepr'e ne decid'iĝ'us al tio. Aŭtor'o'j adapt'ad'is si'a'j'n verk'o'j'n ĝust'e por tiu ĉi Pierot'o. Li'a fam'o vast'iĝ'is tra bulvard'o. Oni al'propr'ig'ad'is li'n al si. Ili ne las'is pren'i li'n de si. Bertrand tio'n re'kon'is en angul'o de si'a anim'o, sed li pag'is al Gaspar'o naŭ frank'o'j'n kaj silent'is.
Foj'e — est'is jam vintr'o — Gaspar'o akcept'is la kvin'a'n foj'o'n el la man'o'j de majstr'o Gérard la monat'a'n kvot'o'n — li kuraĝ'is invit'i Désiréen unu'a'foj'e en la teatr'o'n. Tio est'is la sam'a'n vesper'o'n, kiam li ricev'is en la vest'ej'o buked'et'o'n da viol'o'j.
Désirée mal'fort'is post antaŭ'ne'long'a mal'varm'um'o, kaj ankoraŭ la unu'a akt'o ne fin'iĝ'is, kiam Gaspar'o rimark'is — li ne okul'las'is ŝi'n, eĉ se li est'is kaŝ'it'a post kulis'o, ke ŝi pal'iĝ'as kaj ferm'et'as la okul'o'j'n. Ankaŭ li pal'iĝ'is, eĉ sub si'a mask'o, kaj tuj aranĝ'is, ke oni for'konduk'u ŝi'n el la salon'eg'o. Li atend'is ŝi'n en'koridor'e apud la scen'ej'o. Ŝi sent'is si'n mal'san'et'a. Anstataŭ aŭd'i vort'o'j'n plen'a'j'n de re'kon'o, kiu'j'n Gaspar'o ĝoj'atend'is, li dev'is kontent'iĝ'i pri plend'o'j je kap'dolor'o'j, je enu'ig'a teatr'aĵ'o, je mal'odor'o en la salon'eg'o.
”For'konduk'u mi'n hejm'e'n,” ŝi pet'is.
”Mi ne pov'as for'ir'i,” li cert'ig'is ŝi'n.
”Mi ne el'ten'os ĉi tie, akompan'u mi'n,” ŝi postul'is obstin'e kiel mal'san'a infan'o. Kaj kiam li hezit'is, ŝi fiks'is al li la mal'feliĉ'a'j'n okul'o'j'n kaj konfes'is deprim'it'e: ”Mi atend'as infan'o'n.”
Moment'e li decid'iĝ'is. Li sur'vest'is nigr'et'a'n pantalon'o'n sur la blank'a'n, trans la kitel'o'n ĵet'is mal'hel'a'n mantel'o'n kaj pren'is Désiréen sub'brak'e. Li konduk'is ŝi'n al el'ir'ej'o. Sur la scen'ej'o ĝust'e fin'iĝ'is akt'o kaj la publik'o van'e vok'is Pierot'o'n. Pluv'is kaj la trotuar'o'j est'is kot'plen'a'j. Gaspar'o brak'um'is Désiréen tiel, ke per la larĝ'a mantel'o li kaŝ'is ŝi'n antaŭ pluv'o kaj rapid'paŝ'e konduk'is ŝi'n al la hejm'o. Li ek'vid'is droŝk'o'n kaj ven'ig'is ĝi'n.
”Vi est'as tiel bon'kor'a, Gaspar'o,” ripet'is Désirée. ”Pardon'u al mi tio'n.”
”Mi tim'as pri vi,” li cert'ig'is ŝi'n kaj vol'is tiel dir'i al ŝi, kiel li est'as afekci'it'a pro la dir'it'aĵ'o. Apud la dom'o li rapid'e el'salt'is; la kot'o ŝpruc'is ĝis li'a'j genu'o'j. Li pren'is Désiréen sur la brak'o'j'n kaj port'is ŝi'n supr'e'n, kaj trans'don'is ŝi'n al Anet'a. ”Kio okaz'is al ŝi?”
”Ni hav'os ... ŝi ... mem dir'os tio'n al vi.”
Li turn'iĝ'as kaj kur'eg'as re'e'n. Li vad'as kot'o'n al la droŝk'o kaj instig'as la koĉer'o'n: ”Mi send'os al vi mon'o'n. Atend'u ĉe la teatr'o.”
Li ne atend'as ĝis la vetur'il'o halt'os, kaj tra pluv'o kaj flak'o'j li kur'as al la en'ir'ej'o. Kasandr'o kun Arleken'o lud'as. Ili'a scen'o fin'iĝ'as — Pierot'o dev'as al'konduk'i Kolombin'a'n. Kasandr'o kun Arleken'o ripet'as la scen'o'n. Sed Pierot'o ankoraŭ ne ven'as. Direktor'o Bertrand rapid'as en vest'ej'o'n. Ĝi mal'plen'as.
Li kur'as re'e al la scen'ej'o, kie la aktor'o'j jam tri'foj'e komenc'as si'a'n scen'o'n kaj post la kulis'o'j trem'as Kolombin'a. Tiu'moment'e aper'is Pierot'o. Dum'voj'e li sen'vest'ig'as pantalon'o'n kaj ĵet'as sur'vizaĝ'e'n pudr'o'nub'o'j'n. Li kapt'as Kolombin'a'n je la man'o kaj en'tir'as ŝi'n sur la scen'ej'o'n. Li'a har'ar'o est'as tra'mal'sek'ig'it'a, la blank'a pantalon'o est'as makul'it'a de kot'o. De sur la vang'o'j flu'as akv'o. Li trans'don'as Kolombin'a'n al Kasandr'o. Li ŝancel'ir'as pro lac'o kaj impet'e spir'as. Iu el la publik'o ek'rid'as kaj la ceter'a'j al'iĝ'as.
Gaspar'o daŭr'ig'as sang'mal'varm'e la lud'o'n. Impet'e li ek'sku'as la kap'o'n kaj pri'ŝpruc'as Arleken'o'n. Kiam la ceter'a'j li'n for'pel'as, fon'e li de'met'as la akv'o'n el la manik'o'j. La hom'o'j li'n observ'as kaj amuz'as si'n.
La plej grand'a plus'o de teatr'o Funambules est'is la bon'a vol'o de ĝi'a'j spekt'ant'o'j. Ili kred'is al ĉiu ŝanĝ'o, ĉar ili kred'is al si'a Pierot'o. Li'a mal'sek'a vizaĝ'o bon'e harmoni'as kun la ŝtorm'o, kiu ven'as sur'scen'ej'e'n. Li'a'n korp'o'n traf'is fulm'o. Sed pacienc'a Pierot'o kun kompat'em'a rid'o ord'ig'as si'a'n ĉap'o'n. Per improviz'o li motiv'is si'a'n tard'a'n kaj mal'sek'a'n al'ven'o'n. Kiam li sent'as, ke la interval'o'n oni trans'pont'is, li sub'ord'ig'as si'n disciplin'em'e al la ensembl'o.
Li fin'prezent'as si'a'n konfid'em'o'n. La viv'o li'n pri'hak'is kaj pri'ĉiz'is ĝust'e por prezent'i ĉi tiu'n scen'ej'a'n figur'o'n. Pri neni'o li mir'as. Li las'is si'n super'i per'e de Arleken'a ruz'o, sed konserv'as flegm'o'n. Li'a ironi'a rid'et'o pun'as tiu'j'n, kiu'j li'n mal'just'e trakt'is sur la scen'ej'o, sed ĝi est'as kuraĝ'ig'o por li'a'j frat'o'j en la rigard'ej'o. La akt'o fin'iĝ'as kaj la publik'o pardon'is al Pierot'o.
”Deburau” vok'as la fripon'et'a publik'o el'galeri'e. ”Deburau!”
Gaspar'o dezir'us, ke la publik'o aplaŭd'u etern'e, por ke li ne dev'u for'las'i la scen'ej'o'n sub tondr'ad'o'n de furioz'ant'a Bertrand. Sed neni'o ali'a rest'as.
”Ĉu ci sci'as, kio'n ci far'is?” raŭk'eg'as Bertrand.
”Neni'u i'o'n rimark'is,” trem'as la voĉ'o de Gaspar'o. ”Mi konsci'as, ke mi ag'is kontraŭ la regul'o'j. Sed mi'a fianĉ'in'o ek'mal'san'is ...” La spir'o de Gaspar'o romp'iĝ'as. Li ne mal'dung'os li'n ja, ĝust'e, kiam li bezon'as tiom lukr'i! Sed la hodiaŭ'a prezent'ad'o hav'as ali'a'n epilog'o'n, ol ĉiu'j atend'is. El la koridor'o ven'as Cot d’Ord'a'n kaj li'n post'sekv'as ali'a nigr'a'har'a vir'o, vest'it'a tiel elegant'e, kiel oni ne kutim'as en Funambules. Tiu alt'a kaj blank'a kol'um'o normal'as nur en kaf'ej'o Procope. Cot d’Ord'a'n respekt'e re'rigard'as kaj kapt'as Bertrand'o'n je la kubut'o.
”Ĉu vi sci'as, kiel rar'a'n vizit'o'n ni hav'is en la teatr'o? Tiu est'as sinjor'o Charles Nodier, verk'ist'o kaj histori'ist'o!”
”Sinjor'o Nodier?” ripet'as respekt'o'plen'e Bertrand kaj riverenc'as.
”Rekomend'is vi'n al mi amik'o Picard,” dir'as dign'e Nodier, sed dum'e li ĉirkaŭ'rigard'as; kiam li kutim'iĝ'is al la trans'kulis'a du'on'lum'o kaj ek'kon'is Pierot'o'n, star'ant'a'n post Bertrand, hast'e li al'paŝ'is al li. ”Jen la hom'o, kiu'n mi serĉ'as. Amik'o, vi ne sen'rev'ig'is mi'n. Morgaŭ mi send'os donac'et'o'n al Picard por la bon'a konsil'o.”
”Sci'u,” turn'is si'n la gast'o al Bertrand. ”Dum mi viv'as, ankoraŭ neniam mi abon'is lok'o'n en teatr'o. Mi far'os escept'o'n.
Mi abon'os por ĉiu sabat'o loĝi'o'n. Mi al'konduk'os ĉi tie'n mi'a'n amik'ar'o'n.”
”Grand'a honor'o, Majstr'o,” balbut'is Bertrand. ”Ĉu vi dezir'as vid'i ankaŭ sinjor'o'n Laŭrenton aŭ Feliks'o'n?”
”Bon'a'j aktor'o'j. Sed tiu ĉi mim'us alb'us (mim'o blank'a) mi'n simpl'e fascin'is. Vi'a nom'o?”
”Deburau.”
”La nom'o est'as mal'facil'e memor'ebl'a, sed vi'a lud'o ne. Ĝust'e mi verk'as histori'o'n pri Polichinello. Ĉu vi sci'as, ke vi est'as ĝi'a epilog'o? Kiu konsil'is al vi la kitel'o'n? La mask'o'n? Mi dev'as parol'i kun vi. Ĉu vi ven'os al mi?” De'nov'e li turn'is si'n: ”Direktor'o Bertrand, vi est'as mal'kovr'int'o. Deburau? Mir'ind'a! Jen mi'a vizit'kart'o. Send'u al mi faktur'o'n por la abon'o. Kaj vi, Pierot'o, vi est'as ĉe mi bon'ven'a ĉiu'n ajn antaŭ'tag'mez'o'n.
Mi demand'os vi'n pri mult'a'j afer'o'j. Adiaŭ. Ĝis re'vid'o!”
Li mal'aper'is impet'e kiel ŝtorm'o, kiam ĝi fin'furioz'as kaj fal'as mal'antaŭ mont'o'j. La tut'a post'kulis'ej'o kvazaŭ ankoraŭ trem'us.”
”Kio'n mi vol'is dir'i?” murmur'et'is Bertrand.
”Vi vol'is mi'n ver'simil'e el'ĵet'i,” re'memor'ig'is Gaspar'o al li.
”Sed tio ne est'is mi'a'flank'e mal'disciplin'o, kred'u! Ebl'e vi pov'us tio'n pardon'i al mi.”
La direktor'o'j ek'rigard'is unu la ali'a'n. ”Hm,” kap'jes'is Bertrand. ”Ni inter'konsent'os kun sinjor'o Cot d’Ord'a'n.”
”Mi opini'as, ke ne neces'as far'i tuj la plej sever'a'j'n konklud'o'j'n,” dir'is Cot d’Ord'a'n glaci'ton'e.
”Cert'e,” konsent'is Bertrand. ”Vi hav'as feliĉ'o'n, Gaspar'o!
Ĉiu'sabat'e vi ricev'os je kvar spes'o'j pli.”
”Dank'o'n,” ek'flam'is la okul'o'j de Gaspar'o. Li ne sci'is, ke li pov'us dek'obl'e pli kaj ke ĉiu ali'a sur li'a lok'o tio'n ankaŭ far'us.
Feliĉ'a li kur'is en la vest'ej'o'n kaj rapid'e viŝ'is ŝmink'o'n kaj pudr'o'n de sur si'a vizaĝ'o. Li mal'vest'is si'n. La kot'makul'it'a pantalon'o re'memor'ig'is al li la mal'san'a'n Désiréen. Sed subit'e li ek'kon'is, ke post li iu star'as. Li turn'is si'n. Tiu est'is Feliks'o.
”Ĉu ankaŭ vi koler'as je mi, ke mi mal'fru'is?” lev'iĝ'is Gaspar'o.
”Ne,” dir'is Feliks'o obtuz'voĉ'e. Gaspar'o ek'kompren'is, ke tem'as pri io grav'a kaj ek'rigard'is la vizaĝ'o'n de Feliks'o.
”Vi ven'is tard'e, sed tio ne grav'as. Tem'as pri tio, ke mi ne for'ir'u tro mal'fru'e.”
”Mi ne kompren'as, sinjor'o Feliks'o.”
”Mi adiaŭ'as vi'n.”
”Kial? Do Bertrand mal'dung'os vi'n?”
”Jam ne, Deburau. Mi vol'as prevent'i, ke foj'e li el'ĵet'u mi'n.”
La kor'o de la honest'a Gaspar'o ĉe tiu'j vort'o'j angor'is. Feliks'o, kiu malgraŭ si'a ĵaluz'o tamen est'is unu el la fond'int'o'j de li'a feliĉ'o, dev'as for'ir'i el la teatr'o, kie li tiel long'e rol'is?
”Ne ebl'as. Do mi for'ir'os.”
”Van'a afer'o ĝi est'us. Mi ne far'as tiel pro nobl'ec'o. La teatr'o bezon'as ni'n ambaŭ. Sed mi ne vol'as est'i ĉi tie la du'a.”
”Sed la direktor'o — ”
”Li konsent'os. Ceter'e ne taks'u mi'n kiel stel'o'n sub'ir'ant'a'n.
Frederik'o for'ir'is kaj venk'is. Mi for'ir'as kun la sam'a esper'o.”
”Kar'a Feliks'o.”
”Brr, tiu'n ton'o'n neniam! Kiel sur la scen'ej'o: pied'bat'o kaj kapriol'o! Ir'u kun mi al la direktor'o'j.”
Deburau obe'em'e post'sekv'is Feliks'o'n, nur du'on'e sen'mask'ig'it'a kaj ali'vest'it'a. ”Mi for'ir'as,” dir'is Feliks'o.
”Eg'a'n sukces'o'n,” respond'is Bertrand sen'surpriz'e.
”Vid'u, kiel facil'as for'ir'i,” ek'rid'et'is Feliks'o al Gaspar'o. ”Sed tamen mi vol'us i'o'n ord'ig'i.”
”Kio ĝi est'as?”
”La kontrakt'o de Gaspar'o Deburau. Mi silent'is, dum mi ĉe'est'is. Mi re'bon'ig'os tio'n, for'ir'ant'e. Kiom li ricev'as?”
”Naŭ frank'o'j'n semajn'e,” re'memor'ig'is Gaspar'o.
”Kiom vi aspir'us hav'i?”
”Mi ricev'ad'is jam dek ok.”
”Mi don'us al li de'nov'e tiom,” alud'is Bertrand, kiu ĉiam tim'is Feliks'o'n.
”Mi rezerv'as al mi pri'juĝ'i tio'n post kritik'a pri'konsider'o,”
dir'is Cot d’Ord'a'n.
”Vi pag'os al li, sinjor'o'j tiom, kiom garanti'as al li la kontrakt'o ek'de la ven'ont'a jar'o. Tri'dek kvin! Aŭ mi pri'zorg'os al li ali'a'n engaĝ'o'n.”
”Tri'dek kvin?” man'klak'is Bertrand kaj Gaspar'o en'mens'e ankaŭ.
”Strang'a'j ŝerc'o'j,” koment'is la du'a direktor'o.
”Ĉu vi sci'as, kio'n signif'as, ke li plaĉ'is hodiaŭ al Nodier? Ĉu vi kompren'as en'tut'e kia'n publik'o'n li al'konduk'os ĉi tie'n? Deburau est'as art'ist'o — kaj nur vi'a blind'ec'o kaŭz'is, ke tiom obstin'e vi prefer'is mi'n antaŭ li.”
La direktor'o'j dev'is jam plur'foj'e tiu'vesper'e inter'konsent'i per rigard'o'j.
”Sinjor'o Feliks'o,” ek'flustr'is Gaspar'o. ”Neni'u salajr'o en la mond'o kapabl'as kompens'i, kio'n hodiaŭ vi donac'is al mi.”
”Mult'o'n bon'a'n ni ne vid'as,” murmur'et'is Feliks'o filozof'e, ”ĉar tio est'as kaŝ'it'a en la hom'a anim'o.”
”Jes,” mol'iĝ'is Gaspar'o, ”sed tio'n mi dir'us neniam pri vi.”
”Dank'o'n pro sincer'ec'o, Deburau. Ebl'e jam mi ne iĝ'os eminent'a aktor'o. Ebl'e la histori'o al'skrib'os al mi'a kont'o, ke almenaŭ mi sci'is ĝust'a'temp'e flank'e'n'ir'i. Adiaŭ, Deburau. Kaj fam'ig'u ni'a'n Funambules.”
Kiam li for'ir'is, al Gaspar'o ŝajn'is, ke ĵus iu mort'is.
”Ven'u, sinjor'o Deburau,” dir'is Bertrand, unu'a'foj'e ne ci'dir'ant'e al li. ”Ni prepar'os la kontrakt'o'n, kiel fam'ig'i Funambules.”
Ĝoj'e skrib'is Gaspar'o Deburau leter'o'n al pentr'ist'o Gérard. Li dank'is tiu'n pro la ĝis'nun'a help'o, kiu est'ont'e ne plu neces'os.
Li adiaŭ'is Feliks'o'n Charigni kaj envi'is al li nur unu: Feliks'o est'is for'vetur'ant'a kun komedi'ant'a grup'o orient'e'n, en Germanion, kaj oni kontrakt'e garanti'is al li la prezent'ad'o'j'n en Prago. Tie'n foj'e ven'i!
Sabat'e, kiam jam dek'foj'e est'is lud'at'a ”La sovaĝ'a taŭr'o,”
aper'is Nodier de'nov'e en la loĝi'o kaj kun'e kun li tri ali'a'j, egal'e bon'e vest'it'a'j vir'o'j. ”Vid'u, ke mi ne parol'as van'e, direktor'o,”
dir'is al li Bertrand, kiam li dum'paŭz'e vizit'is la trans'kulis'ej'o'n, kie li kondut'is hejm'ec'e. ”Mi'a'j amik'o'j nur demand'as, kial la teatr'aĵ'o nom'iĝ'as ’La sovaĝ'a taŭr'o’?”
”Tial,” ek'balbut'is Bertrand, ”ĉar tia'n titol'o'n ĝi hav'as. Al ni mank'is titol'o. Do ni lot'um'is.”
”Ebl'e oni ek'kompren'os,” ek'rid'et'is Nodier kaj en'ir'is en la vest'ej'o'n al Deburau.
”Mi hav'is mult'e da labor'o,” pardon'pet'is Gaspar'o. ”Se mi sci'as, kiom mi est'as dev'o'lig'it'a al vi,” li re'kon'is honest'e. ”Mi hav'as nov'a'n kontrakt'o'n.”
Nodier rifuz'is li'a'n dank'em'o'n, sed pro sci'vol'em'o li ek'pren'is la dokument'o'n, kiu'n Deburau montr'is al li. Dum Gaspar'o ĝust'ig'is al si la mask'o'n, li en'profund'iĝ'is en la leg'aĵ'o'n. Subit'e li ek'rid'is.
”Mi ne est'as inform'it'a, kia'j'n kontrakt'o'j'n far'as la arest'it'o'j kun la ŝtat'a administr'ej'o sur la Diabl'a'j Insul'o'j, sed mi opini'as, ke ili'a'j kondiĉ'o'j est'as pli favor'a'j.”
”Neniam mi hav'is tiel bril'eg'a'n kontrakt'o'n.”
”Kiel vi pov'as konsent'i, ke vi lud'os kia'n ajn rol'o'n? Vi est'as ja Pierot'o.”
”Mi esper'as, ke oni las'os mi'n lud'i Pierot'o'n,” re'dir'is Gaspar'o.
”Cert'e, cert'e. Ili eĉ pet'os vi'n. Sed ĉi tio est'as simpl'e brutal'ec'o. Kiam vi mal'san'iĝ'os, ĉu la direktor'o ne pag'os al vi?”
”Kiam mi mal'san'os, mi ne labor'os,” sen'kulp'ig'is tio'n Deburau.
”Tiam, kiam vi ekstrem'e bezon'os sub'ten'o'n, li don'os al vi neni'o'n? Tio est'as kruel'a. Kaj vi mal'san'iĝ'os ĉi tie ebl'e baldaŭ,”
li frost'o'trem'is kaj ĉirkaŭ'rigard'is. Gaspar'o post'sekv'is li'a'n rigard'o'n kaj vid'is mal'sek'a'j'n makul'o'j'n, kiu'j verd'is sur ĉiu'j mur'o'j. La plafon'o est'is teg'it'a de flav'verd'a'j gut'o'j.
”Jam Feliks'o tio'n montr'is al mi. Mi dir'is tio'n al la direktor'o, sed ili atent'ig'is mi'n pri la tri'a punkt'o de la kontrakt'o.
Mi dev'as kontent'iĝ'i kun hejt'material'o kaj lum'o, kiu'j'n la administr'ant'ar'o de la teatr'o dispon'ig'os al mi.”
”Kaj se vi mal'san'os je pulm'it'o?”
”Sinjor'o Bertrand opini'us, ke mi vol'as li'n ĉantaĝ'i, apenaŭ mi iom'et'e avanc'is.”
”Ne ĉantaĝ'u. Akuz'u li'n.”
”Neniam, sinjor'o. Cert'as, ke li mal'dung'us mi'n.”
”Laŭ'kontrakt'e tio ne ebl'as. Fakt'e li ĝoj'os, se vi rest'os. Jam mi prepar'is artikol'o'n. Ĝi aper'os ven'ont'semajn'e en Pandora.
La direktor'o dev'as sci'i, ke vi ne de'pend'as de li.”
”Mi ŝat'as tiu'n teatr'o'n tiom, ke mi ne pov'us viv'i sen ĝi.”
”Atent'u, ke pro la grand'a am'o vi ne ĉes'u viv'i! Tio ne est'as vest'ej'o, tio est'as karcer'o. Atend'as vi'n ĉi tie reŭmat'ism'o korp'a kaj anim'a.”
”Kiam mi re'ven'as post la scen'o el la scen'ej'o,” konfes'as Gaspar'o, ”kaj ŝvit'as, mi trem'as pro mal'varm'o, tio est'as ver'o.”
”Mil diabl'o'j!” ek'kri'is Nodier, kiu en si'a elegant'a vest'aĵ'o ĉi tie kontrast'is kiel roz'o sur fatras'ej'o. ”Ĉu iam vi rigard'is post la ŝrank'o'n?”
Deburau help'is ĝi'n for'ŝov'i. Aper'is mur'o tut'e korod'it'a de mal'sek'o. La lign'a plank'o est'is tut'e tra'putr'iĝ'int'a kaj el la humid'a bala'aĵ'o kresk'is viol'kolor'e nigr'a'j fung'o'j.
”Ĉu vi kultiv'as ĉi tie truf'o'j'n?” ek'mir'is Nodier. La fung'o'j hav'is krust'iĝ'int'a'n supr'aĵ'o'n kaj ŝim'e haladz'is.
”Imag'u la glor'a'n tribunal'o'n,” rid'et'is Nodier kaj pik'is la fung'o'j'n per baston'o, ”kiel ĝi okul'eg'os, kiam ĉio antaŭ ĝi aper'os kiel corpus delicti. Mi ĝoj'as je la proces'o.”
”Mi ne vol'as proces'i kontraŭ la direkci'o,” opon'is Deburau.
”Vi proces'os!” dir'is serioz'e Nodier, ”ĉar vi hav'as dev'o'n konserv'i vi'a'n san'o'n en bon'a ord'o. Mi ordon'as tio'n al vi en la nom'o de ĉiu'j, kiu'j ankoraŭ am'as vi'n. Lud'u, mi pet'as, kiel last'foj'e! Mi'a'j amik'o'j ĝoj'as je la fin'o de la teatr'aĵ'o, pri kiu mi rakont'is al ili.”
Filibert vok'is Gaspar'o'n al la scen'ej'o.
”Mi prov'os, sinjor'o.”
Pas'is kelk'a'j semajn'o'j kaj en gazet'o Pandora aper'is artikol'o, kiu unu'a'foj'e pres'e atent'ig'is Parizon de grand'a'j bulvard'o'j pri aktor'o el Funambules, ĝis nun ne kon'at'a. La sub'skrib'o mank'is; sed spert'a'j leg'ant'o'j diven'is en la skrib'int'o Nodieron, kiu'n oni kon'is kiel sprit'a'n novel'ist'o'n, ador'ant'o'n de Shakespeare, art'ist'o'n de polur'it'a stil'o kaj romantik'ul'o'n plen'e absorb'it'a'n de fantast'aĵ'o'j. En la lini'o'j sur'skrib'it'a'j simpl'e DEBURAU, oni leg'is: ”Ĉu iam tuŝ'is ĉi tiu nom'o vi'a'n aŭd'o'n, disting'a'j loĝ'ant'o'j de kvartal'o Saint Germain kaj Chaussée d’Anti'n?
Ĉu vi sci'as, kiu ĝi'n port'as? Ĉu vi kon'as la talent'o'n, kiu ĝi'n reprezent'as? Deburau est'as art'ist'o fakt'e admir'ind'a. Li ne dank'as por si'a fam'o al la art'o parol'i. Li ne parol'as. Sed ĉiu'vesper'e li aper'as sur'scen'ej'e de si'a teatr'o kaj li'a'j vizit'ant'o'j li'n ŝat'as kiel la plej grand'a'j'n aktor'o'j'n.”
En seri'o de la tranĉ'e sprit'a'j kompar'o'j kun la kon'at'a'j art'ist'o'j tiu'temp'a'j la aŭtor'o pruv'ad'is si'a'j'n prefer'o'j'n kaj mal'kaŝ'is, ke la figur'o, kiu'n la aktor'o prezent'as, port'is la nom'o'n Gilles.
”Tiu'n ĉi figur'o'n Deburau kre'is en teatr'o Funambules. Jam plur'foj'e mi vid'is tiu'n ĉi natur'e ver'a'n art'ist'o'n sur'scen'ej'e, al kiu mank'as neni'o krom alt'a salajr'o, kaleŝ'o kaj barnuma reklam'o en la gazet'ar'o, ke li far'iĝ'u mod'a.
La ĉef'rol'ant'o'j en teatr'o Funambules est'as Laurent senioro kaj Deburau. Laurent est'as ne'ordinar'a vir'o, mi cert'ig'as vi'n: li verk'as teatr'aĵ'o'j'n, sur'scen'ej'ig'as ili'n, pentr'as dekor'aĵ'o'j'n kaj ĉef'rol'as. Eminent'as precip'e li'a Arleken'o.
Deburau hav'as la sam'e bon'a'n fam'o'n kiel li'a amik'o, kvankam li est'as nek aŭtor'o, nek pentr'as, nek est'as mekanik'ist'o; li est'as nur Gilles; jam el tio vid'ebl'as la super'ec'o de li'a unik'a talent'o. Mi est'as rav'it'a de li kaj mi don'us kvin vi'a'j'n komik'ul'o'j'n, et'talent'a'j'n aŭtor'o'j'n kun grand'a'j pretend'o'j por tiu ĉi unu simpl'a, modest'a kaj tiel perfekt'a en si'a mal'facil'a fak'o.
Gilles hav'as karakter'o'n, kies sen'fin'a'j'n nuanc'o'j'n oni pov'as mal'facil'e el'dir'i. Li simpl'as kiel infan'o; mal'kuraĝ'a, ruz'a, pigr'a, instinkt'e mav'a, servut'ul'a; ŝerc'em'ul'o, manĝ'em'ul'o, ŝtel'ist'o, fanfaron'ul'o, avid'em'a, mal'lert'a, sprit'a en el'pens'aĵ'o'j, kiel kontent'ig'i si'a'j'n kapric'o'j'n; li est'as naiv'a kaj klaŭn'ec'a diabl'o.
Cert'e li est'as unu el la plej mir'ind'a'j kre'aĵ'o'j de fars'o. Sed est'as en li pli da poezi'o, ol mi kapabl'as en'tut'e esprim'i. Nur Deburau mem montr'us al vi per si'a ne'super'ebl'a trankvil'o ĉiu'n ĉarm'o'n, la tut'a'n ĝi'a'n profund'o'n.
Sed vi ne vol'as ir'i rigard'i, kiu est'as Deburau!”
Ge'sinjor'o'j! Pariz'an'o'j paŝ'ant'a'j tra ni'a glor'a strat'o, halt'u!
Halt'u, se vi serĉ'as nobl'a'n amuz'o'n! Jen, la teatr'o, kia'n vi trov'os neni'e ali'lok'e — Funambules — Ĉe akrobat'o'j! Sed ne erar'u! Sur'ŝnur'e jam de'long'e oni ne ir'ad'as ĉe ni. Ĉu vi aŭd'is pri ni? En'ir'u — kaj post'e vi mem parol'os. En'ir'u ĉiu'j nobl'a'j sinjor'o'j! Ĉi tie trov'ebl'as, kio ankoraŭ ĝis nun ne est'is vid'it'a, eĉ ne ĉe antikv'a'j persoj, grek'o'j, romi'an'o'j aŭ egipt'an'o'j. Por minimum'a prez'o vi ek'vid'os ĉe ni eminent'a'j'n art'ist'o'j'n. Nur ĉi tie kaj neni'e ali'lok'e! Muzik'o ek! Ĉu vi aŭd'as? Ĉe ni vi ek'vid'os superb'a'n sinjor'o'n Laurenton en la rol'o de Arleken'o kaj li'a'n pli jun'a'n frat'o'n en la rol'o de Leandr'o! Ni prezent'as la pantomim'o'n ”Or'a sonĝ'o”! Sinjor'o Placid'o prezent'as Kasandr'o'n! Ĉe ni vi pov'as rigard'i Morfe'o'n, di'o'n de sonĝ'o'j! Di'e ĉarm'a fraŭl'in'o Marian'a prezent'as Kolombin'a'n! Ni lud'as hodiaŭ la plej bel'a'n el ĉiu'j pantomim'o'j, kiu'j iam aper'is sur'scen'ej'e. Vi demand'as, kiu ĝi'n verk'is? Tio'n sol'a'n mi ne pov'as dir'i al vi. Sed vi pov'as kred'i al mi, ke li est'as fam'a aŭtor'o, kiu ne darfas est'i nom'at'a. Rapid'u, sinjor'o'j! Ni'a teatr'o hav'as sep'cent lok'o'j'n, sed kiu mal'fru'e ven'is, jam ne ricev'os sid'lok'o'n. Kaj se neni'o ig'os vi'n batal'i pri bilet'o'j, do mi dir'as al vi: la rol'o'n de Pierot'o, serv'ist'o de sinjor'o Kasandr'o, prezent'as sinjor'o Deburau. Sinjor'o Deburau, pri kiu oni skrib'as en la gazet'ar'o.
En'ir'u sinjor'o!”
Elegant'e vest'it'a'j sinjor'o'j ĝis nun rid'et'as pri la kuraĝ'o de patr'o Royer, kiu ankaŭ kontraŭ ili aŭdac'as ĵet'i si'a'n foir'ej'a'n defi'o'n.
Ili ne antaŭ'vid'as, ke baldaŭ devanc'os unu la ali'a'n por ricev'i tie kia'n ajn bilet'o'j'n. Sed la anonc'ist'o'n tio ne aflikt'as kaj li al'parol'as ali'a'j'n.
La ”nobl'a'j sinjor'o'j” en drap-kitel'o'j kaj kun ĉap'o'j sur'kap'e ne las'as si'n tiom invit'ad'i. Ili hast'as sub'e'n. La majstr'o'j konduk'os si'a'j'n edz'in'o'j'n kaj pag'os al si la antaŭ'scen'o'n. Kelk'a'j am'ant-par'o'j trov'is rifuĝ'ej'o'n en la loĝi'o'j. Sed la plej pasi'a publik'o sid'as mal'antaŭ'e kaj en mini'galeri'o, nom'at'a ”eden'o”. Tie est'as tiu'j, kiu'j aplaŭd'as pro sen'pacienc'o jam du'on'hor'o'n antaŭ la komenc'o kaj entuziasm'e salut'as ĉiu'n nov'a'n lum'o'n, kiu ek'lum'as en la salon'eg'o. Ĉi tiu'j spekt'ant'o'j plej'e grav'as; se la teatr'aĵ'o mal'bon'as, ili fajf'os jam dum'paŭz'e, se ĝi bon'kvalit'as, ili'a entuziasm'o garanti'os monat'o'n de dis'vend'it'a'j salon'eg'o'j.
Ĝi est'as publik'o ne'korupt'ebl'a kaj ne'ced'em'a. Se vi don'os al ĝi, kio'n ĝi dezir'as hav'i, ĝi am'os vi'n ĝis'mort'e kaj lok'os vi'n en la kor'o'n tuj post Béranger kaj post am'at'in'o.
”En'ir'u, sinjor'o'j,” raŭk'as la anonc'ist'o antaŭ la en'ir'ej'o kaj sinjor'in'o Bertrand ne kapabl'as kontrol'i bilet'o'j'n. Jam proksim'iĝ'as la temp'o por komenc'i.
Post la kulis'o'j reg'as streĉ'o. Ĝi ek'is reg'i jam ek'de tiu tag'o, kiam sinjor'o Nodier okaz'e de unu el la vizit'o'j trans'don'is al direktor'o Cot d’Ord'a'n la manuskript'o'n de la pantomim'o ”Or'a sonĝ'o”, sed li ig'is ĵur'i al si, ke li'a nom'o ne aper'os koneks'e kun la teatr'aĵ'o. Malgraŭ rav'it'ec'o pri la pantomim'o, kiu li'n obsed'is, li dev'is memor'i, ke li est'as estim'at'a direktor'o de bibliotek'o Arsenal'o kaj ke oni al li tre amar'e riproĉ'us inklin'o'n al la literatur'o por akrobat'o'j.
Cot d’Ord'a'n kompren'is, sed tuj li ig'is stud'i la teatr'aĵ'o'n.
Post akord'iĝ'o kun Bertrand li komisi'is la reĝisor'ad'o'n al Laurent, sed ĉar la respond'ec'o pri sukces'o kuŝ'is sur Deburau, ili don'is al tiu la ebl'o'n adapt'i la propr'a'j'n scen'o'j'n laŭ si'a plaĉ'o.
Pri la aŭtor'o de la ”Or'a sonĝ'o” oni ne parol'is. Sed Charles Nodier kun kelk'a'j plej proksim'a'j amik'o'j sid'is dum la premier'o en la loĝi'o plej proksim'a al la scen'ej'o.
La ”Or'a sonĝ'o”, pantomim'o, kiu hav'is sur la scen'ej'o mult'e da lirik'a ĉarm'o, surpriz'ad'is la spekt'ant'o'j'n kaj kulmin'is en komik'a'j scen'o'j de Pierot'o, kiu'j'n el'pens'is Deburau; ĝi hav'is grand'a'n sukces'o'n.
Aŭd'ebl'is oni'dir'o'j, ke la aŭtor'o est'as Nodier, sed li ne'ad'is tio'n. Kalumni'ul'o'j asert'is, ke tial, por ke li pov'u pri la verk'et'o des pli entuziasm'e parol'i. Li venad'is preskaŭ al ĉiu prezent'ad'o kaj al'konduk'ad'is oft'e gast'o'j'n. Ĉiam pli oft'e aper'ad'is en la loĝi'o'j de Funambules vizit'ant'o'j, pri kiu'j mir'eg'is la scen'ej'o kaj la parter'o. Est'is cit'it'a'j nom'o'j, kiu'j'n al ”garb'ej'o en periferi'o” envi'is ankaŭ grand'a'j teatr'o'j: Gautier, Balzac, Nerval.
Sed en la gazet'o'j aper'is eĉ ne unu lini'o. La raport'et'o en Pandora sen'eĥ'is kaj neni'u opini'is konven'a, ke ind'us skrib'i pri la spektakl'o sur bulvard'o du Templ'e.
Por Gaspar'o ”La Or'a sonĝ'o” signif'is venk'o'n. En ĉi tiu teatr'aĵ'o li evident'e super'is ankaŭ Laurenton. Sed Deburau dis'don'is al hom'o'j tiom da rid'o, ke Funambules por ĉiam fam'iĝ'is kiel la plej sekur'a sid'ej'o de la gaj'ec'o en la kvartal'o du Templ'e.
Hom'o'j el la periferi'o ĝi'n ŝat'is ĉiam pli kaj pli. Ĝi far'iĝ'is ili'a frat'o, ĝi kapabl'is ili'n inspir'i kaj venĝ'i.
Gaspar'o dum prepar'o'j de la ”Or'a sonĝ'o” viv'is ver'e kiel en'sonĝ'e. Mank'is al li temp'o preskaŭ por ĉio kaj li sufer'is de Désirée mult'a'j'n riproĉ'o'j'n. Li koncentr'is si'n al si'a teatr'o, sed kiam li moment'o'n paŭz'is, li rapid'is al Désirée. Li dank'is al ŝi por la buked'et'o da konval'o'j, kiu'n li ricev'is en la tag'o, kiam li for'vetur'ig'is ŝi'n tra pluv'em'a nokt'o, en la unu'a vesper'o de la vizit'o de Nodier. Désirée embaras'iĝ'is pro li'a dank'o, sed ne opon'is; Gaspar'o ne hezit'is. Sed la konval-buked'et'o aper'is en la vest'ej'o plur'foj'e. Li ek'kon'is, ke la flor'o'j ne ven'as el la man'o'j de Désirée. Li riverenc'is tial sekret-signif'e al ĉiu'j dam'o'j, kiu'j aplaŭd'is el loĝi'o'j, kaj ĝoj'is, ke unu el ili est'as li'a ne'kon'at'in'o.
Dum la unu'a'j re'pren'o'j de la ”Or'a sonĝ'o” Nodier sukces'is ig'i Gaspar'o'n, ke fin'e li ir'u al advokat'a skrib'ist'o kun akuz'o kontraŭ Bertrand. Kiam tio kon'at'iĝ'is, Cot d’Ord'a'n indign'is, sed la pli spert'a Bertrand sagac'e silent'is. Okaz'is fakt'e la proces'o kaj Nodier ne erar'is; eĉ ne krani'o'n juĝ'ist'o'j ek'tim'us tiel kiel la viol-nigr'a'j'n fung'o'j'n, kiu'j aper'is sur'tabl'e. Ĵurnal'ist'o'j rapid'is al la tribunal'a hal'o. Sed ne est'is mal'facil'e pac'ig'i la indign'it'a'j'n parti'o'j'n; Bertrand komplez'e promes'is ig'i la vest'ej'o'n pur'ig'i kaj adapt'i, Deburau, ke li sub'ord'iĝ'os al la regul'ar'o. Ĉiu'j gazet'o'j publik'ig'is inform'o'j'n pri la kurioz'a proces'o, kaj la nom'o de la teatr'o de'nov'e renkont'iĝ'is kun la nigr'a pres'farb'o. La tut'a'n ven'int'a'n semajn'o'n la teatr'o est'is tut'e okup'it'a.
Bertrand post la dimanĉ'a prezent'ad'o vok'is Gaspar'o'n al si.
Ek'de la moment'o, kiam ili dis'ir'is ĉe la tribunal'o, ili ĝis nun ne parol'is unu kun ali'a. Inter ili est'as pulv'o'barel'o. ”Deburau,”
lev'iĝ'as la direktor'o de la tabl'o: ”Mal'agrabl'as agnosk'i mal'venk'o'n.” Sed li'a voĉ'o ne est'as sever'a. En ĝi est'as mal'e malic'a rid'et'o. ”Tio'n mi sur'pren'as. La proces'o est'is bon'eg'a ide'o.”
Gaspar'o atend'as.
”Ĉu vi est'as kontent'a kun la vest'ej'o? Ĉu ĝi est'as pur'a?”
Gaspar'o jes'as.
”Ebl'e, ke dum pask'o ni ferm'os la teatr'o'n. Ne por tro long'e, natur'e. La apog'il'o'j kaj balustrad'o'j est'as mal'pur'a'j. En la seĝ'o'j sur'parget'e el'fal'as ĉifon'o'j. En la loĝi'o'j'n mi vol'us don'i nov'a'n ornam'aĵ'o'n. Eĉ la amik'o'j de sinjor'o Nodier ne sent'os si'n ĉi tie mal'bon'e.” Gaspar'o fakt'e ne atend'is, ke la renkont'iĝ'o okaz'os en tiel bon'a vol'o. Kaj Bertrand daŭr'ig'as: ”Aŭskult'u, Deburau, ĉiam mi opini'is, ke ni du harmoni'as unu kun la ali'a, mi kaj vi.”
Kie'n la direktor'o cel'as?
”Mi vol'as, ke vi est'u ver'e kontent'a. Ĉu mank'as io al vi?”
”Mi vol'us edz'iĝ'i,” subit'is Gaspar'o.
”Ĉu? Al'don'i mon'o'n mi ne pov'as. Sed vi hav'as ja interes'o'n pri arm'il'o'j, ĉu?”
”Mi ne soldat'is, ”
”Mi opini'as la arm'il'o'j'n en ni'a magazen'o. Mi komisi'us ili'n al vi'a zorg'o. Tio reprezent'us dek frank'o'j'n semajn'e.”
Bertrand ĝu'e rigard'is la feliĉ'a'j'n embaras'o'j'n de Gaspar'o.
Tiu rapid'e kalkul'is. ”Ver'e? Per mi'a anim'o, tio jam pov'us sufiĉ'i por du. Sinjor'o Bertrand, vi pov'as de mi postul'i kio'n ajn vi vol'as. Mi est'as por'etern'e vi'a,” dir'is li ĝust'e tio'n, kio grav'is por Bertrand. ”Vi est'as ja eminent'a hom'o.”
”Ĉu vi opini'is mi'n ver'e fi'hom'o?” rid'is Bertrand.
”La plej bon'a direktor'o vi ne est'is, sed mi forges'as ĉio'n, kio mal'bon'is,” dir'is sincer'e Gaspar'o. ”Mi rest'os al vi ĝis'mort'e fidel'a. Sci'u, sinjor'o Bertrand,” li al'dir'is konfid'em'e, ”mi bezon'is ankaŭ iom da feliĉ'o.”
”Mi'a di'o, pro kelk'a'j frank'o'j,” preskaŭ ek'hont'is Bertrand.
”Mi hav'os hejm'o'n. Edz'in'o'n. Fidel'ec'o'n,” dir'is Gaspar'o kun okul'o'j fiks'it'a'j al rev'o pri feliĉ'o.
”Est'u modest'a, ne tuj tro'ig'u,” avert'is li'n la direktor'o.
”Ir'u, edz'iĝ'u. Vi pov'as fin'fin'e vojaĝ'i i'e'n por miel'monat'o.
Natur'e, ke nur du'on'tag'e.”
”Tiom mi eĉ ne atend'is. Dank'o'n, sinjor'o direktor'o.”
Kie'n kur'i kun la bon'a sci'ig'o? Vizit'i kun botel'o da bon'a vin'o Kristofor'o'n kaj Adolf'o'n? Por tio sufiĉ'os temp'o morgaŭ kaj li pov'os almenaŭ aĉet'i al Justina i'a'n punt'o'n aŭ ŝu'et'o'n. Al Désirée. Post la prezent'ad'o ja, li ne ir'ad'is al ŝi; ŝi dir'as, ke baldaŭ ŝi dev'as dorm'i, sed hodiaŭ li prov'os tio'n. Ebl'e ankoraŭ ŝi ne ek'dorm'is, ebl'e ŝi ĝoj'os pro la nov'aĵ'o.
Jam de mal'proksim'e li ek'vid'is lum'o'n en'fenestr'e. Li vol'is ek'fajf'i, sed tiu'moment'e vid'ebl'is, ke iu for'port'as la kandel'ing'o'n. Ĉu Anet'a hav'is vizit'ant'o'n? Sur la ŝtup'ar'o aŭd'iĝ'is paŝ'o'j.
Li flank'e'n'paŝ'is por ne ĝen'i. Ŝlos'il'o mal'ferm'is serur'o'n. Vir'a statur'o el'ir'is el la dom'o — post ĝi'n el'rigard'is knab'in'a kap'o.
Ankoraŭ iom da flustr'ad'o, ĉirkaŭ'pren'o, kis'o; post'e la vir'o for'ŝir'is si'n de ŝi, for'ir'is. La knab'in'o li'n post'rigard'is kaj post'e re'tir'is la brak'o'n kun la lum'o kaj vol'is ferm'i la pord'o'n. Gaspar'o el'kur'is el ombr'o de la mur'et'o kaj salt'is al la pord'o.
”Anet'a!”
La lum'o ek'trem'is, ek'ŝancel'is, kvazaŭ infan-ŝip'et'o'n ek'frap'us mar'ond'o. Ŝi est'is Désirée. Re'bril'o de la flam'et'o trem'et'is sur ŝi'a vizaĝ'o. Ĉu vi kalkul'is kun tiu ĉi scen'o? Kie est'as, Pierot'o, vi'a ĉio'n pardon'ant'a rid'et'o?
Li pren'is el ŝi'a man'o la trem'et'ant'a'n kandel'ing'o'n. La lum'o ek'flagr'is de'nov'e klar'e. ”Ĉu vi sol'as hejm'e?” Ŝi kap'jes'is.
”Ni ir'u do supr'e'n.”
Li pren'is ŝi'n delikat'e sub'brak'e. La ŝtup'ar'o eĥ'is de ĝem'o.
Kaj Gaspar'o dum'voj'e medit'is. Ide'o'j venad'is spontan'e. Ĉu Désirée sopir'is tra'viv'i et'a'n aventur'o'n? Ĉu tamen ŝi rest'as vi'a?
Ĉu for'ĵet'i ĉiu'n esper'o'n? Désirée graved'as. Feliĉ'o'n, Gaspar'o, vi gajn'as nur per la dolor'o. Humil'iĝ'u, ofer'u tiu'n ĉi moment'o'n, pardon'u kaj vi gajn'os mult'e pli, la tut'a'n viv'o'n.
Ili ven'is supr'e'n.
Gaspar'o star'ig'is la kandel'ing'o'n. Désirée ek'sid'is kvazaŭ sen'viv'a sur la mal'nov'a'n kon'at'a'n sof'o'n; ŝi rigard'is sen'mov'e antaŭ si'n.
”Ne tim'u, mi demand'os vi'n pri neni'o,” li dir'is per trankvil'ig'a voĉ'o.
”Kial vi spion'is mi'n?”
”Pro tio mi ne ven'is. Mi ven'is kun sci'ig'o. La direktor'o alt'ig'is mi'a'n salajr'o'n. Ni pov'as ge'edz'iĝ'i.”
Désirée ne sci'is, ĉu tio est'as ŝerc'o aŭ mok'o.
”Kaj nun vi traf'is mi'n ĉe la ag'o,” ŝi modif'is la voĉ'o'n al infan'a dur'ec'o, ”kaj vi pruv'os al mi, kiel mi fuŝ'is mi'a'n feliĉ'o'n.
Ĉu mi aplaŭd'u?”
”Kial vi turment'as vi'n?” bon'kor'e ek'rid'et'is Gaspar'o. ”Neni'o ŝanĝ'iĝ'is. Mi am'as vi'n, Désirée. Mi dir'as tio'n simpl'e kaj normal'e, ĉar mi dezir'as viv'i kun vi. Kvazaŭ mi dir'us: est'as nokt'o aŭ tag'o. Ĝi est'as sam'e ver'a.”
Ŝi ne pov'is kred'i. Li traf'is ŝi'n ĉe perfid'o kaj propon'as al ŝi komun'a'n viv'o'n por ĉiam.
”Kaj la hodiaŭ'o?”
”Mi kred'as,” pli'iĝ'is en li'a voĉ'o la ard'eg'o, ”ke vi zorg'os kun'e kun mi, por ke ni'a viv'o ne fuŝ'iĝ'u. Ĉu vi dezir'as?”
Ŝi lev'iĝ'is kun la okul'o'j ĝis nun sen'fid'em'a'j. ”Kaj kio okaz'os, se mi ne est'as tiel bon'a, kiel vi opini'as?”
”Vi est'os.”
”Do tamen ver'e vi vol'as mi'n?” ŝi ek'flustr'is kaj al'paŝ'is al li.
”Jes,” li dir'is.
Nur tiam Désirée ek'plor'is pro hont'o kaj pent'o.
Vesper'e post la okaz'aĵ'o kun Désirée ek'frap'is iu subit'e la pord'o'n. ”Bon'a'n vesper'o'n, Deburau,” dir'is la en'ir'ant'a vir'o.
”Bon'a'n vesper'o'n,” respond'is Gaspar'o kaj kun interes'o rigard'is la vizit'ant'o'n.
”Mal'nov'a'j kon'at'o'j renkont'iĝ'as, ĉu?”
Nun Gaspar'o li'n re'kon'is. Godot. Godot el strat'o St. Maur.
”Kio'n vi vol'as ĉi tie?” li demand'is mir'ig'it'e. ”Kiu vi'n las'is en'ir'i?”
”Mi dir'is al ili, ke ni est'as bon'a'j kon'at'o'j.”
Botel'o da ruĝ'a vin'o star'is sur'tabl'e kaj re'memor'ig'is al Gaspar'o la proksim'iĝ'ant'a'n solen'o'n. ”Vi hav'as bon'ŝanc'o'n, sinjor'o Godot. Hodiaŭ ebl'e est'as la unu'a tag'o, kiam mi sci'as forges'i, kio'n vi far'is al ni.”
”Propon'u do al la mal'nov'a amik'o glut'et'o'n da vin'o.”
Li ek'sid'is kaj ek'pren'is glas'o'n. ”Kial mi ven'is? Mi fart'is iel tiel. De temp’ al temp'o mi aŭd'is pri vi. Mi loĝ'as ne mal'proksim'e.”
”Neniam mi vid'is vi'n.”
”Iam ni renkont'iĝ'is. Sed vi ir'ad'as tro en'pens'e. Kial vi'n mal'kviet'ig'i? Hieraŭ mi ek'sci'is de unu el vi'a'j muzik'ant'o'j, ke vi edz'iĝ'os. Do cert'e vi fart'as bon'eg'e. Kaj mi dir'is al mi: Cert'e li help'os al mal'nov'a kon'at'o.”
Deburau de'turn'iĝ'is de la vin'glas'et'o kaj ek'mien'is serioz'e.
”Sinjor'o Godot, mi hav'as mult'e da kaŭz'o'j juĝ'i pri vi plej mal'bon'e. Vi damaĝ'is mi'n tiel, ke neni'u pov'as tio'n kompens'i al mi. Ĉiam mi dezir'is venĝ'i al vi. Sed mi est'as en pac'em'a humor'o, mi vol'as ĉio'n ĉi en'ter'ig'i. Mi sci'as, vi fart'is mizer'e, vi viv'ten'is vi'n kiel ebl'is, ankaŭ je kont'o de ali'a'j.”
”Mi ne ven'is por aŭskult'i parol'ad'o'n, sinjor'o Deburau,”
ek'muĝ'is Godot.
”Kial mi instru'u vi'n? Viv'u kiel plaĉ'as al vi. Ĉiu'n latron'o'n la sort'o traf'os. Sed prefer'e ne kruc'u mi'a'n voj'o'n. Ĉu kompren'it'e? Vi'a'kulp'e mal'san'iĝ'is mi'a patr'o en mal'liber'ej'o. Al murd'ul'o'j mi ne don'as almoz'o'n.”
La okul'o'j de Gaspar'o flagr'is kaj la vang'o'j fort'e ek'ruĝ'is.
Ankaŭ li'a voĉ'o vibr'is sur dis'lim'o de trud'it'a trankvil'o.
”Ne teatr'u, bilet'o'n mi ne aĉet'is,” re'bat'is Godot. ”Mi ne vol'as donac'o'j'n, mi propon'as al vi negoc'o'n. Mi vend'os al vi sekret'o'n.”
”Kia'n?”
”Morgaŭ mi preter'ir'os komisar'ej'o'n. Se ni akord'iĝ'os, mi ir'os plu. Se ne, mi dir'os al ili pri vi'a napoleona juvel'o.”
”Vi sci'as ja, ke tamen oni for'port'is ĝi'n jam tiam kaj neni'o'n ali'a'n mi hav'as. Vi'a Napoleono ne interes'as mi'n.”
”Klar'ig'u tio'n al la reĝ'a polic'o, sinjor'o Deburau,” dir'is malic'e Godot. ”Ĉu sci'at'e, kio'n signif'as ili'a suspekt'o?”
La vizaĝ'o de Gaspar'o de'nov'e pal'iĝ'is. ”Sinjor'o Godot,” li dir'is glaci'voĉ'e kaj akr'e, ”mi kompren'as, ke mav'ul'o pov'as mal'alt'iĝ'i al ĉantaĝ'o. Sed ven'i al hom'o, kies patr'o'n vi neni'ig'is kaj prov'i si'a'n brutal'ec'o'n ankaŭ je li ...”
”Sinjor'o Deburau,” vol'is Godot ĉantaĝ'i, ”vi dev'as re'kon'i...”
”For!” dir'is Gaspar'o mal'laŭt'e kaj pli minac'is li'a vizaĝ'o ol la voĉ'o.
”Est'u atent'em'a je mi,” sibl'is Godot.
Deburau ek'paŝ'is kaj li'a man'o energi'e montr'is al la pord'o.
”Ek al la scen'ej'o!” vok'is Filibert. ”Ni komenc'as!”
Gaspar'o al'don'is pudr'o'n sur si'a'n vizaĝ'o'n. Ŝajn'is al li, ke li'a'j sulk'et'o'j pli'profund'iĝ'is.
”Sur la scen'ej'o'n!” ordon'is mem sinjor'o Cot d’Ord'a'n.
Deburau ir'as. Mal'bon'e li komenc'as la lud'o'n. La korp'o pez'as kaj la membr'o'j kvazaŭ el plumb'o. Sur'fund'e de la mem'o kuŝ'as pez'il'o, kiu permes'as mov'o'n, sed ne salt'o'n. Li en'profund'iĝ'as en la lud'o'n kiel en pur'ig'a'n ban'o'n. Mi dev'as tio'n de'sku'i de sur mi, mi dev'as for'ig'i la mal'pur'aĵ'o'n. Post'e jam li ne pens'as pri la okaz'int'aĵ'o kun Godot, li perd'iĝ'as en la lud'o.
Li est'as nur'a dolor'o, li est'as mok'o, kompat'o, ĵaluz'o. Kiel li lud'as hodiaŭ! pens'as la aktor'o'j ĉirkaŭ li. Est'is preskaŭ ne'ebl'e ankoraŭ al'don'i i'o'n al la pri'pens'it'a perfekt'ec'o. Sed tio ĉi jam ne est'as el la aktor'o. La hom'a anim'o sopir'as el'serĉ'i ne nur por la publik'o, sed ankaŭ por si mem ali'a'n mond'o'n, pli bon'a'n, pli bel'a'n, en kiu la hom'o solen'as si'a'n re'nask'iĝ'o'n.
Sed tiu'moment'e, kiam Pierot'o ĉas'is Arleken'o'n en la ĉambr'o de drink'ej'estr'o, okaz'is io ne'atend'it'a. Io ne aŭd'it'a. Mez'e de la kontent'a kaj laŭt'a rid'o ek'son'is el la rigard'ej'o laŭt'a ek'fajf'o. La aktor'o'j kaj la spekt'ant'o'j por moment'o konstern'iĝ'is.
Sed Gaspar'o ne perd'is la kap'o'n. Li turn'is si'n, kvazaŭ esplor'ant'e, de kie la fajf'ad'o ven'as, kaj li ĉirkaŭ'rigard'is la mebl'ar'o'n.
Li frap'et'is si'a'n frunt'o'n. La pot'o sur kamen'o! La vapor'o for'ir'as! Kaj fakt'e: ek'son'is nov'a fajf'o, sed tiu'moment'e, kiam Gaspar'o de'met'is kovr'il'o'n de'sur la pot'o, la fajf'ad'o ĉes'is. Gaspar'o mem ek'fajf'is. Sed la eksces'ul'o mal'antaŭ'e ne las'is si'n re'bat'i. Li komenc'is de'nov'e, kaj ankoraŭ pli laŭt'e ol antaŭ'e. La publik'o ne konsent'is kun la provok'ant'o; sed kiam klar'is, ke Deburau akcept'is la defi'o'n kaj batal'as kontraŭ la mal'kontent'ul'o, ĉiu'j'n ek'interes'is, kiu venk'os. Laurent kiel Arleken'o rest'is post kulis'o'j. Li sci'is: nun Deburau dev'as rest'i sol'a. Bertrand al'rigard'is sorĉ'it'e. La aktor'o'j si'n kun'vok'ad'is reciprok'e: ”Ir'u rapid'e, Deburau improviz'as!”
Gaspar'o kapabl'is trov'i dek manier'o'j'n kiel konvink'iĝ'i, ĉu fajf'as la pot'o, ĉu knar'as la fenestr'o aŭ ĉu ali'lok'e fuĝ'as vapor'o. La fajf-lad'et'o sub li'a lang'o gaj'e konkurenc'is kun la fajf'ad'o el la parter'o. Sed kiam la fi'ul'o en la fon'o ne intenc'is ĉes'i, li decid'iĝ'is la intermez'o'n energi'e fin'i. Li al'ir'is la scen'ej'rand'o'n.
”Silent'o'n!” vok'is iu.
Gaspar'o el'buŝ'ig'is la fajf-lad'et'o'n kaj dir'is trankvil'e: ”Mi vol'us propon'i al tiu sinjor'o mal'antaŭ'e mi'a'n fajf'il'et'o'n.
Mi re'memor'is, ke tiu'n, kiu'n li ŝtel'is de mi antaŭ moment'o, mi jam unu'foj'e en'glut'is.”
El la loĝi'o aŭd'iĝ'is rid'o de tiu, kiu la unu'a ek'kompren'is la rid'ind'ig'a'n mok'o'n. La parter'o al'don'iĝ'is. Ĉiu'j rid'is pro si'n'ten'o de Pierot'o. Gaspar'o instinkt'e ek'rigard'is al la loĝi'o. Sid'is tie bel'a vir'o kun vizaĝ'o delikat'a, iom simil'a al Nodier. Post'e li ek'sving'is kaj ĵet'is la fajf'il'et'o'n en la salon'eg'o'n. La publik'o decid'is, ke Deburau est'as venk'int'o en la duel'o, kaj kiam la brut'ul'o en'fon'e ne kompren'is tio'n kaj vol'is daŭr'ig'i la fajf'ad'o'n, ĝi opini'is tio'n ofend'o. Kelk'a'j jun'ul'o'j ek'kur'is serĉ'i la provok'ant'o'n. El ”pul'balkon'o” du meti'lern'ant'o'j klin'iĝ'is, mir'e ke ili ne el'fal'is trans'balustrad'e'n, kaj montr'is: Tiu est'is, tiu! Li vol'is for'kur'i, sed oni kapt'is li'n kaj pri'lum'is. Gaspar'o ne erar'is. Godot est'is tiu, kiu vol'is venĝ'i.
En Funambules est'is la publik'o dank'em'a, amik'em'a, kun solen'ec'a humil'o en'anim'e. Ĝi kondut'is mem'star'e kaj sci'is gaj'iĝ'i. Sed ankaŭ ĝi ek'flam'is de furioz'a mal'am'o kontraŭ tiu hom'o, kiu ofend'is ĝi'a'j'n aktor'o'j'n.
Godoton ili trakt'is simpl'e. Malgraŭ la fakt'o, ke li defend'is si'n, ili trans'don'ad'is li'n el unu vic'o al la ali'a kaj post'e li'n el'ĵet'is tra la pord'o.
Gaspar'o leĝer'e riverenc'is. Li turn'is si'n por re'pren'i la fort'o'j'n, kaj jam en la sekv'int'a mov'o li est'is de'nov'e Pierot'o. Ek'kur'o, akr'a halt'o, surpriz'eg'o — kaj jam de'nov'e li kapt'is atent'o'n de la publik'o, kiu mal'laŭt'iĝ'is.
”Brav'o!” ek'son'is laŭd'e en la loĝi'o. La inter'romp'o est'is forges'it'a kaj la prezent'ad'o est'is unu el la plej sukces'a'j prezent'ad'o'j. Jam long'e ne ĝoj'ig'is Gaspar'o'n la teatr'a lud'o kiel tiam kaj preskaŭ li tim'is, ke ĝi fin'iĝ'os. Li konfes'is am'o'n al la scen'ej'o kaj amik'ec'o'n al la publik'o, dank'int'e por la aplaŭd'o. Kiam fin'e li est'is re'ven'ant'a en la vest'ej'o'n kaj Bertrand al li dir'is kelk'a'j'n laŭd-vort'o'j'n, invad'is en la koridor'o'n Cot d’Ord'a'n, pli pal'a ol Pierot'o mem.
”Bertrand! Deburau!” li kri'is, ”ĉu vi sci'as, kiu est'is tiu hom'o sid'ant'a en la loĝi'o?”
”Eĉ ne ide'et'o'n mi hav'as,” dir'is Bertrand, kiu en la art'ist'a'j rond'o'j hav'is mult'e mal'pli da spert'o'j kaj kon'o'j.
”Terur'il'o de la parizaj teatr'o'j! La kritik'ist'o Jules Janin!”
Ne mult'e mank'is kaj Cot d’Ord'a'n proksim'iĝ'is al kolaps'o.
Li si'n apog'is je la mur'o.
Post'morgaŭ aper'is en ”Journal des Débats” artikol'o sub'skrib'it'a far'e de Janin, kiu ond'ig'is la surfac'o'n de la teatr'a viv'o ĝis'fund'e, kaj pri kiu oni parol'is en post'kulis'ej'o'j de ĉiu'j parizaj teatr'o'j kaj en promen'koridor'o'j de ĉiu'j rigard'ej'o'j. Jen kio'n en'hav'is la fam'a artikol'o: ”Mi ne vol'as hodiaŭ de'nov'e ripet'i al la pariza publik'o, ke ne plu ekzist'as glor'o de la pariza teatr'o. Est'as kon'at'e, ke la dent'o'j de Kerub'o est'as fals'a'j, sinjor'in'o graf'in'o viv'as en ekzil'o kaj Figar'o sen'rev'ig'it'a de tiom da van'a'j revoluci'o'j, ir'ad'as kun baston'o sun'ĝu'ad'i. Ekzist'as nek kler'a nek glor'a parter'o de la franc'a teatr'o, ĉar ankaŭ ĝi jam de'long'e est'as en'ter'ig'it'a, kaj dum ĝi'a sepult'o plor'is Figar'o ankaŭ kun Almaviva.
Sed mi opini'as mi'a dev'o inform'i Parizon, ke se ne ekzist'as teatr'o, ekzist'as Funambules. Kaj se ne est'as parter'o el kaf'ej'o Procope, est'as parter'o el teatr'o Funambules, verv'a kaj elan'a publik'o, kiu ŝat'as fort'a'n vin'o'n kaj bon'a'n sprit'o'n. Pli fru'e Art'o vetur'ad'is en kaleŝ'o, nun'temp'e ĝi pied'ir'as. Ĝi mov'iĝ'is sur'kotorn'e, hodiaŭ ĝi port'as lign'o'ŝu'o'j'n por kot'o. Pli fru'e la teatr'a art'o hav'is si'a'j'n nokt'a'j'n solen'o'j'n, reĝ'o'n ĉe la krur'o'j, salon'eg'o'j'n en Palais Royal. Nun'temp'e la teatr'a art'o manĝ'as ter'pom'o'j'n sur bulvard'o du Templ'e, ripar'as si'a'j'n ŝir'it'a'j'n ŝtrump'o'j'n ĉe la pord'eg'o de si'a teatr'o kaj ebri'ig'as si'n per mal'klar'a vin'o. Pli fru'e ĝi port'is nom'o'n Molé aŭ Talma. Hodiaŭ ĝi nom'iĝ'as Deburau.
Kritik'ist'o, kiu ne vol'as kontent'ig'i si'n kun morn'a oficial'a dev'o, kiu dezir'as entuziasm'iĝ'i kaj est'i sam'temp'e art'ist'o, sekv'as si'a'n pasi'o'n. Mi ne trov'is ĝi'n ĝis hieraŭ. En unu el la ne'kon'at'a'j teatr'o'j, en la plej mal'grand'a kaj plej mal'bon'a el ili, en lum'o de kvar mizer'a'j kandel'o'j, en bru'eg'o de menaĝeri'o, penetr'ant'a ĝis tie... Tie mi mal'kovr'is klaŭn'o'n, kiu est'as grand'a aktor'o, kaj mi dev'is li'n admir'i. Li est'as Deburau.”
Deburau vesper'e trankvil'e ek'kuŝ'is kaj ne antaŭ'vid'is, pro kia'j demand'o'j, protest'o'j kaj inform'pet'o'j li far'iĝ'is hero'o. Maten'e vek'is li'n frenez'a frap'ad'o sur la pord'o'n. Kiam, ankoraŭ en du'on'dorm'o, li mal'ferm'is la pord'o'n, aper'is direktor'o Bertrand, fal'is en li'a'n brak'o'n, vin'o ankoraŭ sent'ebl'is el li, brak'um'ad'is Gaspar'o'n, kis'is kaj kri'is: ”Ni venk'is, Gaspar'o, ni venk'is.”
Gaspar'o opini'is, ke la direktor'o est'as ebri'a, mis'voj'is hejm'e'n. Sed Bertrand el'pren'as ĵurnal'o'n, ek'sid'as lit'e'n kaj montr'as la artikol'o'n. Kaj Gaspar'o leg'as, se tio'n permes'as la fingr'o de Bertrand, mov'iĝ'ant'a sur la lini'o'j.
”Journal ne est'as Pandora. Tio'n ili rimark'os!” promes'as la direktor'o. ”Ili jam ek'rimark'is tio'n.”
”Ĉu tio ne est'as mok'intenc'o?” tim'as Deburau.
”Absurd'aĵ'o. Ni sven'ig'is li'n. Ni montr'is al li, kio est'as ver'a art'o!”
Deburau silent'as. Li eĉ ne aŭdac'as imag'i, kio'n la artikol'o signif'as.
”Kaj ĉu vi sci'as, kio sekv'os nun? Ni ferm'os la teatr'o'n. Mi ig'os restaŭr'i la salon'eg'o'n. Antaŭ ol la fam'o dis'vast'iĝ'os, ni komenc'os lud'i en la pli'grand'ig'it'a teatr'o. Ven'ont'a'n lund'o'n.”
”Preciz'e tiam mi edz'iĝ'as.”
”Kio pli grav'as — la edz'i ̧festo aŭ la glor'o?”
”Ni dev'as ge'edz'iĝ'i,” cert'ig'as Gaspar'o kaj tuj propon'as: ”Ĉu vi dezir'as? Mi montr'os al vi ni'a'n loĝ'ej'o'n. Jen unu etaĝ'o pli sub'e.”
”Tio mi'n ne interes'as,” defend'as si'n Bertrand. ”Loĝ'u, pro mi, ebl'e sur'branĉ'e. Sed dimanĉ'e oni dev'as lud'i.”
”Kaj la ge'edz'iĝ'o? Kiel aranĝ'i la afer'o'n?”
”Sci'u, Deburau,” ven'as ide'o al Bertrand. ”Kur'u por la knab'in'o kaj rapid'u en preĝ'ej'o'n. Pet'u, ke oni pardon'u al vi la last'a'n eklezi'a'n anonc'o'n, mi pag'os tio'n. Kur'eg'u, ge'edz'iĝ'u — hodiaŭ ne, hodiaŭ ni dev'as ankoraŭ lud'i — sed morgaŭ!”
Bertrand en'poŝ'ig'as la ĵurnal'o'n kaj galop'as for. En kiom da kaf'ej'o'j li dev'as ankoraŭ tiu'tag'e fanfaron'i pri la kritik'o far'e de Janin. La tut'a Parizo fingr'o'montr'os al li. La direktor'o el Funambules! Ili demand'os: mi pet'as vi'n, kio'n ekster'ordinar'a'n vi far'as en tiu vi'a teatr'o? Li ne respond'os. Li mien'os mister'e. Ven'u rigard'i!
Ankaŭ Gaspar'o el'ir'as post ne'long'e el la dom'o. Ne'kuraĝ'e li aĉet'as Journal’on, por ke la vend'ist'o ne suspekt'u li'n pri vant'em'o. Kiu est'as tiu bon'ul'o Jules Janin? Cert'as, ke li est'as brav'a hom'o. Dir'i al Parizo sen'skrupul'e, ke ĉiu'j ĝi'a'j teatr'o'j valor'as neniom, kaj ke li trov'is la art'o'n en mal'pur'a periferi'o, en la plej mizer'a mini'teatr'o, en pantomim'o — kaj en Deburau...
Li akord'iĝ'is kun Désirée pri la ge'edz'iĝ'o, kur'is al paroĥ'ej'o; post'tag'mez'e li jam okup'is si'a'n lok'o'n en la teatr'o.
Inter la amik'o'j-aktor'o'j est'is mal'pli da envi'o, ol li atend'is.
Ĉi'foj'e la glor'o-fajr'o ek'flagr'is tro alt'e'n kaj re'bril'o de li'a sukces'o fal'is ankaŭ sur ili'n.
La rigard'ej'o est'is dis'vend'it'a. En la loĝi'o'j, kaj sur la unu'a'j lok'o'j subit'e sid'is ali'a publik'o ol kutim'is. Sci'vol'ul'o'j el la centr'o de Parizo hast'is por ek'vid'i ne'kon'at'a'n aktor'o'n, kiu'n Janin proklam'is art'ist'o. En ili'a'j vizaĝ'o'j est'is mult'e da mal'fid'o, kiam ili kritik'e ekzamen'is la ekip'o'n de la teatr'o kaj la publik'o'n en la mal'antaŭ'a'j vic'o'j; mal'estim'e ili kap'ne'is, vid'ant'e kelk'a'j'n fum'ant'a'j'n lamp'o'j'n kaj aŭskult'ant'e ne'kvalit'a'n muzik'o'n. Dam'o'j apenaŭ kapabl'is lev'ad'i al la vizaĝ'o bon'odor'a'n sal'o'n aŭ botel'et'o'n kun kolonj'a akv'o. Ili ne pov'is kred'i! Ĉu Janin ne mok'is al si'a'j leg'ant'o'j?
Deburau en'ir'is la vest'ej'o'n, li plen'is de trankvil'a feliĉ'o. Li kares'is spegul'o'n. Kun pi'a zorg'em'o li al'met'is ŝmink'il'o'n al si'a vizaĝ'o. Kaj profund'e li en'spir'is ĝi'a'n kon'at'a'n odor'o'n.
Kiu el vi'a'j vizaĝ'o'j, Gaspar'o, est'as ver'e la vi'a? Tiu, kiu'n vi port'as dum'tag'e — aŭ tiu ĉi, kiu si'n re'spegul'as sur fend'et'it'a surfac'o? Tiu unu'a — dum'tag'a, aparten'as nur al unu hom'o.
La vesper'a, blank'a, est'as tiu vizaĝ'o de ĉiu'j hom'o'j ĉirkaŭ'e.
Tiam ir'as sur'scen'ej'e'n Pierot'o. Tiam ir'as sur la scen'ej'o'n la hom'o el antaŭ'urb'a bulvard'o, bild'o de ĉiu'j ek'sid'int'o'j en la parter'o. Vi prezent'as al ili ili'n mem. Vi prezent'as al ili nur la pli vari'a'n kaj al'log'a'n viv'o'n, mond'o'n, kie reg'as la am'o. Oni ne ŝarĝ'as tie karb'o'n, ne flik'as ŝtrump'o'j'n, ne bala'as trotuar'o'j'n, oni ne frost'as en butik'et'o'j. Sed la hom'o'j rest'as. Vi sci'as, kiu'n vi prezent'as al ili. Tial vi cert'as pri vi mem. Tial ĉio ek'silent'as, kiam vi aper'as. Ĉiu'j vi'n vid'ant'a'j dev'as de'met'i mal'fid'o'n kaj mal'respekt'o'n, kaj ili observ'as vi'n sen'spir'e. Vi'a rid'et'o, tra'vid'ant'a mal'bon'o'n de la mond'o, reg'as al ili.
Antaŭ ol tiu'vesper'e la spekt'ant'o'j for'las'is la salon'eg'o'n, aper'is direktor'o Bertrand en frak'o kaj sci'ig'is, ke la salon'eg'o'n Funambules, kiu jam de'long'e ne pov'as kontent'ig'i interes'o'n de la estim'at'a publik'o, oni restaŭr'os kaj nov'a'j'n prezent'ad'o'j'n oni inaŭgur'os preciz'e post unu semajn'o per la glor'a pantomim'o ”Or'a sonĝ'o”. Kaj kun afekt'it'a'j embaras'o'j li al'don'as, ke tiu ĉi paŭz'o eg'e plaĉ'os al la favor'at'o de la publik'o, al sinjor'o Deburau, ĉar morgaŭ li edz'iĝ'os. Tio vek'is bru'plen'a'n ĝoj'o'n.
”Re'ven'u tut'a, Pierot'o.”
Pierot'o ĝoj'e dank'is por la aplaŭd'o, feliĉ'a kiel ĉiam pro gaj'ec'o de ne'kon'at'a'j amik'o'j.
Kiam maten'e Deburau ir'is por Désirée, en'poŝ'e de li'a nigr'a jak'o, kiu'n prunt'is al li Bertrand, en'est'is numer'o de la ĵurnal'o, kiu polemik'is kontraŭ Janin. Iu sinjor'o Payat sald'o'kont'is kun li. Li skrib'is: se ne pied'ir'as kotorn'e la Art'o, dev'us en ĝi ir'ad'i la Kritik'o. Sed ŝajn'as, ke en la person'o de sinjor'o Janin ĝi for'met'is tog'o'n de la serioz'ec'o kaj simil'as al tro sci'vol'em'a bub'in'o, gap'ant'a sur'strat'e. Kaj sinjor'o Janin streb'ant'e trov'i la art'o'n, trov'is Pierot'o'n, sed tiel li mem far'iĝ'is klaŭn'o.
Tio iom mis'humor'ig'is Gaspar'o'n, ĉar ĉagren'is li'n, ke sinjor'o Janin dev'as pro li sufer'i. Sed Bertrand kaj amik'o Laurent, kiu est'is la du'a atest'ant'o, trankvil'ig'ad'is li'n, asert'ant'e, ke Janin rest'os neniom ŝuld'a al la rival'o.
Ankaŭ la ge'edz'iĝ'o Gaspar'o'n ne tro kontent'ig'is. Désirée ja est'is tre bel'a en la nov'a rob'o, sed la pastr'o ge'edz'ig'ant'a ili'n, tro rapid'is kaj laŭ li'a opini'o li lud'is fuŝ'e si'a'n rol'o'n. Gaspar'o eg'e volont'e for'ŝov'us li'n kaj ge'edz'ig'us si'n mem al Désirée, kun la tut'a majest'o, konven'ant'a al tiu moment'o.
Kiam ili est'is el'ir'ant'a'j el la kirk'o, atend'is ili'n tie hom'amas'o, ven'int'a rigard'i la edz'i ̧feston de Pierot'o kaj komenc'is skand'i la kon'at'a'n ”Ho-ho-ho! De-bu-rau!”
Désirée bril'is pro kontent'o pro tia glor'o, kiu'n ŝi ricev'is.
Gaspar'o jam trans'loĝ'iĝ'is en la nov'a'n apartament'o'n. La plej neces'a mebl'ar'o prunt'it'a el la teatr'a magazen'o, apenaŭ permes'is al la gast'o'j okup'i lok'o'n ĉirkaŭ la mal'riĉ'a festen'a tabl'o. Krom la ge'edz'a par'o kaj la atest'ant'o'j est'is tie nur Anet'a kun si'a am'ant'o. Apenaŭ ili ek'sid'is al la tabl'o, aŭd'iĝ'is el'ekster'e de'nov'e: ”Ho-ho-ho! De-bu-rau!”
Bertrand re'ten'is Gaspar'o'n kaj mem klin'iĝ'is el la fenestr'o.
Li man'gest'is amik'e mal'supr'e'n, sed tio'n oni preter'atent'is. Ili komenc'is fajf'i.
”Ir'u vi mem!”
Deburau ĵet'is el la fenestr'o kelk'a'j'n flor'o'j'n.
De'nov'e la fajf'ad'o. I'o'n ili vok'is.
”Mi ne kompren'as ili'n.” Sed Anet'a frap'et'is si'a'n frunt'o'n.
”Ili vol'as ĵartel'o'n. Ĵartel'o'n de la fianĉ'in'o.”
”Kiu'n mi sur'hav'as?” defend'is si'n Désirée.
”Provizor'e mi prunt'e'don'os al vi la mi'a'n,” promes'is Anet'a. Gaspar'o en rol'o de feliĉ'a edz'o el'klin'iĝ'is kaj ĵet'is ekster'e'n blu'a'n ruband'et'o'n.
Mal'supr'e komenc'iĝ'is pri ĝi batal'o, sed la hom'amas'o ricev'is jam si'a'n trofe'o'n kaj fin'e ĝi for'marŝ'is. Antaŭ la vesper'iĝ'o for'ir'is ankaŭ la solen'a'j gast'o'j. Sed apenaŭ Gaspar'o ŝlos'is post ili kaj re'ven'is al Désirée, ek'son'is bat'eg'o'j sur la pord'o'n.
”Kiu est'as.”
”Mi, Bertrand. Rapid'e mal'ferm'u, aŭ mi ruin'ig'os la dom'o'n.”
”Kio okaz'is?”
La direktor'o ĵet'iĝ'is en'e'n kun la nov'a numer'o de ”Journal”.
”La replik'o far'e de Janin.”
Janin skrib'is: ”Volont'e mi iĝ'as klaŭn'o, se en tiu ĉi ali'vestiĝ'o mi sukces'os dir'i la ver'o'n al la hom'o'j. Sinjor'o Payat vol'as ja dir'i la ver'o'n, sed oni konsider'as li'n klaŭn'o. Des pli mal'bon'e. Mi kuraĝ'as ripet'i, ke en teatr'o Funambules lud'as aktor'o Deburau, kiu majstr'as si'a'n fak'o'n, ĉar, kiel mi vid'is, li sci'as per si'a farun'um'it'a vizaĝ'o esprim'i la tut'a'n skal'o'n de hom'a'j dolor'o'j kaj ĝoj'o'j, sen el'dir'i eĉ unu vort'o'n, kaj li bezon'as por tio nek Molier'o'n, nek Shakespearon. Laŭ la eĥ'o, kiu'n mi'a artikol'o vek'is, ŝajn'as, ke tiu'n aktor'o'n mi mal'kovr'is. Mi akcept'as tio'n kiel honor'o'n. Nom'e mi est'as cert'a, ke ne tem'as pri fenomen'o komedi'ant'a, kiu'n la fortun'o favor'as. Deburau est'as grand'a spirit'o, ferm'it'a en mini'teatr'o. Sed li bril'as sun'o'simil'e. Li'a lud'o ne est'as hazard'o; ĝi est'as labor'o, sed ankaŭ am'o. En la temp'o, kiam ŝajn'is, ke ĉiu'j variant'o'j de la ital'a komedi'o jam el'ĉerp'iĝ'is, li ven'as kun en'tut'e nov'a spec'o. La mal'nov'a monstr'a kitel'o de Gilles sur li fand'iĝ'as en fald'o'j kun la antikv'a ĉarm'o. La blank'a vizaĝ'o far'as el li viv'ant'a'n statu'o'n de pantomim'o. Tio jam ne est'as la old'a klaŭn'o Gilles, sen'cel'e barakt'ant'a sur la scen'ej'o. Li est'as sang'mal'varm'a stoik'ul'o, sed ĉiam bon'humor'a, eĉ sen vort'o, sen pasi'o, preskaŭ sen la vizaĝ'o. Sed kontrast'e al tio, li'a vizaĝ'o esprim'as ĉio'n. Li est'as post'sekv'ant'o de Roscius Gall'us, kiu en si'a mut'a lingv'o sci'pov'is traduk'ad'i Ciceron'o'n laŭ'vort'e. La post'sekv'ant'o de Pilad'o, Ezop'o kaj de Bathylles, pri kiu pet'is la ponci'a reĝ'o Neronon, ke li don'u li'n al li kiel ambasador'o'n por naci'o'j de ne'kon'at'a lingv'o. Li'a vizaĝ'o sulk'ig'it'a nur de mut'a kaj venk'a sarkasm'o, dir'as ĉio'n. Deburau paŝ'as, rigard'as, mal'ferm'as la buŝ'o'n, ferm'as la okul'o'j'n, rid'ig'as vi'n, li ĉarm'as. En Funambules vi ripoz'os post spekt'ad'o de la figur'o'j de ni'a tragedi'o. Ĉar Deburau est'as ĉio. Deburau est'as la popol'o. Li est'as mil aktor'o'j en unu. Ne demand'u li'n pri li'a nom'o kaj profesi'o. Li est'as popol'o. Gaj'a, trist'a, san'a, mal'san'a, delikat'a, groba, medit'em'a kaj sen'pens'em'a, damaĝ'ant'a kaj batat'a, kaj ĉiam mal'riĉ'a. La pantomim'o li'a'merit'e far'iĝ'as de'nov'e art'o. Deburau est'as ĝi'a last'a reprezent'ant'o. Li potenc'ig'as ĝi'n al majest'ec'o. Li est'as aktor'o de si'a popol'o. Ebl'e li ne plaĉ'os al ni'a moŝt'ul'ar'o, se ĝi kuraĝ'os descend'i en la salon'eg'o'n Funambules. Sed art'ist'o li rest'os, kaj tio ne est'as mi'a merit'o. Li est'is art'ist'o ankaŭ antaŭ mi. Mi est'as nur li'a Amerigo Vespucci.”
Ili fin'leg'is. Bertrand i'o'n dir'is, sed Gaspar'o li'n ne aŭd'is. Li re'konsci'iĝ'is, nur kiam ĉiu'j jam for'ir'is kaj Désirée li'n brak'um'is kaj kis'is.
”Gaspar'o,” ŝi vok'is, ”kiam vi fam'iĝ'os, vi eĉ ne rimark'os mi'n apud vi.”
”Ne tiel ĝi est'as, Désirée,” dir'is Gaspar'o. ”Sed mi ir'is ĝis nun sen'ĉes'e tra kot'o, etern'e en la pluv'o. Sed nun mi sent'as sub mi'a'j krur'o'j la firm'a'n ter'o'n, super mi la sun'o'n — kaj la mond'o don'as al mi la man'o'n. Sed maksimum'e mi est'as feliĉ'a, ĉar mi ne pet'is pri tio. Mi ir'is voj'o'n, kiu plaĉ'is al mi, mi vol'is mi'n dis'don'i al la hom'o'j — kaj ili ek'kred'is al mi.”
Sed Désirée tamen trist'iĝ'is.
”Pri tio vi ĝoj'as pli ol pri la edz'i ̧festo.”
”Tio est'as mi'a edz'i ̧donaco,” ek'rid'is Gaspar'o.
Gaspar'o Deburau entrepren'is kun si'a edz'in'o edz'iĝ'vojaĝ'o'n. Kie'n? Al bulvard'o du Templ'e. Kiom da jar'o'j li tra'viv'ad'is si'a'j'n vesper'o'j'n nur sur la scen'ej'o kiel aktor'o. Li ek'avid'is unu'foj'e far'iĝ'i mem spekt'ant'o. Dum la tut'a tag'o li prov'ad'is en la restaŭr'at'a teatr'o, dum fal'ad'o de stuk'o kaj martel'ad'o; post vesper'manĝ'o en mal'kar'a restoraci'o kun Désirée ŝat'e li en'miks'iĝ'is en la bulvard'a'n tumult'o'n.
Oft'is okaz'o'j vid'i, kiel antaŭ Funambules halt'as kaleŝ'o'j kaj kiel sinjor'o'j, post kiam ili tra'leg'is la afiŝ'o'n, ĉagren'e anonc'as al dam'o'j en kaleŝ'o, ke provizor'e oni ne lud'as. La nov'a artikol'o far'e de Janin efik'is kiel bomb'o. Sinjor'o Payat ne plu aŭd'ig'is si'n.
Gaspar'o vol'is far'iĝ'i dum la sep vesper'o'j spekt'ant'o, entuziasm'a spekt'ant'o, kiu dev'as rekompenc'i si'n por tio, kio'n li preter'las'is, kiam por ĉiam li en'karcer'ig'is si'n sur la scen'ej'o.
Kaj tiel man-en-man'e kun Désirée, li vizit'is salon'o'n kun vaks-figur'o'j, ili danc'is kun'e ĉe ”La Blu'a Kvadrat'o,” ili amuz'is si'n super aŭtomat'o'j ĉe Thevelenin, ili ek'sid'is inter spekt'ant'o'j'n je ĉin'a'j ombr'o'bild'o'j kaj dimanĉ'e ir'is al cirk'o Olympia, kie ili aplaŭd'is al hind'a'j ĵongl'ist'o'j, al ĉin'a'j salt'ist'o'j, alt'rajd'ist'o'j kaj al dres'it'a'j kapr'in'o'j kaj elefant'o'j.
Rigard'ad'o je la vesper'a amuz'o de Parizo util'is al Gaspar'o.
De'nov'e li instru'iĝ'is, kio plaĉ'as al hom'o'j, kia'j ili est'as. Oft'e li'n Désirée admon'is, ke li rigard'u la scen'ej'o'n. Ŝi pens'is, ke li koket'as kun ia vir'in'o. Sed Gaspar'o tiel komplet'ig'ad'is si'a'j'n stud'o'j'n, kio la hom'o'j'n streĉ'as, kio ili'n rid'ig'as.
Dimanĉ'e oni komenc'is lud'i.
Tiu'tag'e patr'o Royer ek'deĵor'is antaŭ la restaŭr'it'a en'ir'ej'o, kiu'n oni proviz'is per balustrad'o, por mal'help'i mal'ord'o'n, sed li ĝen'is preter'pas'ant'o'j'n eĉ ne per unu vort'o. Bon'stat'e kaj leĝer'e li star'is sur la trotuar'o kaj maksimum'e dis'send'is i'a'n ŝerc'o'n post bel'a'n knab'in'o'n. Malgraŭ tio al'venad'is kaj vetur'ad'is plur'a'j hom'o'j kaj pet'is ĉe la kas'o bilet'o'j'n. Sinjor'in'o kas'ist'in'o ĝentil'e rid'et'is.
”Bedaŭr'ind'e, dis'vend'it'e.”
”Do vesper'e?”
”Dis'vend'it'e.”
”Morgaŭ?”
”Por la tut'a semajn'o dis'vend'it'e. Ĉu mi pov'as vend'i al vi bilet'o'j'n por ven'ont'a dimanĉ'o? Por ne'alt'ig'it'a'j prez'o'j, mi pet'as.”
Gaspar'o iom el'rev'iĝ'is, kiam li pri'rigard'is la publik'o'n. En la restaŭr'it'a salon'eg'o li vid'is tut'e ali'a'j'n hom'o'j'n. Ĉu li'a'j amik'o'j bon'fart'is nur sub fulg'it'a plafon'o? En salon'o'j oni diskut'is pri la skandal'a kritik'o de Janin, kiu est'as ofend'o ne nur de la oficial'a teatr'o, sed ankaŭ atak'o kontraŭ la ĝeneral'a ord'o. Sed post'e ven'is inform'o'j de la unu'a'j entuziasm'ig'it'a'j vizit'ant'o'j.
Deburau far'iĝ'is ne mod'o, sed konvink'o.
”Ĉu vi enu'as? Ĉu vi est'as mis'humor'a? Ir'u al Funambules.”
Deburau far'iĝ'is medikament'o rekomend'at'a kontraŭ trist'o kaj ĉagren'o.
”Mi ne ŝat'as fars'o'n, nek komedi'o'n. Eĉ ne dram'o'n.”
”Kio'n do li lud'as?” Li'a lud'o est'is el ĉiu teatr'aĵ'o io kaj sum'e rev'o pri vari'aĵ'o'j de la viv'o; plen'a de ĝoj'o kaj sen'rev'iĝ'o, kiu'n la hom'o'j viv'as, kaj kiu fin'iĝ'as per venk'o de la am'o kaj just'ec'o.
Post la sukces'o en la ”Or'a sonĝ'o” jam neni'u aŭtor'o pens'is je Arleken'o, sed ĉiu'j re'flik'is si'a'j'n tekst'o'j'n por Pierot'o. En la pantomim'o ”Vend'ist'o de salat'o” Deburau ankoraŭ pli'profund'ig'is si'a'n rol'o'n pri la sen'indulg'a viv'batal'o de et'hom'o'j.
Mal'esper'o kaj mal'am'o pez'is en unu'sol'a'j du vort'o'j, kiu'j'n li el'dir'is dum la tut'a teatr'a prezent'ad'o: ”Aĉet'u salat'o'n!” Li tim'is en ili pri gajn'o, ĵur'pet'is la hom'o'j'n, mal'am'is ili'a'j'n mal'varm'o'n kaj orgojl'o'n. La teatr'aĵ'o triumf'is; la lign'o'ŝu'o'j'n kaj la pajl'o'ĉapel'o'n el ĉi tiu rol'o las'is al si Deburau por ĉiam en la vest'ej'o kiel la feliĉ'a'n re'memor'aĵ'o'n.
La teatr'o Funambules far'iĝ'is fokus'o de la tut'a kvartal'o. La teatr'o-stel'o, kiu ascend'is de tie, rest'is ĉiam en budĝet'o, kiam oni konsider'is, kie'n vesper'e ir'i en teatr'o'n. Ĉi tie'n ir'ad'is la modern'a Parizo; sed ankaŭ la indiĝen'a publik'o re'ven'is al si'a'j lok'o'j.
Malgraŭ tio, ke la polic'o de Karolo la X-a spion'is pri ĉi'a'j manifest'iĝ'o'j, re'memor'ig'ant'a'j la revoluci'o'n aŭ Bonapart'o'n, la teatr'et'o konserv'is ankaŭ dum la period'o de la kresk'ant'a glor'o vigl'a'n rilat'o'n al la pens'manier'o de si'a publik'o. La old'a aktor'o Viktor'o re'gajn'is ĝi'a'n favor'o'n, kiam en la teatr'aĵ'o ”La re'ven'o” en rol'o de mal'jun'a ĉas'ist'o, vest'it'a en verd'a uniform'o, aŭdac'is pren'i el tabak'uj'o tabak'o'n laŭ la sam'a manier'o, kiu est'is kon'at'a ĉe Napoleono. ”Brav'o,” aŭd'iĝ'is en la salon'eg'o. Sed mal'feliĉ'e ĉe'est'is komisar'o. La sekv'int'a'n tag'o'n oni mal'permes'is la teatr'aĵ'o'n kaj Viktor'o est'is kondamn'it'a al grand'a mon'pun'o kaj al unu'monat'a karcer'o, ĉar li imit'is la hom'o'n ”kiu'n nom'i mal'help'as hont'o.” Tiel tekst'is la verdikt'o.
Kiam aper'is en la Teatr'o de la Gaj'ec'o sukces'a teatr'aĵ'o ”La kok'ej'estr'o”, Bertrand aranĝ'is inter si'a'j aŭtor'o'j konkurs'o'n pri la sam'a suĵeto. Dum tri tag'o'j li ricev'is du'dek kvin manuskript'o'j'n. Van'e ordon'ad'is sinjor'o inspektor'o Vauqelin, vigl'ant'a pri ord'o en la teatr'o'j, ke jun'ul'o ŝtel'ant'a pro mal'sat'o kok'in'o'j'n, ne darfas aspekt'i ribel'e, kaj ke oni ne darfas prezent'i strik'o'n. La publik'o el la kvartal'o, form'ant'a ĉiam la kadr'o'n de la rigard'ej'o, viv'is kun si'a'j aktor'o'j ĉiam en konstant'a sekret'a inter'kompren'o.
Pierot'o nur ek'rid'et'is kaj li'a'j spekt'ant'o'j ek'rid'is.
”Kio'n li dir'is?” demand'is oft'e ne'kompren'e, kiu'j ĉi tie'n ven'is unu'a'foj'e. En la tag'o, kiam sur la bulvard'o inter amik'o'j de la teatr'o fam'iĝ'is la sci'ig'o, ke popular'a Pierot'o far'iĝ'is patr'o, Deburau lud'is nur et'a'n inter'lud'o'n en la vesper'a program'o ”Pierot'o guvern'ant'o”. La hejm'a publik'o aĉet'is bilet'o'j'n jam maten'e. Gaspar'o jam ek'de la maten'o est'is du'on'e plezur'it'a, du'on'e emoci'it'a; li send'is al si'a'j ge'koleg'o'j vin'o'n kaj dezir'is, ke ili part'o'pren'u la ĝoj'o'n, kiu'n li ĝis tiam ankoraŭ ne tra'viv'is.
”Eĉ ne imag'i mi pov'is tio'n. Kaj mi, imbecil'o, pens'is, ke ĉio'n mi jam spert'is, la tut'a'n hom'a'n viv'o'n. Sen'senc'aĵ'o. Dum la vir'o ne est'as patr'o, li ne est'as komplet'a!”
Ili prov'ad'is, rid'is al li, ŝerc'is, sed li cert'ig'ad'is ili'n, ke la et'a Rosin'a Agat'a nepr'e est'as li'a plej perfekt'a kre'aĵ'o. Unu'n el la jun'a'j komedi'ant'o'j, Charles-on Charton, li pet'is est'i bo'patr'o al la fil'in'o. Vesper'e en la rol'o de Pierot'o, kiu est'as dev'ig'at'a prezent'i guvern'ant'o'n, est'is scen'o, en kiu li pun'as et'a'n infan'o'n. Li ne ag'is eksces'e, li prezent'is la scen'o'n kiel ĝis nun, sed la inform'it'a publik'o protest'is.
”Tiel ag'as la patr'o? Fi, al la patr'o!”
Pierot'o embaras'iĝ'is. Li'a man'plat'o ek'halt'is, tener'e li observ'is la et'a'n infan'a'n post'aĵ'et'o'n antaŭ si, man'kares'is la infan'o'n kaj post'e ard'e li'n ĉirkaŭ'pren'is kaj al'prem'is al si.
”Brav'e! Tiel ag'as la patr'o! Viv'u la brav'a patr'o!” aranĝ'is la parter'o entuziasm'a'j'n ovaci'o'j'n al si'a am'at'a art'ist'o.
Tiu'n vesper'o'n kaj en mult'a'j ven'int'a'j Gaspar'o tre'eg'e rapid'is al Désirée, al kiu li eg'e dank'em'is. Nun li hav'is i'o'n ver'e propr'a'n; si'a'n infan'o'n. Li plezur'e atend'is ĉiu'n renkont'iĝ'o'n kun ŝi, al'port'ad'is al ŝi lud'il'o'j'n, lud'is kun ŝi kaj kant'is.
Sed oft'e okaz'is, ke Gaspar'o'n atend'is iu antaŭ la teatr'o, vizit'ad'is li'n en la vest'ej'o, aŭ almenaŭ send'is al li gratul'o'n. Li hav'is okaz'o'n de'nov'e riverenc'i al Gérard kaj li'a'j amik'o'j. Plej grand'a'n ĝoj'o'n al'port'is al li sukces'o ĉe grup'o de jun'a'j romantik'ul'o'j, kiu'j venad'is po tri, po kvar, por ek'sid'i ne dist'e de la scen'ej'o kaj kapabl'is amik'iĝ'i ankaŭ kun la original'ec'a publik'o hejm'a. Ili atend'ad'is li'n ekster'e kaj est'is tiom intim'e kor'a'j, ke li ne pov'is rifuz'i mal'long'a'n kun'est'o'n ĉe Napolano Graci'an'i aŭ ie ali'e.
Oft'is, ke ili'a'j dialog'o'j rilat'is la art'o'n de Deburau. Malgraŭ si'a hezit'em'o, li dev'is aŭskult'i, respond'i demand'o'j'n, klar'ig'ad'i.
”Vi est'as ni'a,” cert'ig'ad'is li'n svelt'a Teofil'o Gautier, kutim'e en purpur'a veŝt'o. ”Vi dev'as kun'ir'i; ili konduk'is li'n en gast'ej'et'o'n, ”eĉ se ni dev'us vi'n kvar'on'um'i kaj po pec'et'o'j for'port'i.”
Kaj kiam li ek'sid'is inter la ali'a'j, laŭd'e li ripet'is: ”Kia feliĉ'o, ne aŭd'i unu'foj'e en teatr'o la van'a'j'n parol'aĉ'o'j'n de ni'a'j komedi'o'j kaj pov'i fin'pens'i, kio'n vi'a'j figur'o'j vol'as dir'i. La pantomim'o est'as kre'it'a por delikat'a'j karakter'o'j, kun sufiĉ'e da fantazi'o.”
”Vi prav'as,” atest'is Gérard de Nerval. ”En Funambules oni est'as sekur'a antaŭ ĉiu'j sprit'ec'o'j, du'senc'o'j, dokt'a'j laŭd'eg'ad'o'j, ankaŭ antaŭ la fam'a konversaci'a perfekt'ec'o de ni'a'j aŭtor'o'j.”
”Tuj kiam unu'foj'e mi vid'is vi'n,” dir'is Teofil'o, la agnosk'at'a gvid'ant'o de la art'ist'a kun'ul'ar'o, ”mi kompren'is, ke vi aparten'as al ni. Vi sen'ig'is ni'n de la bankier'o'j kaj ili'a'j fil'o'j el modern'a'j komedi'o'j, de ĉiu'j disting'a'j kavalir'o'j.”
”Ili ankaŭ en'est'as en ni'a'j komedi'o'j.”
”Ne pli ol la tut'a ceter'a mond'o. Vi'a Pierot'o, mi dir'us, hav'as ĉiu'j'n profesi'o'j'n.”
”Ĝoj'ig'as mi'n,” jes'is Deburau, ”kiam Pierot'o dev'as okup'i si'n pri divers'a'j profesi'o'j. Mi pov'as montr'i sufer'o'j'n de soldat'o. La mal'facil'aĵ'o'j'n, kiu'j'n tra'viv'as kurac'ist'o mem kaj kiu'j'n li kaŭz'as al ni. La rol'o'j pli riĉ'as kaj gaj'as.”
”Ne nur tio,” dir'is Nerval. ”Pierot'o de Deburau hav'as ankaŭ ĉiu'j'n hom'a'j'n karakter'o'j'n.”
Deburau ek'silent'is, kiam la laŭd'o tro ekstrem'is. Sed li'a lud'o ili'n afekci'is. Li sent'is, ke ili am'as li'n. Ili spark'et'is de kuraĝ'o kaj pro la sopir'o disting'iĝ'i.
”Tiu griz'a, enu'ig'a kaj perfekt'e vest'it'a mond'o dis'fal'u! Ni serĉ'as la perd'it'a'n sekret'o'n de la hom'ar'o, la poezi'o'n. Vi trov'is ĝi'n sur la scen'ej'o.”
Ili opini'is li'n si'a akir'aĵ'o kaj la nov'a alianc'an'o.
”Pierot'o venĝ'as,” medit'is Nerval. ”Pro tio li'a sarkasm'a grimac'o.”
”Sed en ĝi en'est'as ankaŭ pardon'o,” dir'is Gautier. ”Ali'manier'e li ne pov'us komenc'ad'i la nov'a'j'n aventur'o'j'n tiel leĝer'e.”
Gaspar'o aŭskult'is kun grand'a interes'o. Tiu'j inteligent'a'j jun'a'j vir'o'j mal'kovr'ad'is la font'o'j'n de li'a kre'ad'o, kiu'j'n li mem nur sub'konsci'e antaŭ'sent'is. El fragment'o'j de la viv'o li kombin'is si'a'n Pierot'o'n, ili nun analiz'is li'n kaj pli profund'e ol li mem kapabl'us tio'n. Sed ili ig'is li'n medit'i, por ke li trov'u klar'ig'o'n, kiu ankaŭ por li ver'us.
”Se vi permes'os,” li inter'ven'is escept'e, ”en la viv'o de Pierot'o est'as ambaŭ: li venĝ'as al tiu'j, al kiu'j ordinar'a'j hom'o'j tut'e ne pov'as venĝ'i. Kaj li help'as al tiu'j, kiu'j'n riĉ'ec'o kaj kruel'ec'o de ali'a'j damaĝ'as. Sed mi ne vol'us, ke li est'u ekstrem'e nobl'a.
Hom'o'j en ni'a rigard'ej'o nur rar'e pov'as al si permes'i tia'n kvalit'o'n.”
”Kaj tamen la publik'o est'as simpati'a al mi,” cert'ig'is Gautier. ”Ili ne est'as enu'ant'a'j individu'o'j sen anim'o, markiz'in'o'j, zorg'ant'a'j nur pri si'a'j rob'o'j. La knab'o'j kun nud'a'j man'o'j kaj kun la ĉap'o sur'orel'e plaĉ'as al mi. Ja ankaŭ en ili kaj en ili'a'j kun'ul'in'o'j dev'as est'i poezi'o, kiu'n Pierot'o al ili prezent'as. La tut'a mond'o ĉirkaŭ'e est'as grand'a poet'o kaj hav'as pli da spirit'o ol aŭtor'o'j de ni'a'j komedi'aĵ'o'j.”
Kiam ili ek'is re'memor'i kaj plan'i, Gaspar'o ek'silent'is. La kun'ul'ar'o kutim'e ir'is ankaŭ al ”Blank'a kunikl'o”, kie la seĝ'o'j kaj tabl'o'j est'is al'forĝ'it'a'j al plank'o kaj glas'o'j ĉen'fiks'it'a'j. Dum si'a'j afekci'a'j disput'o'j ne rar'is, ke la art'ist'o'j eĉ ne rimark'is, kiam Gaspar'o eskap'is de ili kaj for'ir'is hejm'e'n. Sed ili ne koler'is kaj ven'is de'nov'e.
Gaspar'o divid'is si'a'n amik'ec'o'n inter ĉiu'j'n. Kun infan'ec'a ĝoj'o li kapt'ad'is oranĝ'o'j'n, kiu'j'n oni ĵet'ad'is al ili el la galeri'o; la oranĝ'o'j signif'as en la teatr'a flor'lingv'o re'kon'o'n, sam'e kiel pom'kern'aĵ'o'j est'as elokvent'a esprim'o de mal'kontent'o. Li feliĉ'is pro la fakt'o, ke li kompren'iĝ'as kun la plej proksim'a'j al li.
Kiam Gautier kun amik'o'j ek'sid'is en la loĝi'o sur antaŭ'scen'ej'o, simil'a al apert'a tir'kest'o de ŝrank'o, neni'a solen'aĵ'o sur'scen'ej'e pas'is sen eĥ'o ĉe ili.
Plur'foj'e aper'is en loĝi'o la kon'at'a vizaĝ'o de Janin kaj Gaspar'o, riverenc'ant'e, met'is si'a'n man'o'n kor'e'n kaj la parter'o salut'is la aktor'o'n kaj la kritik'ist'o'n.
Iu'tag'e Gautier al'konduk'is al Funambules ankaŭ Viktor'o'n Hug'o. Malgraŭ ke reg'is frost'eg'o, li atend'is kun ali'a'j amik'o'j post prezent'ad'o antaŭ la teatr'o.
”Plezur'ig'as mi'n,” li dir'is, prem'ant'e la man'o'n al Gaspar'o, ”ke mi pov'as salut'i vi'n post tiel long'a temp'o. Ĉiu'j mi'a'j kon'at'o'j vi'n tre ŝat'as. Vi en'spir'is en pantomim'o'n la viv'o'n. Tio est'as grand'a merit'o.”
Hug'o kondut'is mult'e pli rezon'em'e ol li'a'j amik'o'j, en li'a'j mov'o'j kaj vort'o'j est'is la medit'em'a tranvilo. Gaspar'o demand'is pri Eŭgen'o. ”Jam tiu'temp'e mi vid'is vi'n en favor'a lum'o,”
re'memor'ig'is al si Viktor'o. ”Ebl'e mi aflikt'os vi'n. La viv'o de Eŭgen'o antaŭ unu jar'o esting'iĝ'is. Sed ĉiu'j konvink'ad'is ni'n, ke tio li'n sav'is antaŭ pli grand'a sufer'o.”
Tiu'vesper'e Gaspar'o ne rest'is kun la art'ist'o'j, sed li dev'is promes'i al ili ĉe'est'i, kiam Viktor'o leg'os al la amik'o'j si'a'n nov'a'n teatr'aĵ'o'n ”Hernani”. Li akcept'is la invit'o'n, kaj kelk'a'j'n tag'o'j'n post'e li trov'iĝ'is kun minimum'e tri'dek ali'a'j jun'ul'o'j en la loĝ'ej'o de ge'sinjor'o'j Hug'o en strat'o Gujon. Kelk'a'j'n nom'o'j'n jam li kon'is, ali'a'j'n li aŭd'is unu'a'foj'e: Balzac, Mérimée, Sainte-Beuve, Alfred'o de Vigny. La blond'har'a sinjor'in'o Hug'o don'is al Gaspar'o sincer'e si'a'n man'o'n kaj memor'ig'is la renkont'iĝ'o'n ĉe la mal'san'a Eŭgen'o.
Hug'o ek'leg'is. Sed li'a voĉ'o ne agrabl'is, des pli, ke altern'ant'e la person'o'j'n, li sam'e altern'is du ton'o'j'n, bas'a'n kaj alt'a'n. Gaspar'o kompren'is, ke la vers'o'j est'as bel'a'j, ke ili esprim'as kavalir'a'j'n sent'o'j'n; ripet'iĝ'is en li ide'o, ke ankaŭ ĉi'foj'e ebl'us dir'i ĉio'n pli konciz'e! Sed la ali'a'j aŭskult'ant'o'j est'is entuziasm'ig'it'a'j.
”Nov'a Corneille!” ili vok'is, kiam Hug'o leg'is la scen'o'n, kie Carlos atend'as ĉe la tomb'o de Karolo la Grand'a. Gaspar'o'n ek'interes'is la menci'o pri la ĉeĥ'a reĝ'o; sed kiam montr'iĝ'is, ke li aper'as sur la scen'ej'o nur por est'i skold'at'a, li'a atent'em'o for'vapor'iĝ'is. Post kiam Hug'o fin'leg'is, sinjor'o Saint-Beuve klar'ig'is, ke Hernani baldaŭ hav'os premier'o'n, ĉar tio est'as la unu'a romantik'a dram'o sur la scen'ej'o, neces'as atend'i rezist'o'n de la reakci'ul'o'j.
”La direktor'ar'o de la teatr'o propon'is klak'ist'o'j'n, sed mi kontraŭ'star'as tio'n. La venk'o aŭ fiask'o de tiu ĉi verk'o est'as ni'a komun'a afer'o. Aŭ ni tra'breĉ'os la bar'il'o'n de klasik'ism'o, aŭ ni en'ter'ig'os la romantik'ism'o'n por long'a temp'o. Pro tio ni rifuz'as klak'ist'o'j'n, sed ni al'ven'os tie'n, amik'o'j, kaj ĉe'est'os tie ankaŭ ni'a jun'ul'ar'o, kiu ir'as kun ni. Ĉu vi konsent'as?”
”Jes,” respond'is ĉiu'j.
Kaj tiel en iu februar'a tag'o Deburau prezent'is si'n ne sur la scen'ej'o en Funambules, sed en la Grand'a Teatr'o, ne en rol'o de aktor'o, sed kiel spekt'ant'o kun ensembl'o de figur'ant'o'j, adekvat'e instru'it'a'j kaj instig'it'a'j. Unu'e ili ir'is al Hug'o, kie la sinjor'in'o dis'don'ad'is al amik'o'j, al jun'ul'ar'o el lern'ej'o'j kaj atelier'o'j kaj al jun'a'j aktor'o'j bilet'o'j'n kaj kiel disting'il'o'n ruĝ'a'j'n kvadrat'o'j'n kun la hispan'a vort'o ”hierro-fer'o”.
Kiam Gaspar'o est'is al'ven'ant'a kun la ensembl'o, li renkont'is Balzacon.
”Brav'e, Deburau!” vok'is la verk'ist'o kaj sku'et'is si'a'n leon'simil'a'n har'ar'o'n. ”Hierro!”
La premier'o est'is komenc'iĝ'ont'a je la sep'a. Sed la amik'o'j de Hug'o invad'is en'e'n jam je la tri'a. Ili amuz'is si'n tiel, ke ili vok'is de parter'o al galeri'o kaj re'e'n.
”Ni est'as rab'ist'o'j de la ide'o. Pirat'o'j de l’ art'o! Teatr'a'j sovaĝ'ul'o'j!”
Deburau ne bedaŭr'is, ke li las'is si'n al'log'i al batal'o. Li vid'is foj'e ankaŭ en la grand'a teatr'o hom'o'j'n pret'a'j'n por si'a konvink'o ver'e batal'i. Li re'memor'is la pariz'an'o'j'n antaŭ dek kvin jar'o'j, kiam invad'is en'urb'e'n la arme'o'j de okupaci'ant'o'j. Ebl'e el'kresk'is jam nov'a generaci'o, en kies vejn'o'j de'nov'e cirkul'as la sang'o kaj ĝi kapabl'as entuziasm'iĝ'i kaj lev'i la pugn'o'n.
Li okup'is kun si'a grup'o lok'o'n mal'antaŭ'e en la parter'o kaj salut'is si'n reciprok'e kun Gautier, Nerval, Borel. ”For la peruk'o'j'n!” vok'is li'a'j grup'an'o'j unison'e kun la ceter'a'j.
Kiam ili mal'sat'iĝ'is, ili ek'is vesper'manĝ'i kaj intenc'e la manĝ'ad'o'n long'ig'is, por ke agrabl'e pas'u la temp'o. Ili leg'is ĵurnal'o'j'n; lant'e ili re'maĉ'is fum'um'it'a'n viand'o'n kaj fromaĝ'o'n kun la pan'o. El ĉe'brust'a'j poŝ'o'j ili el'pren'is botel'o'j'n. Parter'o tost'is al balkon'o kaj galeri'o tost'is al parter'o. Ili re'kuraĝ'ig'ad'is si'n reciprok'e kiel antaŭ batal'o.
Sed oni trink'is mult'e kaj kvar hor'o'j est'as long'a temp'o. Pro la fakt'o, ke la bilet'ist'in'o'j ankoraŭ ne ven'is kaj ĉie est'is ŝlos'it'e, el orkestr'ej'o far'iĝ'is rifuĝ'ej'o kaj dum la post'tag'mez'o far'iĝ'is el ĝi et'a lag'et'o.
Je la ses'a ven'is Sainte-Beuve kaj li'n sekv'is Vigny, kiu'n Deburau ig'is bon'ven'ig'i per tri'obl'a aplaŭd'o-salv'o.
Ne mank'is vak'a'j lok'o'j. Ne ebl'is akir'i ĉiu'j'n por Hug'o-adept'o'j kaj klar'is, ke sur la balkon'o super'os ili'n la kontraŭ'ul'o'j. La vic'o'j lant'e plen'iĝ'is de tri'angul'a'j kol'um'o'j, en kiu'j sid'is la kap'o'j de ne mal'pli batal'em'a'j defend'ant'o'j de la klasik'a art'o.
”Al gilotin'o la kalv'ul'o'j'n!” skand'is fanatik'e la parter'o. La atmosfer'o dens'iĝ'is pro streĉ'it'ec'o.
Iom mild'ig'is ĝi'n bel'ul'in'o'j, kiu'j sporad'e aper'ad'is en loĝi'o'j.
La jun'ul'ar'o sci'is, kiu'n bon'ven'ig'i. Pasi'e ĝi aplaŭd'is, kiam en'ir'is la or'har'a Delfina Gay, poet'in'o kaj ĵurnal'ist'in'o, am'at'in'o de Alfred'o de Vigny. Oni aplaŭd'is al la edz'in'o de Hug'o, kiu amik'e dank'is.
La komenc'o al'port'is silent'o'n. Tri bat'o'j je lign'o. Sed apenaŭ la kurten'o lev'iĝ'is kaj aper'is la dorm'o'ĉambr'o de don'a Sol, aŭd'iĝ'is murmur'ad'o inter la adept'o'j de klasik'ism'o.
”Fi! Tia komenc'o! En la dorm'o'ĉambr'o!”
”Peruk'o'j, silent'u!” respond'ad'is romantik'ul'o'j.
En tiel sovaĝ'a etos'o oni lud'is. Deburau fart'is tie ĉi sam'e kiel en Funambules. Viv'u la romantik'ism'o, se ĝi al'port'as en la teatr'o'n anstataŭ vintr'a dorm'o la viv'o'n, la viv'o'n anstataŭ nobl'a mort'o dum'viv'a!
”Sed tio est'as el Britaniko! Tio el Barbir'o de Sevil'o!”
Aplaŭd'o'j de la romantik'ul'o'j ili'n silent'ig'is.
Post la unu'a kaj la du'a akt'o'j la etos'o ankoraŭ ne kristal'iĝ'is.
En la tri'a akt'o la super'ec'o est'is je flank'o de romantik'ul'o'j; kaj nom'e decid'a.
Kiam Ruy Gomez kun Hernani ek'impet'is por sav'i don'a’n Sol, aplaŭd'is la vir'in'o'j sen'diferenc'e en parter'o kaj en loĝi'o'j.
”Viv'u la vir'in'o'j!” dank'em'e akcept'is tio'n la jun'ul'ar'o.
La aktor'o'j komenc'e sufer'is pro tim'o kaj ne'cert'ec'o. En'danĝer'ig'ad'is ili'n bru'eg'o el la salon'eg'o. Viktor'o est'is jen en la rigard'ej'o, jen post kulis'o'j, por stimul'i ili'n. Sed sam'temp'e ju pli venk'a est'is la romantik'a jun'ul'ar'o en la rigard'ej'o, des pli bon'e oni lud'is sur la scen'ej'o, kaj kiam post la super'kritik'a'j kaj lac'a'j klasik'ul'o'j for'las'is la batal'ej'o'n aŭ kontent'iĝ'is pri pasiv'a silent'ad'o, ek'reg'is ankaŭ idili'o sur la scen'ej'o. Kiam la ge'am'ant'o'j kun'e agoni'is, la rigard'ej'o larm'is kaj aplaŭd'is. La batal'o fin'iĝ'is venk'e.
La el'don'ist'o Mam'e avid'e serĉ'is la sukces'a'n aŭtor'o'n en post'kulis'ej'o, por hav'ig'i al si li'a'n manuskript'o'n. La romantik'ism'o venk'is en si'a unu'a batal'o kaj ek'marŝ'is tra la breĉ'it'a pord'eg'o de la klasik'ism'a teatr'o en la mond'o'n.
La memor'ind'a jar'o 1830 komenc'iĝ'is por Funambules sukces'e. La spert'a aŭtor'o sinjor'o Lambert liver'is teatr'aĵ'o'n ”Arleken'o kaj la or'a ov'o” aŭ ”La patr'in'o Anser'o”, kie li invent'em'e akumul'is ĉiu'j'n truk'o'j'n kaj ĉarm'o'n, kiu'j en la ĝis'nun'a'j teatr'aĵ'o'j tre plaĉ'is.
Pierot'o ne ĉes'is reg'i si'a'n scen'ej'o'n. Pro tio oni vizit'ad'is teatr'o'n Funambules. Kaj oni rakont'ad'is pri li'a'j scen'o'j: kiel li tir'as el la korp'o de Kasandr'o kugl'o'n per kork'tir'il'o, kiel li fal'is en vitr'o'dom'o'n kaj el'pren'as vitr'er'o'j'n, kiel li sci'as fascin'i la publik'o'n, ke ”ĉiu li'a vort'o kompren'ebl'as”, kiel li silent'ig'as kaj plor'ig'as arogant'ul'o'j'n, kiel li rid'ig'as ankaŭ la plej serioz'a'j'n hom'o'j'n.
Far'iĝ'is jam kutim'o, kontraŭ kiu li ne kapabl'is si'n defend'i, ke post ĉiu premier'o al'propr'ig'is li'n al si la romantik'a'j art'ist'o'j, kiu'j vol'is pli'long'ig'i la vesper'o'n en la teatr'o per diskut'o, konklud'o'j, disput'o'j.
Ili'n unu'ig'is la ide'o, ke ĉi'foj'e Pierot'o est'is ŝok'e ver'ec'a, ke li mal'kovr'is mal'bon'o'n, dorm'et'ant'a'n en la hom'o, eĉ alarm'e avert'a'n.
”De'pend'as de tio,” medit'is super glas'o da absint'likvor'o Alfred'o de Musset, ”kiu'n la mal'bon'o cel'as. Teatr'o ne est'as moral-instru'a lern'ej'o. Ĝi dev'as re'spegul'i la viv'o'n kaj neni'o'n ne'i.”
”Por tio neces'as tro mult'e da kuraĝ'o,” opon'is Vigny.
”Ne kapabl'os tio'n, kies plum'o lac'as kaj est'as polv'a,” dir'is Teofil'o Gautier. ”Muz'o'j est'as krud'a'j kaj elekt'em'a'j knab'in'o'j.
Kaj vol'as sur'lit'e hav'i am'ant'o'j'n fort'a'j'n kaj freŝ'a'j'n.”
”El tia'j brak'um'o'j nask'iĝ'as nov'a'j hero'o'j de ni'a'j dram'o'j,”
konced'is Viktor'o Hug'o. ”Vi'a opini'o, Deburau, ĉu?”
Gaspar'o volont'e aŭskult'is, sed ne'ŝat'e parol'is. Sed demand'it'a, li ne afekt'is. ”Ŝajn'as al mi, ke vi'a'j hero'o'j est'as tro nobl'a'j.”
”Lukreci'a Borgia al vi ne plaĉ'as?”
”Se vi el'ir'us sur'strat'e'n,” respond'is Gaspar'o, ”ebl'e vi trov'us sur trotuar'o est'aĵ'o'n pli mult'flank'a'n, ol est'is Lukreci'a.”
”Sed vi mem sur la scen'ej'o prezent'as nur ne'ordinar'aĵ'o'j'n,”
ne'ced'em'e asert'is Hug'o. ”Por la teatr'aĵ'o neces'as serĉ'i i'o'n specif'a'n, ekster'ordinar'a'n.”
Alfred'o de Vigny ek'rid'et'is kaj dir'is laŭ si'a trankvil'a manier'o: ”Vi prezent'as la mond'o'n tiel, ke ĝi bild'ig'as nur la rar'aĵ'o'j'n.
Vi'a jun'ul'ar'o jam hont'as, se ĝi est'as komb'it'a. Vi hom'plen'ig'os Parizon per morb'ul'o'j, viv-ted'it'o'j, sufer'ant'a'j pro mond'o-dolor'o kaj mal'estim'ant'a'j la viv'o'n. Vi'a'j bel'ul'in'o'j prefer'as ne manĝ'i por aspekt'i melankoli'e. Kiel unu'sol'a'n menu'o'n baldaŭ ili hav'os citron'o'n kaj vinagr'o'n, por est'i sufiĉ'e diafan'a'j.”
”Vid'u la predik'ant'o'n!” ili mir'is. ”Ĉu vi vol'as re'ven'ig'i ni'n?”
”La gas'lum'ig'ad'o ŝanĝ'is Parizon. Ĵongl'ist'o'j ced'as antaŭ teatr'o'j. Mi supoz'as nur, ke neces'as pli da real'ism'o.”
”Vi ne rajt'as mut'i ankaŭ inter amik'o'j,” Musset turn'is si'n de'nov'e al Gaspar'o. ”Kie vi serĉ'as vi'a'n ver'o'n?”
”Inter la popol'o,” respond'is Gaspar'o.
Kelk'a'j'n tag'o'j'n post la sovaĝ'a premier'o de ”Hernani” Karolo la Dek'a nom'um'is duk'o'n de Polignac prezid'ant'o de la reg'ist'ar'o. La parlament'o proklam'is al li si'a'n mal'konfid'o'n. La reĝ'o decid'iĝ'is prefer'i ofer'i la parlament'o'n.
En teatr'o Funambules oni pov'is vid'i en la kvin'a akt'o de la nov'a teatr'aĵ'o Pierot'o'n kun Kasandr'o, genu'ant'a'j'n vid-al-vid'e kaj preĝ'ant'a'j'n. Kiam ili lev'iĝ'is, Kasandr'o trans'don'is al Pierot'o pajl'o'kron'o'n kiel orden'o'n. Est'is kon'at'e, ke konsult'iĝ'o'j de la reĝ'o kun li'a ĉef'ministr'o pri bezon'o'j de la land'o kaj popol'o okaz'as sur'genu'e kaj dum preĝ'ad'o.
En la last'a akt'o de la teatr'aĵ'o Pierot'o kun Kolombin'a prezent'as sinjor'ar'o'n. Nek duk'o nek princ'o, asert'is ĉiu'j verk'ist'o'j, kapabl'us kis'i la man'o'n de vir'in'o kun tia graci'o kiel Pierot'o de Deburau. Kiam li sur'vest'is punt'jak'o'n, subit'e li iĝ'is arogant'a nobel'o. Li invit'is Kolombin'a'n danc'i menuet'o'n. Sed subit'e ek'flagr'is sub ili flam'o kaj rul'lev'iĝ'is fum'o. Ili ne antaŭ'sent'is, ke ili danc'as sur vulkan'o.
Eĉ ne la pariza kort'eg'o tio'n antaŭ'sent'is.
Dimanĉ'e maten'e el'ir'as la tut'a metropol'o al provinc'o, danc'i en Romainville. Gast'ej'o'j en Batignolles plen'as de la meti'ist'a'j famili'o'j. La griz'et'in'o'j sur'vest'is la plej bel'a'j'n punt'o'j'n ĉirkaŭ la kol'o. Est'as trankvil'e kaj gaj'e, ĉar oni preskaŭ ne leg'is gazet'o'j'n. Impost'mark'o dek centim'o'j'n, poŝt'pag'o kvin, kiu el ili pov'as permes'i al si tia'n luks'o'n?
Sed ĵurnal'ist'o'j leg'is la maten'a'n ”Moniteur’on”. ”Liber'ec'o de la gazet'ar'o likvid'it'a!” Kaj Deburau re'ven'ant'a el promen'ad'o, renkont'as en la strat'o, kie aper'as la ĵurnal'o ”National”, amas'o'n de furioz'ant'a'j redaktor'o'j. Ili port'as la manifest'o'n, kiu vesper'e inund'os la strat'angul'o'j'n.
”La reg'ist'ar'o ĉes'is reg'i laŭ'leĝ'e! Ĉes'as do ekzist'i ankaŭ la dev'o obe'i.”
La sci'ig'o vast'iĝ'is kaj bru'vek'is inert'ul'o'j'n, hom'o'j re'ven'ant'a'j el kamp'ar'o trov'is la strat'o'j'n plen'a'j'n de hom'amas'o'j. Ankaŭ ili renkont'ad'is patrol'o'j'n de la reĝ'a gard'ist'ar'o, kiu'j sigel'is pres'ej'o'j'n. Sed en la periferi'o oni jam pres'is per'man'e la morgaŭ'a'j'n ĵurnal'o'j'n.
Gaspar'o si'n'gard'e al'konduk'is hejm'e'n si'a'n edz'in'o'n kun la infan'o'j; Rosin'a aĝ'as preskaŭ tri jar'o'j'n, Karolo nur kelk'a'j'n monat'o'j'n. Ŝajn'as, ke li nask'iĝ'is por mal'trankvil'a temp'o. En la teatr'o reg'as streĉ'o, en la rigard'ej'o kaj sur la scen'ej'o.
Ĉiu'moment'e el'kur'as iu el statist'o'j bulvard'e'n por nov'aĵ'o'j.
Deput'it'o'j oni'dir'e akcept'is rezoluci'o'n pri konserv'ad'o de trankvil'o, por ke sen'bezon'e ne est'u verŝ'at'a la sang'o. Iu al'port'is sekret'e el'don'it'a'n ”National”, urĝ'e al'vok'ant'a'n Franci'o'n, ke ĝi decid'iĝ'u, ĉu sekv'i dezir'o'j'n de la majoritat'o aŭ de la minoritat'o.
Gaspar'o ir'as kun ĵurnal'o sur la scen'ej'o'n. En la scen'o, kie soldat'o pel'as li'n for el lombard'ej'o, li de'ŝir'as li'a'n kokard'o'n, teren'ĵet'as ĝi'n kaj montr'as al li la ĵurnal'o'n tiel, ke ankaŭ la publik'o ĝi'n vid'u.
”Brav'o, Deburau!”
Gaspar'o ĝoj'as, sed Bertrand tord'as la man'o'j'n. Se iu denunc'os tio'n, ir'os mal'liber'ej'e'n ne nur Pierot'o, sed ankaŭ li.
Sed la aktor'o'j antaŭ'vid'as, ke proksim'iĝ'as la decid'a moment'o, kiam neces'as i'o'n ofer'i. Dum la aplaŭd'o de la labor'ist'o'j el la kvartal'o Gaspar'o fart'as bon'e. Li est'as jam ne nur aktor'o, sed ankaŭ hom'o kaj frat'o de la sufer'ant'o'j.
Antaŭ la fin'o de la last'a scen'o ven'is inform'o'j pri la unu'a'j batal-konflikt'o'j inter la kiras'it'o'j kaj ribel'ul'o'j. Kiam la teatr'aĵ'o est'as fin'iĝ'ant'a, sur la bulvard'o'j jam ek'flam'is sovaĝ'a batal'o.
”La svis'o'j van'e atak'as la barikad'o'j'n.”
”Sed ili paf'as. Antaŭ la teatr'o Nouveautés ili mort'ig'is vir'in'o'n.”
”Sed kiel defend'i si'n, se mank'as batal'il'o'j?”
Deburau tir'as al si la direktor'o'n. ”Bertrand, ĉu vi vol'as i'o'n ofer'i?”
La direktor'o ne'cert'e jes'as, li ne aŭdac'as rifuz'i.
”Ne tim'u tio'n, kio nun okaz'os!”
Pierot'o re'ven'as sur la scen'ej'o'n kaj port'as kvin rapir'o'j'n.
Gest'e li trankvil'ig'as la publik'o'n, ekscit'it'a'n de inform'o'j. La lev'it'a fingr'o avert'as. Li sign'as al Arleken'o, kiu ek'atak'as li'n per el'ing'ig'it'a glav'o. Pierot'o ir'as kontraŭ'pint'e'n kun ne'arm'it'a'j man'o'j, ricev'as bat'o'n kaj fal'as. Sed tuj li ek'star'as, ek'kapt'as du rapir'o'j'n kaj ĵet'iĝ'as kontraŭ Arleken'o'n. Al la teatr'aĵ'o tio ne aparten'as, sed la publik'o kompren'as: Kontraŭ arm'il'o'j ne ebl'as ir'i ne'arm'it'e.
Gaspar'o propon'as la rapir'o'j'n al la publik'o. La unu'a'j kvin brak'o'j ek'kapt'as ili'n.
”Kaj ni?” aŭd'iĝ'is kri'o.
Komand'a gest'o. La tut'a salon'eg'o lev'iĝ'as. Oni ir'as pli proksim'e'n. Oni trans'ramp'as benk'o'j'n. Oni amas'e kur'as al la scen'ej'o. Oni grimp'as al la scen'ej'o. Deburau for'ŝov'as la mal'antaŭ'a'n dekor'aĵ'o'n. Li mal'ferm'as pord'o'n al magazen'o. Li distribu'as arm'il'o'j'n: mal'nov'a'j'n musk'et'o'j'n, sabr'o'j'n, lanc'o'j'n, halebard'o'j'n, pistol'o'j'n.
”Re'don'u,” li nur ek'flustr'as.
”Mi re'don'os!” ĉiu promes'as.
Post moment'o la magazen'o mal'plen'as. Mal'aper'is ankaŭ mal'nov'a'j glav'o'j kaj arkebuz'o'j. Ĉio, kio pov'as serv'i por batal'o.
Bertrand sid'as en la vest'gard'ej'o, silent'as, sufok'iĝ'as pro koler'eg'o.
Kaj Pierot'o star'as, lac'a kaj el'ĉerp'iĝ'int'a sur la mal'plen'a scen'ej'o kaj kontent'e viŝ'as ŝvit'o'n de'sur la frunt'o.
”Vid'u, kiel ĉio trankvil'as,” dir'is vesper'e Karolo la X-a al si'a ministr'o. ”Mi don'is al ili omnibus'o'j'n kaj vapor'ŝip'o'j'n. Ni konstru'as tri nov'a'j'n pont'o'j'n. Kial ili ribel'u?”
La fum'o de la unu'a'j paf'o'j dis'iĝ'is kaj la hom'o'j mal'aper'is.
Nur kelk'a'j mort'ig'it'o'j rest'is sur'strat'e. Kaj la ceter'a'j? Vi trov'us ili'n en la mal'antaŭ'a'j ej'o'j, en angul'o'j de la loĝ'ej'o'j, post vual'it'a'j ŝutr'o'j. Est'is ripar'at'a'j mal'nov'a'j arm'il'o'j. Oni far'is kartoĉ'o'j'n.
La nokt'o pas'is en sen'ĉes'a labor'o.
”Mi ne las'os vi'n,” lament'as la sekv'int'a'n maten'o'n Désirée en ĉirkaŭ'brak'o de Gaspar'o. ”Kio okaz'os kun ni'a'j infan'o'j, se io okaz'us al vi?”
”Ir'u kun'e, se vi vol'as. Rigard'u el la fenestr'o. Ir'as ĉiu'j!”
El la tur'o de Notre-Dam'e flirt'as la tri'kolor'a flag'o. Post dek kvin jar'o'j! En la strat'o'j'n kur'as hom'o'j kaj unu apud la ali'a: student'o'j, ĵurnal'ist'o'j en frak'o'j, prolet'o'j en ĉifon'o'j. Vir'in'o'j kur'as al balkon'o'j kaj trotuar'o'j kaj aplaŭd'as la vir'o'j'n. Pli kaj pli da tri'kolor'o'j aper'as.
Pli fru'e ol Deburau ven'is urb'e'n, la urb'o'dom'o kaj la bank'o est'is konker'it'a'j. De ĉiu'j flank'o'j pli'iĝ'is amas'o'j. Ili al'venad'is, amik'iĝ'ad'is, marŝ'is plu'e'n. Mal'jun'a'j labor'ist'o'j, honest'a'j kaj bon'a'j knab'o'j el periferi'o'j, nud'kap'a'j, kun si'a'j edz'in'o'j kaj am'at'in'o'j. Gaspar'o ek'aŭd'is subit'e si'a'n nom'o'n.
Li serĉ'as inter la kap'o'j. Bel'a temperament'a vizaĝ'o kun ard'ant'a'j okul'o'j. Kie li ek'kon'is ŝi'n?
”Ĉu vi re'kon'as mi'n?” rid'as la jun'a vir'in'o kaj ir'as plu ĉe li'a flank'o.
”Margot,” vok'as Gaspar'o.
”Mi'a'j'n am'o'j'n pli bon'e mi memor'as.”
”Kio'n vi far'as ĉi tie, Margot?”
”Mi ir'as kvit'ig'i kont'o'n. Kaj vi?”
”Viv'u la liber'ec'o!” li al'iĝ'is al ĉies vok'ad'o. Ili ir'as kun flu'eg'o da ribel'ul'o'j ĝis Odeon, kie student'o'j konstru'is barikad'o'n.
General'o Marmont, en kies man'o'j'n la kort'eg'o konfid'is la komand'o'n, entrepren'is atak'o'n kontraŭ la ribel'ul'o'j en du direkt'o'j. Unu si'n direkt'is al la kaj'o'j, la du'a sur bulvard'o'j kaj ambaŭ al'o'j cel'as al la urb'o'dom'o. Laŭ'long'e de Sejn'o la arme'o avanc'as sukces'e. Sed la batal'ant'o'j de la revoluci'o est'as hero'o'j kaj ne kapitulac'as. Jun'a politeknik'ist'o kun flag'o en'man'e kur'eg'as al pont'o kontraŭ la super'fort'o kaj vok'as: ”Se mi mort'os, amik'o'j, re'memor'u, ke mi'a nom'o est'is Arcole!”
La brav'a knab'o est'is mort'ig'it'a. Sed la popol'o ne forges'as.
La pont'o port'as ek'de tiu moment'o li'a'n nom'o'n.
La du'a atak'ant'a al'o kolizi'as ĉe la barikad'o'j. Ĉi tie oni ne re'tir'iĝ'as. Gaspar'o paf'as el pistol'o. Dum moment'o'j li ek'vid'as Margoton, kiel ŝi for'port'as kartoĉ'o'j'n. Kontraŭ la arme'a'j lini'o'j batal'as la paf'ad'o, varm'eg'o, soif'o. Neniam la sun'o ard'is, kiom tiu'n juli'a'n tag'mez'o'n.
Paŭz'o en la batal'o. La ribel'ul'o'j malic'e tost'as al la soldat'o'j el vin'botel'o'j. La man'plat'o de Margot est'as tra'paf'it'a kaj la sang'o sorb'iĝ'as tra la tuk'o. Sed ŝi ne for'ir'as; ŝi kuŝ'as, apog'it'a je la barikad'o, apud Gaspar'o, kaj pez'e re'spir'as. Ŝi hodiaŭ ne hav'as kolor'a'j'n ŝtrump'o'j'n, ne bon'odor'as de pudr'o, ŝi est'as pli aĝ'a kaj pli mal'riĉ'a, sed por Gaspar'o ŝi est'as pli bel'a ol iam.
Margot lev'as la lac'a'j'n palpebr'o'j'n kaj mal'laŭt'e kant'et'as. Ŝi re'memor'is ankoraŭ: ”Mi atend'as kaj atend'os vi'n, ja ankaŭ bird'o printemp'e re'ven'as...”
”Vi ne plu est'as tie, ĉu?” demand'as Gaspar'o kun cert'ec'o.
Margot laŭt'e ek'rid'as. Long'e ŝi rigard'as Gaspar'o'n, kvazaŭ hezit'ant'e, ĉu dir'i tio'n aŭ ne. Sed post'e tre serioz'e ŝi dir'as: ”Vi ne kred'os al mi. Mi for'ir'is sam'maten'e kiel vi. Neniam mi re'ven'is tie'n.”
”Kial?” demand'as Gaspar'o kaj re'memor'ig'as al si long'e kaŝ'at'a'n dank'em'o'n pro la unu'a brak'um'o.
”Kial? Diven'u!” ne'komplez'e respond'as Margot. Ŝi rid'eksplod'as: ”Ne kred'u, ke pro vi!”
”Kial ni jam ne renkont'iĝ'is?”
”Neni'o'n mi sci'is pri vi. Ĝoj'u,” de'nov'e ŝi rid'as, ”ĉu vi sci'as, kio'n vi promes'is al mi?”
”Kio'n?”
”Vi vol'is edz'iĝ'i al mi!” Nun ili ambaŭ rid'as.
La sun'o flam'ig'is roz'o'j'n sur la vang'o'j, ŝi'a'j brak'o'j firm'as, est'as brun'a'j. Ŝi'a'j lip'o'j iĝ'is dolor'oz'a'j.
”Mi ne vend'ad'is mi'n tiam,” ŝi dir'as, kvazaŭ jam de'long'temp'e ŝi pret'ig'us si'n, kvazaŭ ŝi atend'us tiu'n moment'o'n. ”La ali'a'j vend'ad'is mi'a'n mal'saĝ'a'n jun'ec'o'n. Kiam vi demand'is mi'n pri mi'a aĝ'o, tiam du jar'o'j'n mi al'don'is.”
”Sed mi jam edz'iĝ'is,” dir'is Gaspar'o en ŝerc'ton'a ekskuz'o.
”Ni hav'as infan'o'j'n. Ĉu vi rest'is sol'a?”
”Laŭ'cirkonstanc'e,” ŝi ŝerc'is rapid'e.
”Kaj kio'n vi far'as?”
”Mi far'as hejm'e art'e'far'it'a'j'n flor'o'j'n. Ĉu vi vid'as?” Ŝi montr'as al dekolt'o de si'a bluz'o, kie ard'as ruĝ'eg'a papav'o. ”Ven'u vizit'e al kaj'o Valma. Por sinjor'o'j kiel vi, ni hav'as ankaŭ freŝ'a'j'n flor'o'j'n.”
”Mi ne est'as sinjor'o. Ĉu vi kon'as mi'a'n nom'o'n? Mi nom'iĝ'as Deburau.”
”Ie mi aŭd'is tiu'n nom'o'n,” ŝi sulk'ig'is la frunt'o'n. Kaj de'nov'e ŝi ek'memor'is. ”Vi est'is tiel sen'kulp'a, tiel jun'a. Hazard'o ĝi est'is. Sed kio'n ĝi kaŭz'is? Mi eg'e dank'em'is al vi. Ĉu vi kompren'os mi'n?”
Li rigard'as de proksim'e la brul'ant'a'n vizaĝ'o'n, la sincer'a'j'n kaj kuraĝ'a'j'n okul'o'j'n. Ŝi est'as ĉiam pli kar'a al li. Margot! Preskaŭ dek jar'o'j pas'is, ek'de kiam ili renkont'iĝ'is. Kial li ne serĉ'is ŝi'n?
Mal'grand'a'j knab'o'j ĵus al'port'is al la barikad'o'j korb'o'j'n kun vin'botel'o'j. Margot lev'iĝ'is kaj observ'is kun Gaspar'o la soldat'taĉment'o'j'n, kiu'j kuŝ'as je fin'o de la strat'o en si'a'j pez'a'j uniform'o'j kvazaŭ mort'a'j kaj buŝ'kapt'as la aer'o'n. Sen'aviz'e ŝi decid'iĝ'is.
”Margot, kie'n vi ir'as?”
”Se mi ne re'ven'us, re'memor'u iam!”
Ŝi pren'is la korb'et'o'n, trans'salt'is barikad'o'n kaj ir'is al soldat'o'j. Ili genu'as, lev'iĝ'as, etend'as la brak'o'j'n al la botel'o'j. La barikad-komand'ant'o kompren'is ŝi'a'n intenc'o'n.
”Kur'u, vir'in'o'j!” li instig'is la ceter'a'j'n.
Ili ir'as. Ili re'freŝ'ig'as la soldat'o'j'n-mal'amik'o'j'n. La oficir'o'j ne kontraŭ'star'as. Sed ĉiu vir'in'o est'as sam'temp'e kant'ist'in'o kaj parlament'an'in'o.
”Ne paf'u!” Ili pet'eg'as la soldat'o'j'n.
Nur post kiam la botel'o'j mal'plen'as, la komand'ant'o sur'ĉeval'e for'pel'as la vir'in'o'j'n kaj minac'as. Sed tio est'is bon'a lecion'o. La soldat'o'j medit'as. Diabl'e, kial ni paf'as kontraŭ ili'n? Ĉu fakt'e ni ne aparten'as al ili?
La batal'o terur'ig'as ili'n. La ribel'ul'o'j kaŝ'is si'n en fenestr'o'j, post kamen'tub'o'j, en kel'o'j. Ĉiu dom'o — bastion'o. Diabl'e! Serv'o al reĝ'o — pen'ig'a serv'o. La komand'ant'o'j ne kuraĝ'as ordon'i atak'o'n. La nokt'o pas'is trankvil'e.
La tri'a'n tag'o'n la sun'o trov'is en stret'a'j strat'et'o'j jam ses mil barikad'o'j'n. Kaj la popol'o ne rest'is kaŝ'it'a post ili. La student'o'j el politeknik'o invad'is la kazern'o'j'n en strat'o Tournon. Post'e la Artileri'a'n Muze'o'n. Iu pren'as paf'ark'o'n de reĝ'o Karolo, ali'a kask'o'n de kavalir'o de Bouillon. Post ne'long'e la tut'a hom'amas'o aspekt'as kiel statist'o'j el Oper'o, kiam est'as lud'at'a kavalir'a teatr'aĵ'o. Sed ĝi terur'as.
Tag'mez'e fal'is Luvr'o.
La reĝ'o-portret'o'j'n la ribel'ul'o'j dis'hak'is, ali'e ili kondut'is indulg'em'e. ”Ĉio est'as ni'a posed'aĵ'o, ne rab'u!” Do la konker'int'o'j sur'vest'is sur si'a'j'n ĉifon'a'j'n kaj sang'makul'a'j'n vest'o'j'n nur rob'o'j'n de princ'id'in'o'j kaj danc'is tie en la ampleks'a'j salon'eg'o'j gaj'a'n kaj fantom'a'n kvadril'o'n.
La popol'o est'is venk'ant'o sur ĉiu'j flank'o'j kaj tut'a'j soldat'a'j taĉment'o'j alianc'iĝ'ad'is al ĝi. Ankaŭ oficir'o'j trans'ir'ad'is al la ribel'ul'o'j, romp'is si'a'j'n spad'o'j'n kaj for'ŝir'is epolet'o'j'n. Regul'a'j regiment'o'j ek'marŝ'is kun flag'o'j kaj muzik'o kaj en'miks'iĝ'is inter la popol'o'n.
Post'tag'mez'e dis'vast'iĝ'is sci'ig'o, ke Karolo la X-a pret'as trakt'i kun la popol'o. Sed la popol'o jam ne vol'is trakt'i kun la reĝ'o.
Jam ne grav'is la ministr'o. Jam tem'is pri Burbon'o'j. Karolo la Dek'a fuĝ'is en Angli'o'n.
La plac'o'j'n kaj bulvard'o'j'n inund'is jubil'ant'a'j hom'amas'o'j.
Sinjor'o'j burĝ'o'j man'prem'is kun labor'ist'o'j, frat'iĝ'is kun ili, brak'um'ad'is ili'n. Antaŭ vesper'o oni en'ter'ig'is la fal'int'o'j'n rekt'e ĉe la barikad'o'j. ”Al la franc'o'j, fal'int'a'j por la liber'ec'o” indik'is la sur'skrib'o'j.
Dum unu tag'o la teatr'o'j est'is ferm'it'a'j. Sed post la funebr'a flag'o de'nov'e ek'flirt'is la gaj'a tri'kolor'o. Aŭtor'o'j kaj direktor'o'j rapid'e adapt'is la teatr'aĵ'o'j'n por pov'i ili'n honor'e prezent'i, kiam ankoraŭ star'is la barikad'o kiel atest'ant'o pri batal'o'j. La premier'o'j ĉie aparten'is al vidv'in'o'j kaj al orf'o'j post la hero'o'j fal'int'a'j por la patri'o.
Gaspar'o est'is re'ven'ant'a en teatr'o'n. Margot li'n akompan'is.
Ili pas'ig'is kun'e du tag'o'j'n kaj unu nokt'o'n sur la barikad'o. Moment'o'j serioz'a'j, ekscit'a'j kaj danĝer'a'j, valor'ant'a'j mil normal'a'j'n tag'o'j'n kaj nokt'o'j'n.
”Kio nun okaz'os?” li demand'is, kiam ŝi etend'is al li la man'o'n. Li prem'is ĝi'n kaj ŝi ek'kri'is. ”Kio'n vi'a vund'o?”
”Vi ne bandaĝ'os ĝi'n al mi,” ŝi dir'is iom mal'mild'e.
”Ĉu vi opini'as, ke ankoraŭ'foj'e ni re'vid'os ni'n?”
”Natur'e,” ŝi ek'rid'is per la vizaĝ'o, en kiu li vid'is ankaŭ iom da tener'o de si'a pa'nj'o. ”Se ni renkont'iĝ'is hieraŭ, kial do ne morgaŭ?”
Ili distanc'iĝ'is unu de la ali'a.
”Margot,” li vok'is ŝi'n ankoraŭ.
Ŝi halt'is kaj turn'is si'n.
”Ĉu vi re'memor'is mi'n iam dum la pas'int'a'j jar'o'j?”
Ŝi re'ven'is lant'paŝ'e al li, ek'rigard'is li'a'n vizaĝ'o'n kaj post'e li'n kis'is per ard'a'j lip'o'j. ”Viv'u feliĉ'e,” ŝi dir'is. Kiam ŝi for'ir'is, Gaspar'o ek'sent'is, ke li am'as ŝi'n pli ol si'a'n edz'in'o'n.
”Neniam plu la cenzur'o'n,” son'is la deviz'o. ”Liber'ec'o'n por teatr'o'j!” La teatr'o'j sku'iĝ'is de aktual'a'j kupl'et'o'j. Viktor'o, kiu fam'iĝ'is pro si'a arest'o, kant'is sur la scen'ej'o de Funambules Marseljez'o'n kaj la publik'o post'e vol'is ĝi'n aŭd'i ĉiu'vesper'e.
La tut'a Parizo viv'is en nov'a patriot'a etos'o. La raz'ist'o'j tond'is favor'e al vund'it'o'j. Hug'o rezign'is je honorari'o'j por ”Hernani”. Deburau send'is al la gazet'o ”Figar'o” donac'o'n por la orf'o'j. La burĝ'o'j, al kiu'j la labor'ist'ar'o el'batal'is la venk'o'n kaj pag'is ĝi'n per mil mort'ig'it'o'j, jam hav'is en rezerv'o si'a'n hom'o'n. La mal'super'a'j klas'o'j ne kred'is, neces'is do ili'n konvink'i per komplik'a taktik'o. Emisaroj laŭd'is en divers'a'j medi'o'j patriot'ism'o'n kaj la viv'o'n de la nov'a reĝ'o. Neces'is kred'ig'i al la popol'o fabel'o'j'n pri li'a hero'ec'o kaj simpl'a viv'manier'o. Oni aranĝ'is special'a'n solen'o'n, okaz'e de kiu la am'at'a Lafayette, tiam sep'dek'tri'jar'a, unu el la hero'o'j de la franc'a revoluci'o, dev'is kis'i Ludovik'o'n Filip'o'n de Orlean'o sub la tri'kolor'a flag'o.
Kaj la nov'a tron'kandidat'o mien'is mild'e, al'parol'ad'is rid'em'e, bon'kor'e. Li salut'e al'parol'ad'is la hom'o'j'n okaz'e de renkont'iĝ'o'j. Sed li akcept'is la kron'o'n de la riĉ'ul'o'j kaj li rest'is al ili dank'em'a.
Histori'ist'o skrib'is en la kronik'o'n: En juli'o 1830 el'pel'is la brav'a popol'o la mal'am'at'a'n reĝ'o'n kaj batal'is por liber'ec'o. La ceter'o jam ne aparten'as al histori'o. Sed oni ne viv'as en bibliotek'o'j, sed sur'strat'e, en labor'ej'o'j, sur kamp'o'j. Se la popol'o atend'is, ke ĝi i'o'n akir'os per si'a sang'o, de'nov'e ĝi sen'rev'iĝ'is.
Ses hom'o'j el cent hav'is labor'o'n. Van'e la labor'ist'a'j procesi'o'j postul'is just'ec'o'n. La potenc'o plu rest'is en la man'o'j de riĉ'a'j hom'o'j. La nov'a reĝim'o don'is voĉ'don'rajt'o'n nur al tiu'j, kiu'j kapabl'is pag'i impost'o'j'n. El du'dek tri milion'o'j da franc'o'j rajt'is ir'i al voĉ'don'a akt'o nur du'on'milion'o.
Kie'n vi mal'aper'is, glor'a'j hero'o'j, marŝ'ant'a'j en la unu'a'j vic'o'j? Kiel rekompenc'is vi'n bankier'o'j, al kiu'j vi gajn'is la reg'ad'o'n kaj kiu'j en'kas'ig'is tri'dek milion'a'n ŝtat'a'n prunt'o'n?
Viv'u la liber'ec'o!
Tia liber'ec'o ĝi est'as: du'on'milion'o reg'as, milion'o da hom'o'j est'as sklav'o'j kaj du'dek milion'o'j valor'as mal'pli ol sklav'o'j. Ili est'as pari'o'j. Ĉu grav'as, ke mult'a'j el ili hav'as korp'o'j'n tra'tru'it'a'j'n per kugl'o'j de la svis'a gvardi'o? La sinjor'ar'o hav'as si'a'n ”civit'an'a'n” reĝ'o'n kaj kapabl'as negoc'i per ĉio, ankaŭ kun la civit'an'a'j virt'o'j. ”Viv'u la patri'o! Tri'kolor'o'n sur ĉies kor'o'n!”
est'is la inĝeni'a deviz'o de tri'kolor-produkt'ant'o'j.
Vi, juli'a'j hero'o'j, vi est'as vund'it'a'j, vi mal'san'as, vi mal'fort'as. Mult'a'j el vi fal'is, neces'as vi'n indulg'i. Pli bon'e est'os labor'ig'i infan'o'j'n kaj vir'in'o'j'n. Pro patriot'ism'a'j motiv'o'j! Neces'as konkurenc'i kontraŭ la angl'a industri'o. Kaj la infan'man'o'j est'as la plej mal'kar'a'j.
Ke infan'o'j dev'as el'lit'iĝ'i je la tri'a maten'e kaj nur je la dek'a re'ven'as? Ke ili labor'as dek sep hor'o'j'n? Di'o mi'a, ja ili aĝ'as jam ok jar'o'j'n! Ni ĉiu'j dev'as i'o'n ofer'i sur altar'o'n de la patri'o. Kiu parol'is pri ni'a'j milion'o'j? Tio ja est'as la naci'a posed'aĵ'o, serv'ant'a al la ŝtat'o. Ĉi tie'n la infan'o'j'n! Ĉu la mort'o'kvant'o alt'iĝ'as? Do pli da infan'o'j konsekvenc'e! Brav'e, civit'an'o'j! Kio'n vi sent'as, hero'o'j de la juli'a revoluci'o? Ne, pri tio la kronik'ist'o jam ne skrib'as.
Kontraŭ propr'a'j dolor'o'j oni pov'as batal'i kaj oni pov'as ili'n venk'i en si mem. Sed la sent'em'a anim'o de Pierot'o port'as nov'a'n ŝarĝ'o'n; sen'iluzi'iĝ'o'n pro la van'a lukt'ad'o, trist'o'n, ke la just'ec'o tiom ne'ating'ebl'as. Li pens'as pri la brav'a'j knab'o'j, kiu'j apud li fal'is sur la barikad'o, pri la esper'o, kun kiu ili en'spir'ad'is la pulv'o'n, pri la liber'ec'o, kiu'n ili antaŭ'vid'is kun Margot super si'a'j kap'o'j dum tiu somer'a stel'plen'a nokt'o inter du batal'o'j. Ĉu neniam cenzur'o? Akr'a'j ordon'o'j jam spion'as ĉe teatr'o. Ĉu ne ekzist'as por la mal'riĉ'ul'o'j voj'o el mal'sat'o kaj mizer'o? Nur tra tiu tre stret'a pont'o konduk'as voj'o al trankvil'ig'o de li'a mal'kviet'o.
”Estim'at'a sinjor'o Pierot'o Deburau, dank'o'n por la prezent'ad'o kaj pro la manier'o kiel vi aktor'as. Hieraŭ vesper'e mi eg'e ek'koler'is kontraŭ la viv'o kaj mi vol'is ĉio'n fin'i. Mi pens'is pri la fin'o. Mi ir'is hazard'e preter vi'a teatr'o kaj mi dir'is al mi: last'foj'e mi rigard'os kaj mi en'ir'is. Kaj post kiam la kurten'o fal'is, ŝajn'is al mi: mi viv'as en ali'a mond'o kaj est'is al mi pli bon'e kaj ankoraŭ mi rid'et'is, ir'ant'e for de vi.
Ankaŭ hodiaŭ mi rid'et'as kaj mi opini'as: iel tiel mi sukces'os.
Tio'n mi vol'is skrib'i al vi kaj dank'i. Ĉu sen vi tio okaz'us? Respekt'plen'e ...”
Tiu ĉi leter'o, kiu'n li fiks'is super spegul'o en la vest'ej'o, unu leter'o reprezent'ant'a ĉiu'j'n, kiu'j ne est'is skrib'it'a'j, pac'ig'is li'n kun la labor'o kaj don'is al li nov'a'n kuraĝ'o'n.
Li ne opon'is, kiam Bertrand alt'ig'is la prez'o'j'n de la loĝi'o'j, sed ne'ced'em'e persist'is pri kvar centim'o'j por ”paradiz'o” en la galeri'o. Li ne vol'is, ke oni el'pel'u el la teatr'o li'a'j'n labor'ist'o'j'n, karb'ist'o'j'n, vend'ist'in'o'j'n, student'o'j'n. Li'a kor'o aparten'is al ili.
Ili bezon'as mi'n, ĉef'e dum tiu ĉi temp'o, li ripet'is al si. Ili stat'as pli mal'bon'e, ĉar oni tromp'is ili'n. Mi dev'as donac'i al ili iom da bon'far'a rid'o, mem'fid'o'n kaj esper'o'n. Tio est'is li'a ambici'o, kiu'n li ne sekret'ig'is antaŭ si'a'j literatur'a'j amik'o'j.
Alfred'o de Musset enket'ad'is Gaspar'o'n pri modest'a'j tra'viv'aĵ'o'j kaj en la okaz'aĵ'o pri la ŝu'et'o'j, kiu'j'n reciprok'e prunt'e'don'ad'is al si du knab'in'o'j, li trov'is fort'o'n de popol'a balad'o.
Jules Janin invit'is li'n al si por kelk'a'j inter'parol'o'j, ĉar li decid'iĝ'is kontent'ig'i sen'ĉes'a'j'n demand'o'j'n kaj verk'os pri li libr'o'n.
Sed plej'e akir'is li'n por si Viktor'o Hug'o pro si'a batal'o kontraŭ la ne'human'a'j ordon'o'j, rilat'ant'a'j la infan'labor'o'n.
Kaj iu'vesper'e li est'is entuziasm'ig'it'a pro ne'atend'it'a vizit'o en loĝi'o kaj li'a kor'o flug'is renkont'e'n al la gast'o. Ven'is vizit'i li'n tiu, kiu'n Gaspar'o tiom da jar'o'j am'is: Béranger.
Dum la prezent'ad'o li re'memor'is ne'kalkul'ebl'a'j'n moment'o'j'n, kiam kant'o de Béranger vort'ig'is dolor'o'n kaj mal'am'o'n de la popol'o. Kiom'foj'e li pov'is, li en'rigard'is la du'on'lum'a'n loĝi'o'n, kie sid'is la majest'a kaj rid'em'a mal'jun'a vir'o. Kaj kiam la prezent'ad'o fin'iĝ'is kaj la kurten'o fal'is, kiam ankaŭ Béranger jam star'is en la loĝi'o en'mantel'e kaj aplaŭd'is kun'e kun ali'a'j, Gaspar'o pet'is silent'o'n, kaj li, kiu neniam parol'is kaj kant'is, profund'e klin'iĝ'is direkt'e al la loĝi'o kaj don'int'e sign'o'n al gitar'ist'o en la orkestr'o, li kant'is kant'o'n, kant'o'n de Béranger: Las'u mi'n nur je mi'a flag'o, vi, sinjor'o'j, du'vizaĝ'a'j ul'o'j, pro or'o, dign'o'j de l’ nobel'ar'o vi mis'e ŝanĝ'as vi'a'j'n ag'o'j'n.
Al popol'o nur mi aparten'as, salon'o'j ne kontent'ig'as mi'n, nur al popol'o mi aparten'as.
Est'as mi simpl'a, simpl'a nur, jes, ver'e, simpl'a nur.
La hom'o'j kompren'is. Béranger rid'et'is kaj amik'e gest'is, kiel kamarad'o al kamarad'o, kaj la publik'o aplaŭd'is al ambaŭ — pro dank'em'o kaj admir'o. Al Béranger, kiu pro am'o al ili kant'is, kaj al Deburau, kiu lud'is al ili. Ili ambaŭ hav'is la komun'a'n Muz'o'n. La popol'o'n.
La famili'a viv'o de Gaspar'o est'is monoton'a, sed ĝi kontent'ig'is li'n. Li dediĉ'is al Désirée ĉiu'n liber'a'n temp'et'o'n, kiu'n li ŝtel'is de la teatr'o. Sed ĉar tio mal'mult'is al ŝi, ŝi mal'am'is salon'o'j'n, renkont'iĝ'o'j'n kun literatur'ist'o'j; ŝi ĵaluz'is je teatr'o kaj la vir'in'o'j. Désirée ne sent'is ĝoj'o'n, kiam Gaspar'o al'port'is al si hejm'e'n poem'o'n de Béranger al li dediĉ'it'a'n, aŭ kiam li entuziasm'e rakont'is pri la ribel'o en Pollando, konsider'ant'e si'n ek'de la infan'aĝ'o, ek'de la rest'ad'o apud Varsovio, ankaŭ iom'et'e pol'o. Nur por la infan'o'j ili'a'j sent'o'j renkont'iĝ'is kaj al'proksim'iĝ'is.
Sed ankaŭ en tio est'is diferenc'o. Por Gaspar'o, kiu plej'part'o'n de la tag'o rest'ad'is en la teatr'o, la infan'o'j est'is konsol'o kaj ĝoj'o. Zorg'o'j'n port'is Désiréé, al kiu la viv'o ŝajn'is monoton'a kaj plen'is de mal'agrabl'aĵ'o'j. Pro mal'kontent'o, pro sent'o, ke ŝi est'as sub'prem'at'a kaj pro ordon'em'o, ŝi komenc'is batal'i kontraŭ la teatr'o.
”Vol'u for'permes'o'n, ne part'o'pren'u prov'ad'o'n,” ŝi postul'is.
Sed por Gaspar'o li'a art'o est'is dev'o. Li supoz'is, ke Désirée pac'iĝ'is kun tio. Kiam li foj'e parol'is pri la afer'o kun Laurent, Arleken'o ŝultr'o'lev'is kaj dir'is spert'e: ”Kiam ŝi ĉes'os vi'n riproĉ'i? Ĝis ŝi trov'os por vi kompens'o'n. Pli fru'e ne.”
Gaspar'o embaras'iĝ'is. Ŝajn'is al li ver'e, ke Désirée last'a'temp'e ĉes'ig'is la riproĉ'ad'o'n. Ĉu tio ebl'us? Li rapid'is hejm'e'n kiel ebl'e li pov'is. En'ven'int'e la ĉambr'o'n, li aŭd'is tri'op'a'n spir'ad'o'n.
Li halt'is super la infan'lit'o. Rozina i'o'n dir'is el dorm'o. Gaspar'o klin'is si'n al ŝi kaj fal'ig'is glas'o'n. Désirée ek'mov'is si'n.
”Pardon'u, ĉu mi vek'is vi'n?”
”Mi nur dorm'et'is.”
”Ĉu jam long'e vi dorm'as?”
”Kial vi demand'as?”
”Ĉu iu est'is ĉe ni hodiaŭ vesper'e?”
Désirée ek'sid'is sur la lit'o. ”Kiu pov'us ĉe'est'i, se mi dorm'as?” Li al'sid'is al ŝi kaj kares'e tuŝ'is ŝi'n.
”Ĉu vi sci'as, kio'n oni dir'as al mi hodiaŭ? Vi est'as oni'dir'e mal'fidel'a al mi. Mi vol'as vi'n pet'i, ke vi dir'u, se tio est'us ver'o.
Mi ne dezir'as, ke oni fingr'e montr'ad'u al mi kaj mok'u mi'n.”
La voĉ'o de Désirée ek'son'is dur'e kaj batal'em'e: ”Eĉ se tio est'us ver'o, vi rajt'as mi'n nek akuz'i, nek mi'n pardon'i — dum la viv'o, kiu'n vi don'as al mi.”
”Tamen vi sci'is, ke mi est'as aktor'o.”
”Sed mi ne sci'is, ke vi est'as ankaŭ revoluci'ul'o kaj mi ne sci'as, kio ankoraŭ kaj ke drink'ej'o'n vi ŝat'as pli ol la hejm'o'n.”
La knab'o vek'iĝ'is kaj ek'plor'is.
”Tio'n al'port'is la viv'o. Mi ne pov'as izol'i mi'n for de ĝi. Tio est'as mi'a'j hom'a'j dev'o'j.”
”La dev'o'j vag'ad'i kaj drink'ad'i. Tut'a'j'n tag'o'j'n kaj vesper'o'j'n mi sol'as. Vi ne rajt'as mi'n kontrol'i.”
”Do tamen ĝi est'as ver'o?” ek'mir'is Gaspar'o.
Iu frap'is la pord'o'n, Gaspar'o lev'is si'n kaj mal'ferm'is. Vid-al'vid'e star'is jun'a, svelt'a vir'o, kies vizaĝ'o'n pro ombr'o oni ne pov'is vid'i. ”Kio'n vi dezir'as?” demand'is Gaspar'o abrupt'e.
”Mi pet'as vi'n, silent'u. Se vi ne sci'as, mi najbar'as kaj mi'a'j patr'in'o kaj frat'in'o mal'san'as.”
Gaspar'o li'n leĝer'e ek'kapt'is je la ŝultr'o kaj el'ir'is kun li koridor'e'n. ”Kiel ebl'as, ke vi est'as vest'it'a?” li demand'is, konduk'ant'e li'n al fenestr'o al'kort'a.
”Mi vol'as el'ir'i. Dum'tag'e mi dorm'as kaj dum'nokt'e mi el'ir'as, sinjor'o Deburau. Pro tio ni ankoraŭ ne renkont'iĝ'is. Ni trans'loĝ'iĝ'is ĉi tie'n antaŭ du semajn'o'j.”
Gaspar'o rigard'is en la profund'a'j'n nigr'a'j'n okul'o'j'n de la jun'ul'o kaj la svelt'a'n kaj brun'a'n vizaĝ'o'n, kies vang'o'j'n la lun'lum'o ankoraŭ pli profund'ig'is. En la tim'em'a rigard'o si'n kaŝ'is trajt'o de sovaĝ'ec'o.
”Mi'a nom'o est'as Aloizio Bertrand.”
”Pardon'u, ke ni ĝen'is vi'n,” dir'is Gaspar'o. ”Ĉu vi vol'as far'i al mi ne'grand'a'n serv'o'n? Ebl'e vi pov'as dir'i al mi, ĉu est'is ĉe mi hodiaŭ vesper'e iu vir'o?”
La jun'ul'o li'n serioz'e ek'rigard'is. Li aĝ'is ne mult'e pli ol du'dek jar'o'j'n, sed la sufer'plen'a esprim'o de la vizaĝ'o li'n pli mal'jun'ig'is.
”Sinjor'o Deburau, mi'a mond'o en'tut'e ali'as.”
”Kia est'as vi'a mond'o?”
”La lun'o en'akv'e. Mi salt'os al vi por ĝi. Sed ne vol'u, ke mi zorg'u pri tio, kiu paŝ'as sur'ŝtup'ar'e.”
”Tio ne est'as pro ĵaluz'o aŭ ke mi vol'us iu'n damaĝ'i. Sed mi vol'as hav'i klar'o'n minimum'e en mi mem.”
”Povr'a sinjor'o Deburau, mi ne sci'is, ke vi dev'as registr'i ŝlos'il'o'j'n, sojl'o'n kaj lit'o'n. Mi opini'is, ke vi parenc'as al mi.”
”Kie vi ek'kon'is mi'n?”
”Dum la vesper'a renkont'iĝ'o ĉe sinjor'o Hug'o, kiam unu'a'foj'e oni leg'is ’Hernani’. Oni permes'is al mi leg'i unu mi'a'n balad'o'n; sed cert'e vi dorm'is.”
”Ebl'e ni ver'e parenc'as. Ĉu vi ne vol'us vizit'i ni'a'n teatr'o'n?”
”Mank'as mon'o, sinjor'o.”
”Ven'u, mi pet'as. Kaj pardon'u mi'n pro mi'a kondut'o.”
”Tre'eg'e mi respekt'as vi'n, sinjor'o Deburau. Sed ne forges'u, okaz'u kio okaz'u, la am'o'n vi ne trov'os dum la kis'o.”
”Kiam do?”
”En la velk'int'a flor'o de re'memor'o. En la rev'o, kiam pluv'as kaj maten'iĝ'as. En pas'int'ec'o aŭ en futur'o. En la nun'temp'o neni'u ĵur'o ĝi'n garanti'os al vi.”
”Dank'o'n, sinjor'o Bertrand,” dir'is Deburau. ”Oni est'as naiv'a kaj dev'as ĉiam lern'i.”
”Konfid'u vent'o'n, ond'o'n, nub'o'n kaj neniam vi tromp'iĝ'os.”
”Mi'a viv'o ne est'as poezi'o.”
”Vi don'as la poezi'o'n. Est'u san'a, sinjor'o Deburau.”
”Bon'a'n nokt'o'n.”
Li en'ir'is la loĝ'ej'o'n. Post'moment'e li ek'aŭd'is mal'laŭt'a'n plor'singult'ad'o'n. Désirée plor'is. Gaspar'o etend'is la man'o'n al ŝi. Li parol'is al ŝi kares'em'e, ĝis li cert'is, ke ŝi ek'dorm'is.
La last'a teatr'aĵ'o en Funambules est'is ”Du'dek ses akcident'o'j de Pierot'o.” Prepar'is ĝi'n la mal'jun'a reĝisor'o Lafargue, iam'a skrib'ist'o ĉe ekzekuci'ist'o konsider'at'a tre kler'a. Al la publik'o li tiel dank'em'is pro la eĥ'o, ke kiam aŭd'iĝ'is aplaŭd'o, li de'met'is ĉap'et'o'n kaj riverenc'is al la salon'eg'o, ne'grav'e ĉu li est'is kie ajn post kulis'o'j aŭ en la en'fal'ej'o.
Kiam Gaspar'o post la prezent'ad'o est'is el'ir'ant'a el la teatr'o, li sci'vol'em'is, ĉu la nov'a amik'o Bertrand atend'as.
”Nu, kiel vi kontent'as?”
”Vi est'as sorĉ'ist'o, sinjor'o Deburau. En'korp'iĝ'int'a art'o.”
”Vi tro'ig'as. Mi ne pretend'as laŭd'o'n por mi.”
”Vi'a bon'a kaj mal'bon'a vizaĝ'o'j est'as kiel art'o, tiu hav'as sam'e du vizaĝ'o'j'n: en la unu'a paradiz'o, en la du'a infer'o.”
”Mi lern'as de la viv'o. Ĉu vi opini'as, ke mi iom forges'ig'as la hom'o'j'n pri turment'a'j zorg'o'j?”
”Kaj al poet'o'j inspir'o'n. Jen!” li montr'is kelk'a'j'n foli'et'o'j'n.
”Kio ĝi est'as?”
”Balad'o, kiu'n mi verk'is dum'paŭz'e en la teatr'o Funambules.”
”Ni ir'u! Vi rakont'os al mi dum'voj'e i'o'n pri vi.”
”Pri mi? Mi verk'as balad'o'j'n kaj vers'o'j'n proz'e. Sed mi ne pov'as lev'iĝ'i pli alt'e'n, ĉar sur mi'a mens'o kuŝ'as pez'a ŝton'o.
Kio okaz'os kun mi'a'j patr'in'o kaj frat'in'o?”
”Ĉu ili ne fid'as vi'a'n talent'o'n?”
”Ili kred'as ĝi'n blind'e. Sed kiel ili'n viv'ten'i? Mult'foj'e jam mi opini'is, ke mi frenez'iĝ'os pro dolor'o kaj mizer'o. Se mi de'met'us mi'a'n jak'o'n, vi vid'us, ke mi'a ĉemiz'o ĝis'as nur al la unu'a buton'o. La rest'o'n mi hav'as en la ŝu'o'j kiel ŝtrump'o'j'n. Ni fart'as tre mal'bon'e. Pardon'u, vi ne dev'is demand'i.”
”Vi re'memor'ig'as mi'a'j'n propr'a'j'n pas'int'a'j'n jar'o'j'n,” dir'is Gaspar'o. ”Mi vol'us vi'n help'i.”
Kiam ili halt'is antaŭ la komun'a rest'ad'ej'o, rigard'is Gaspar'o en la bril'a'j'n okul'o'j'n de Aloizio Bertrand. ”Mi posed'as iom da mon'o,” li dir'is. ”Sed mi ripet'as mi'a'n pet'o'n. Mi promes'as, ke vi neniel sink'os en mi'a'j okul'o'j.”
”Sed mal'e, vi en la mi'a'j, sinjor'o Deburau.”
”Post'e mi dir'os al vi, kial mi dev'as tio'n sci'i.”
”Se vi sci'us, kiel vi humil'ig'as mi'n.”
Deburau en'poŝ'ig'is mon'o'n al li. ”Kiu li est'as?”
”Pentr'ist'o de vent'um'il'o'j el tiu ĉi strat'o.”
Gaspar'o mal'ŝlos'is. Ili lant'e ascend'is. La lun'o glit'is laŭ'ŝtup'ar'e sam'e kiel hieraŭ. Supr'e ili halt'is.
”Mi vol'is nur sci'i, ĉu tio dolor'os mi'n,” dir'is Gaspar'o mal'laŭt'e. ”Sed mi sent'as neni'o'n.”
”Tiel do ĝi stat'as? Tio signif'as, ke vi supr'e'n'lev'is vi'n al la bel'o kaj rev'o'j.”
”Ne,” respond'is Deburau. ”Tio signif'as, ke mi mem tromp'as Désiréen.”
Ili dis'ir'is sen man'prem'o.
Baron'in'o Dudevant — laŭ verk'ist'a nom'o Georg'o Sand — aranĝ'is et'a'n fest'a'n tag'manĝ'o'n por si'a'j sprit'plen'a'j gast'o'j. Kies vang'o'j klin'iĝ'as super la tabl'o? Oval'a vizaĝ'o kun mol'a'j trajt'o'j kaj firm'a bon'a bril'o en la okul'o'j, kun mal'hel'a har'ar'o, vizaĝ'o de la sud'a tip'o, jen Viktor'o Hug'o. Apud li, kun aŭdac'a rigard'o, volupt'em'a trajt'o en la buŝ'angul'o'j — Balzac.
Post'e mulat'a tip'o kun dens'a nigr'a har'ar'o, alt'a, svelt'a Dum'as.
Elegant'ul'o en ruĝ'a veŝt'o, nigr'a pantalon'o kaj griz'a jak'o — Gautier. Du redaktor'o'j el ”Revu'o de du Mond'o'j” kaj fin'e gast'o'j hodiaŭ plej signif'a'j: filozof'o Lerminier, profesor'o de Sorbon'o, kaj apud li membr'o de la angl'a parlament'o, kiu — klar'ig'as tio'n sinjor'in'o Georg'o — vojaĝ'as kun sekret'a ŝtat'a misi'o.
La angl'o ven'is kiel last'a, kiel dec'as por la majest'a diplomat'o: li ek'sid'is, ten'as si'n rekt'e kaj silent'as. Li est'as sen'riproĉ'e vest'it'a, sur'kol'e silk'a kravat'o, li'a'j ŝu'o'j bril'as. Kiam profesor'o Lerminier ig'as li'n parol'i, li nur kap'jes'as aŭ murmur'as i'o'n, kio ne kompren'ebl'as. Van'e la fervor'a'j redaktor'o'j dis'volv'as antaŭ li la plej grav'a'j'n politik'a'j'n demand'o'j'n; la angl'a diplomat'o silent'as kvazaŭ sfing'o.
Moment'o'n oni atend'as kun la manĝ'ad'o je Musset, sed Alfred'o est'as kiel ĉiam ne'akurat'a. Por ke la angl'o ne ofend'iĝ'u, gest'as do la gast'ig'ant'in'o — kiu kun manĝ'aĵ'o'j dis'don'as ankaŭ la sprit'o'n kaj kun vin'o verŝ'as ankaŭ bon'a'n humor'o'n — kaj jun'a normand'a serv'ist'in'o kun or'a kruc'et'o sur la nud'a kol'o pri'serv'as ĉe la tabl'o. Ŝi est'as bel'a, vigl'a, sed ekstrem'e mal'lert'a. Kiu dezir'is tranĉ'il'o'n, al tiu ŝi port'as teler'o'n. Per vin'o jam ŝi makul'is Balzac’on, Dum'as’on kaj Hug'o’n.
El la politik'a kamp'o oni trans'ir'is al la art'ist'a. Oni parol'is pri la mal'feliĉ'a sort'o de la plej grand'a kant'ist'in'o en Oper'o, kiu vund'is si'n pro fal'o de'sur ĉeval'o. Ankaŭ pri la nov'a esper'o de la franc'a teatr'o, jun'a aktor'in'o Raĥel. ”Mi sci'as cert'e,” dir'is Dum'as, ”ke ankoraŭ pas'int'jar'e ŝi kant'is sur'strat'e en Lion'o. Sed ŝi mal'varm'um'is kaj perd'is la voĉ'o'n. Ŝi intenc'as do teatr'i?”
”Sed ŝi ankaŭ tio'n kapabl'as. Vi vid'os, ke post kelk'a'j jar'o'j la tut'a teatr'a mond'o aparten'os al ŝi.”
”Kiel nun al Deburau,” rimark'ig'is Gautier. ”Ĉu vi kon'as li'n, sinjor'o profesor'o?”
”Nur unu'foj'e mi vid'is li'n,” dir'as Lerminier. ”Li tre plaĉ'is al mi. Sed tio ni'a'n eminent'a'n gast'o'n ne interes'as.” Ĝentil'e li turn'is si'n al la angl'a deput'it'o.
”Ŝat'e mi vol'us sci'i vi'a'n opini'o'n, Ekscelenc'o, pri la aktual'a situaci'o en Eŭrop'o. Person'e mi opini'as, ke ĝi bon'e ekvilibr'as.”
”En bon'a ekvilibr'o ĝi?” dir'is en la fuŝ'it'a franc'a lingv'o la lord'o. ”Jes. Sed ĝi'a ekvilibr'o aspekt'as tiel —”
Li pren'is, je mir'eg'o de la profesor'o teler'o'n de'sur la tabl'o kaj ĵet'is ĝis alt'e'n. Sed antaŭ ol la teler'o teren'fal'is, li ek'kapt'is ĝi'n sur pint'o'n de tranĉ'il'o. La teler'o rotaci'is sur'pint'e.
”Ĉu mi klar'ig'is la afer'o'n sufiĉ'e demonstr'e?”
Li klin'as si'n kiel komedi'ant'o post fin'it'a prezent'ad'o. Ĉiu'j ek'rid'is. Kaj Gaspar'o Deburau, la glor'a Deburau el Funambules, de'met'as peruk'o'n kaj rid'et'as al la surpriz'it'a Lerminier.
Sed la profesor'o kompren'as la ŝerc'o'n kaj sci'as aprec'i la lud'o'n, kiu li'n venk'e fascin'is.
”Mi opini'is, ke vi prezent'as nur Pierot'o'n,” li rid'as.
”Ĉu ne est'as en ĉiu hom'o part'o el Pierot'o? Kaj ĉiu'j hom'o'j en Pierot'o?”
”Bon'e,” rid'et'as la profesor'o. ”Sed tamen tiom vi ne super'ruz'is mi'n, amik'o'j.”
Li paŝ'as al la gaj'a serv'ist'in'o kaj pinĉ'et'as ŝi'a'n vang'o'n.
”Nur ne komedi'u, Alfred'o! Ebl'e mi ne ek'kon'us vi'n en tiu ĉi kap'tuk'o. Sed vi dev'us ĉes'i trink'i. Normand'a'j serv'ist'in'o'j ne trink'as absint'aĵ'o'n.”
Musset gaj'e de'met'as la jup'o'n kaj tuk'o'n.
”Ĉiu ne pov'as egal'i al Deburau,” li bedaŭr'as.
”Deburau prav'as,” analiz'as Musset, ”ĉiu'j sent'vibr'o'j est'as en ĉiu hom'o. Est'as task'o de poet'o, ke li mal'kovr'u kaj sen'mask'ig'u ili'n.”
”Est'as bel'e,” parol'as Georg'o, ”flug'sekv'i ide'o'n. Fin'e vi ek'kapt'as ĝi'n kaj sent'as, kiel ĝi vibr'as, viv'ant'a sub'man'e.”
”Kaj se vi rigard'as ĝi'n,” kap'sku'as Hug'o, ”vi konstern'iĝ'os, ke vi ne trov'is pli fru'e, kiel simpl'a ĝi est'as. En la natur'o en'est'as lern'o'libr'o de la ver'o.”
”Mi ne am'as, kio est'as natur'a,” defend'as Gautier la propr'a'n teori'o'n. ”Mi am'as, kio est'as art'e'far'it'a: bon'odor'o'j'n, ŝmink'o'j'n, kolor'o'j'n. Deburau ankaŭ est'as art'e'far'it'a.”
”Ne kred'ig'u tio'n al vi,” dir'as Hug'o. ”Li ne est'us tiom fort'a, se li ne est'us natur'a.”
Gaspar'o vol'as for'iĝ'i, sed Georg'o atend'is ĉi tiu'n moment'o'n. ”Mi hav'as por vi desert'o'n, sinjor'o Deburau.”
Ŝi al'port'as vitr'a'n kloŝ'o'n, sub kiu kuŝ'as en'pak'it'a libr'o.
”La kre'int'o pet'is mi'n trans'don'i al vi ĉi tiu'n unu'a'n ekzempler'o'n. Ebl'e mi ĝoj'ig'os vi'n per tio pro vi'a gast'rol'o en mi'a privat'a teatr'o.”
La polm'o'j de Gaspar'o dis'pak'as la libr'o'n. Sur la titol'paĝ'o est'as skrib'it'e per majuskl'o'j: DEBURAU ”Deburau,” leg'as Gaspar'o. Kaj sub'e: Histori'o de la kvar'groŝ'a teatr'o. Verk'is Jules Janin. El'don'ist'o Charles Gosselin. La fingr'o turn'as la paĝ'o'n. La pentr'aĵ'o de Bouquet — Deburau kiel Pierot'o. La libr'o est'as dik'a, ĝi est'as du'part'a. Sed Gaspar'o embaras'iĝ'as tra'leg'i unu nur'a'n lini'o'n. Ĉu ebl'as pri li'a viv'o verk'i tri'cent paĝ'o'j'n?
”Ĉu vi ne rimark'is la dediĉ'o'n?”
”Al mi'a plej kar'a aktor'o dediĉ'as respekt'plen'e Jules Janin.”
Ĉiu'j amas'iĝ'as ĉirkaŭ li kaj sci'vol'em'e rigard'as la libr'o'n. Balzac foli'um'as kaj leg'as la si'n'sekv'o'n de la ĉapitr'o'j.
”Kiel ebl'e?” li ek'vok'as. ”Ĉu vi ne est'as franc'o? Janin skrib'as, ke vi nask'iĝ'is en Novë Kolín.” Kaj li leg'as plu laŭt'voĉ'e: ”Deburau est'as la last'a kaj la plej grand'a donac'o, kiu'n dediĉ'is al ni la bohem'a Bohemi'o, la reĝ'o'land'o kon'at'a el la mez'epok'o; plen'a de gaj'a'j kaj mal'trankvil'a'j komedi'ant'o'j, bel'a'j kaj leĝer'krur'a'j knab'in'o'j, la bohem'a mond'o rid'ant'a, kiam Eŭrop'o plor'as, mond'o de ĝoj'o, liber'ec'o kaj de bon'a kulinar'a art'o, de incit'ant'a'j kant'o'j kaj sen'brid'a'j amuz'o'j, la mond'o de hazard'o, kiu ir'as, jung'it'a al la mal'nov'a ĉar'o de Tespis'o, de lok'o al lok'o...”
”Kiel li opini'as tio'n?” inter'romp'is li'n ekscit'it'e Deburau.
”Ebl'e li ne kompren'is mi'n. Neni'o'n tia'n mi dir'is al li. Mi ne est'as ja cigan'o. Bohemi'o ne est'as tia, kiel li skrib'as.”
”Kiom long'e vi viv'is en vi'a patri'o?”
”Ok jar'o'j'n.”
”Ebl'e vi ne kon'as ĝi'n perfekt'e.”
”Mi viv'is en la patr'o'land'o nur kiel infan'o, sed mi parol'is kun ĉeĥ'o'j, kiu'j ven'is en Franci'o'n, kun soldat'o'j, muzik'ant'o'j.
Mi'a land'o ne rid'as, kiam la tut'a mond'o plor'as. Mi opini'as, ke ĝi oft'e plor'is, sed neni'u tio'n atent'is.”
”Kial?”
”Pro la perd'it'a kron'o. Pro la perd'it'a kred'o. Ĉiu'j ĉeĥ'o'j, kiu'j'n mi renkont'is, dir'is tio'n.”
”Ili do ne est'as nomad'o'j?”
”Mi'a naci'o,” re'memor'as Gaspar'o subit'e, por klar'ig'i tio'n al ili, ”est'as kiel pol'o'j. Ĝi ne hav'as liber'ec'o'n. Sed la liber'ec'o'n ĝi pri'plor'as. Ĝi est'as en Aŭstrio, sed la loĝ'ant'ar'o en provinc'o parol'as ĉeĥ'e, ne german'e. Ĉeĥ'o'j est'as slav'o'j.”
Balzac absorb'iĝ'is de la leg'ad'o kaj post'moment'e de'nov'e li recit'is laŭt'voĉ'e el la aline'o'j: ”Antaŭ'e'n, mi'a Gilles! Gilles est'as hom'o sen difin'it'a nom'o, sen preciz'a soci'a pozici'o. Gilles — jen la popol'o. Gilles, moment'o'n gaj'a, moment'o'n trist'a, mal'san'a, san'a, muzik'ant'o, latron'o, poet'o, tio est'as la popol'o, kiu'n Deburau prezent'as. Li hav'as ĝi'a'n sent'o'n. Li sci'as, pri kio la popol'o rid'as, kio'n ĝi am'as, kia ĝi est'as. En neni'u si'a rol'o eĉ vort'o'n li dir'as, sed kompar'u vi'n kun li, vi mal'jun'iĝ'int'a'j glor'o'j kaj posed'ant'o'j de la reputaci'o'j, kaj kiel mal'grand'a'j vi far'iĝ'os. Li neni'ig'os vi'n per unu'sol'a si'a ek'rid'et'o, per kiu opini'us si'n venk'it'a eĉ Beaumarchais mem kun ĉiu si'a sprit'ec'o.
En li en'est'as, mi ripet'as, mil aktor'o'j, mil vizaĝ'o'j, mil grimac'o'j, subit'a ĝoj'o kaj subit'a dolor'o, sent'o, kiu komenc'iĝ'as, vi ne sci'as kiel, fin'iĝ'as, vi ne sci'as kiam, kaj ĉio ĉi en'tut'e hav'as neniu'n ali'a'n nom'o'n, nur unu'sol'a'n — kaj tiu son'as — DEBURAU!”
En prezent'o, far'it'a de Balzac, ĝi son'is kiel solen'a fanfar'o.
”Sufiĉ'e, mi pet'as,” postul'is mal'laŭt'e Deburau.
”Fin'o!” vok'as Georg'o.
”Mi ŝat'as est'i detal'em'a,” dir'as Balzac.
Deburau ek'vid'is indik'o'n de la prez'o, 7 frank'o'j'n kaj 50 centim'o'j'n. Tiu libr'o ne est'os ating'ebl'a por li'a'j amik'o'j. Ili dev'us labor'i tri tag'o'j'n, por pov'i aĉet'i ĝi'n.
”Pri kio vi medit'as?”
Subit'e iu frap'as la pord'o'n. Musset rapid'e ir'as apert'i. Est'as brun'et'a, magr'a vir'o, en triv'it'a vest'o. Nur Gaspar'o re'kon'as li'n. Aloizio Bertrand.
”Sinjor'o Deburau, ven'u hejm'e'n!”
”Kio okaz'is?”
”Vi'a edz'in'o hav'as spasm'a'j'n dolor'o'j'n. Ŝi fart'as ĉiam pli mal'bon'e.”
La angl'a diplomat'o nigr'e vest'it'a turn'as si'n, el'tir'as la libr'o'n el la man'o de Balzac, sen'parol'e klin'as si'n kaj kur'as el la pord'o. La ceter'a'j vok'as post li'n esprim'o'j'n de kun'sent'o, sed respond'as al ili nur rapid'a'j paŝ'o'j sur'ŝtup'ar'e.
”Parol'u, kio okaz'is?” insist'is Deburau, kiam li ek'sid'is en fiakr'o apud la jun'a poet'o.
”Ŝi'a san'stat'o mal'bon'iĝ'is. Ŝi vok'is vi'n. Ni ven'ig'is kurac'ist'o'n. Li diagnoz'is kaj ordon'is ven'ig'i vi'n.”
”Kio'n dir'is mi'a edz'in'o?”
”Ŝi nur ĝem'is.”
El la kor'o de Gaspar'o perd'iĝ'is last'a'temp'e trankvil'o kaj tener'o. Li riproĉ'is al si, sed ne sci'is ek'reg'i si'n. Ankaŭ super la kap'o'j de la infan'o'j ek'furioz'is inter li kaj Désirée konflikt'o, plen'a de mal'afabl'o, oft'e pro plej bagatel'a'j kaŭz'o'j. La patr'in'ec'o ne kontent'ig'as Désiréen. Incit'it'a pro la fakt'o, ke Gaspar'o ne aparten'as tut'e al ŝi, ŝi inklin'is al mal'feliĉ'a'j sent'o'j kaj est'ad'is pro tio kverel'em'a kaj mal'just'a.
”Havunte edz'in'o'n, ŝi est'u kia ajn,” dir'as Aloizio, ”mi ne vesper'manĝ'us kaj aĉet'ad'us al ŝi viol'et'o'j'n. Konserv'u ŝi'a'n anim'o'n por vi kaj en ŝi'a anim'o vi rest'u klar'a kaj grand'a.”
Sed Gaspar'o sent'is, ke tio'n li ne kapabl'as, ĉar en profund'o de si'a kor'o li eĉ ne vol'is tio'n. Li bezon'is por si'a labor'o koncentr'iĝ'o'n kaj la mal'harmoni'a hejm'o pren'is de li prudent'o'n. Amik'o'j en la teatr'o ne re'kon'ad'is la am'plen'a'n Pierot'o'n, kiu nun oft'e ekscit'iĝ'is pro bagatel'o'j. Li'a modest'ec'o ĝis nun al neni'u vid'ig'is, ke li reg'as la teatr'o'n kaj ankaŭ ĝi'a'j'n direktor'o'j'n.
La dis'ĵet'it'a'j skatol'o'j kun pudr'o kaj romp'it'a'j teler'o'j konduk'is ili'n al fals'a suspekt'o, ke kresk'as la vant'em'o de Deburau.
Ili kulp'ig'ad'is li'n pro mank'o de fort'o kaj sentiment'o. Sed ne tiel est'is. Gaspar'o konflikt'is en si mem kaj koler'is je si. Kaj kiam foj'e pro ekscit'iĝ'o li ek'bat'is ĉe prov'ad'o mal'grand'a'n knab'o'n, la larm'o'j en la okul'o'j de la et'ul'o ŝok'is li'n. Li decid'iĝ'is, ke li dev'as sen'ig'i si'n de la intern'a mal'kontent'o je ĉia prez'o.
Ŝat'e li aŭskult'is la konsil'o'j'n de la jun'a poet'o.
”Vi aparten'as al la scen'ej'o. Ne las'u vi'n de'log'i de la viv'o.
Est'u Gaspar'o de la viv'o!”
”Mi post'sekv'is la hom'o'j'n, ne la art'o'n.”
”Tial ven'os moment'o'j, kiam vi sol'ec'os. Tia est'as la sort'o de ĉiu'j Gaspar'o'j. Ankaŭ la mi'a. Mi prezent'as mi'a'j'n scen'o'j'n nokt'e. Ĝi don'as al mi dekor'aĵ'o'j'n kaj kulis'o'j'n, ĝi est'as mi'a scen'ej'o kaj rigard'ej'o.”
”Grav'as, kio'n ni port'as en la anim'o,” agnosk'is Gaspar'o.
”Sed ĉef'e ĝi de'pend'as de tio, kio'n ni viv'as.”
”Serĉ'u bel'ec'o'n! La edz'in'o fremd'iĝ'is de vi? Sed vid'u, kiel ŝi'a har'ar'o bril'as, kiam vi re'ven'as hejm'e'n kaj tra la fenestr'o lum'as la stel'o'j.”
Aloizio viv'is tiel mal'riĉ'e kaj posed'is tiom mal'mult'e, ke li dev'is konsol'i si'n per la bel'ec'o, per la bel'ec'o, kiu'n li mem atribu'is al la mond'o. Gaspar'o kompren'is li'n. Kiam foj'e Désirée decid'iĝ'is konfes'i al li, Gaspar'o nur mal'varm'e ek'rid'et'is kaj kap'jes'is. Li el'lern'is am'i la bel'ec'o'n. Sed jam li ne am'is Désiréen plu. Nur la nov'a graved'ec'o kaj mal'san'o, kiu ŝi'n ek'atak'is, li'n re'don'is al ŝi pro kompat'o. Li preter'ir'ad'is ŝi'n silent'em'a kiel frost'o, sed kiam ŝi ek'ĝem'is, li turn'is al ŝi si'a'j'n konstern'it'a'j'n okul'o'j'n kaj li tim'is.
Fiakr'o kur'eg'is tra la strat'o'j. Kiam ĝi halt'is, Gaspar'o fulm'o'rapid'e supr'e'n'kur'is la ŝtup'ar'o'n kaj fal'is al ŝi'a lit'o. Ŝi'a vang'o kuŝ'is sur'kusen'e, pal'a, serioz'a, sen'ig'it'a de si'a paŝtel'a bel'ec'o.
Sed ŝi est'is al li pli kar'a kun la griz'a'j ombr'o'j sub la okul'o'j kaj sur'vizaĝ'e.
”Désirée,” li flustr'is kaj kis'is ŝi'a'n man'o'n, brul'ant'a'n de febr'o.
”Oni'dir'e mi grav'e mal'san'as,” ŝi turn'is al li si'a'j'n glim'a'j'n okul'o'j'n.
”Ne tim'u, vi re'san'iĝ'os.”
La frat'in'o de Aloizio al'proksim'iĝ'is.
”La kurac'ist'o est'is ĉi tie. Li dir'as, ke vi'a edz'in'o dev'as ir'i en hospital'o'n. Kaj jam cert'as, ke ŝi ne hav'os infan'o'n.”
Gaspar'o sekret'e ek'ĝoj'is. Li tim'is tiu'n infan'o'n kiel viv'ant'a'n atest'ant'o'n de la periferi'o. ”Ĉu tio ne est'as danĝer'a?” li turn'is si'n al fraŭl'in'o Bertrand.
Ŝi ŝultr'o'lev'et'is.
Désirée est'is kor'tuŝ'a, kuŝ'ant'e sen'pov'e sur kusen'o. Ŝi'a'j bukl'o'j plat'iĝ'is, lac'is, sed al Gaspar'o tio re'memor'ig'is moment'o'j'n, kiam li sekret'e kaŝ'ir'ad'is en la ĉambr'o'n super la bon'odor'ant'a park'o.
Ŝi ek'ĝem'is pro dolor'o.
”Silent'o'n”, li pet'is ŝi'n. ”Ĉio est'os pli bon'a.”
”Vi dev'as bon'e zorg'i pri Karolo kaj Rosin'a.”
”Ne tim'u. Neni'o okaz'os al ili, ĉu? Ankoraŭ i'o'n vi dezir'as?”
Ŝi'a'j okul'o'j pet'em'e ek'rigard'is li'n.
”Dir'u, dir'u ĉio'n... ,” li instig'is ŝi'n.
”Mi hav'as pet'o'n. Mi vol'us kun li... last'foj'e parol'i.”
”Mi sci'as jam,” respond'is Gaspar'o. ”Tuj mi al'konduk'os li'n.”
Ŝi ferm'is la okul'o'j'n pro hont'o kaj decid'iĝ'o.
Gaspar'o, ĉu tio est'as grand'anim'ec'o aŭ indiferent'o? Vi kapabl'is jam plur'foj'e abnegaci'i vi'n, por ĝoj'ig'i la ali'a'j'n. Ĉu vi opini'as, ke vi re'don'os al vi ŝi'a'n viv'o'n, ke hodiaŭ vi ambaŭ man'sving'os super la van'ec'o? Li mem bon'e ne sci'is. Sed li far'us ĉio'n por en'sorĉ'i almenaŭ iom da bril'o en la tenebr'a'j'n okul'o'j'n de Désirée.
La strat'o indiferent'e bru'as. Vend'ej'a fenestr'o est'as apert'it'a kaj ĉe ĝi sid'as jun'a vent'um'il-pentr'ist'o. Li'n ĉirkaŭ'as farb'o'j kaj penik'o'j kaj li pentr'as sur la lign'o-tabul'et'o'j'n miniatur'a'j'n pejzaĝ'o'j'n. Gaspar'o halt'is kaj observ'as li'a'n klin'it'a'n kap'o'n kaj li'a'j'n delikat'a'j'n man'o'j'n. La pentr'ist'o ek'rimark'is la romp'it'a'n ombr'o'n, fal'ant'a'n al la pied'o'j. Li lev'is la kap'o'n.
”Kio'n vi dezir'as, mi pet'as?” li dir'as kun ĝentil'a rid'et'o. Gaspar'o moment'o'n silent'as, en'profund'iĝ'int'e en li'a'j'n okul'o'j'n.
Tiu'moment'e la pentr'ist'o ek'kon'is li'n. Li rapid'e for'met'is vent'um'il'o'n kaj penik'o'j'n kaj ripet'is si'a'n demand'o'n per trem'ant'a voĉ'o.
”Ne tim'u,” dir'is Gaspar'o sek'e. ”Mi'a edz'in'o mal'san'as. Ŝi dezir'as, ke vi vizit'u ŝi'n.”
”Pardon'u, sinjor'o, pri neni'o mi sci'as,” ek'trem'et'is la menton'o de la jun'ul'o kaj li retro'paŝ'is en la ĉambr'o'n.
”Mi dir'as al vi: ne tim'u,” ripet'is Gaspar'o. ”Ŝi vol'as adiaŭ'i vi'n. Ŝi ir'as en hospital'o'n.”
”Mi ne kon'as ŝi'n, sinjor'o,” balbut'is la pentr'ist'o. ”Kio'n vi vol'as de mi?”
Gaspar'o'n tia mal'kuraĝ'o ofend'is. ”Désirée grav'e ek'mal'san'is,” li alt'ig'is la voĉ'o'n. ”Mi vol'as, ke vi ir'u al ŝi. Tio grav'as por mi. Ŝi ĝoj'os.”
”Ĉu mi ir'u al ŝi?”
”Ĉu vi surd'as?” ek'vok'is Gaspar'o. ”Kur'u tuj al ŝi. Vi ĝoj'ig'os ŝi'n. Ĉu vi aŭd'as?”
La jun'ul'o jam est'is ĉe pord'o. ”Neni'e'n mi ir'os! Mi vol'as neniel rilat'i kun vi. Kaj kun vi'a edz'in'o ankaŭ ne.”
Tio jam est'is tro'e. Gaspar'o etend'is la man'o'n tra la fenestr'o, kapt'is, kio est'is kapt'ebl'a — penik'o'j'n, tin'et'o'j'n, vent'um'il'o'j'n — kaj ĵet'eg'is ĉio'n ĉi post la fuĝ'ant'a'n pentr'ist'o'n. La pord'o ek'krak'is. Kolor'a pluv'o makul'is ĝi'n.
Gaspar'o turn'is si'n. Post li amas'iĝ'is kelk'a'j pli kaj mal'pli aĝ'a'j sci'vol'em'ul'o'j. Mal'afabl'e li ek'rigard'is ili'n kaj est'is for'ir'ant'a hejm'e'n.
”Jen, li,” li ek'aŭd'is. ”La histrion'o el Funambules!”
Koler'o li'n ek'reg'is. Li est'as histrion'o ĝust'e en moment'o, kiam li est'as plej'e hom'o. Unu'a'foj'e li'n tiu vort'o pik'is. Li aĉet'is rapid'e buked'o'n ĉe flor'vend'ist'in'o kaj rapid'is hejm'e'n. Antaŭ la dom'o jam star'is ambulanc'a vetur'il'o.
”Mi aranĝ'is transport'o'n,” dir'is la kurac'ist'o, trans'ir'ant'e sub la ŝtup'ar'o. ”Mi atend'as nur, kiam vi pag'os al mi.”
”Moment'o'n, doktor'o,” el'spir'is Gaspar'o. ”Ĉu la afer'o fakt'e est'as tiel danĝer'a?”
”Se ni rapid'e vetur'os — kaj se la pacient'in'o est'os fort'a, ĉio re'ord'iĝ'os,” respond'is la doktor'o.
Gaspar'o en'kur'is la ĉambr'o'n. La okul'o'j de Désirée bon'ven'ig'is li'n el'rev'ig'it'e. Pierot'o, montr'u la du'a'n vang'o'n!
”Kia hazard'o, Désirée! Sinjor'o Alb'a'n ankaŭ mal'san'as, li kuŝ'as, sed ne tim'u, baldaŭ li re'san'iĝ'os kaj li'a'dir'e li ven'os al vi en hospital'o'n. Li send'as al vi tiu'j'n ĉi flor'o'j'n. Mult'e li re'memor'as vi'n.”
Ŝi'a'j okul'o'j kovr'iĝ'as de mal'sek'a bril'o.
”Dank'o'n,” ŝi flustr'as kun feliĉ'a rid'et'o. ”Tio sufiĉ'as. Li jam ne bezon'as ven'i.”
”Kaj mi?”
”Jes. Vi ven'u!”
En'ir'as du vir'o'j kun brankard'o. Li help'as al ili ankoraŭ descend'i de'sur la ŝtup'ar'o, post'e ascend'i en la vetur'il'o'n — kaj de'nov'e unu trist'a adiaŭ'o fin'iĝ'is. Lant'e li re'ven'as supr'e'n.
Sur sojl'o de la loĝ'ej'o de Aloizio aper'is du et'a'j figur'o'j.
”Pa'ĉj'o, kie est'as pa'nj'o?”
Li pren'as ambaŭ infan'o'j'n en la brak'um'o'n, al'port'as ili'n hejm'e'n kaj ek'sid'as kun ili al fenestr'o. Li klin'as vizaĝ'o'n al ili'a supl'a har'ar'o kaj trankvil'ig'as ili'n. Ĉiam nur don'i kaj neniam ricev'i? — trud'iĝ'as al li la pens'o.
Li en'spir'as la bon'odor'o'n de la infan'haŭt'o, aŭskult'as ili'a'n babil'ad'o'n, ne respond'as, sed ard'e prem'as ambaŭ korp'et'o'j'n al si por konvink'i si'n pri mal'dank'em'o.
Rimark'o de la redaktor'o: Ĉeĥi'o konsist'as el tri histori'a'j land'o'j: Bohemi'o (okcident'e), Moravio (sud'orient'e) kaj la sud'a Silezio (nord'orient'e; la nord'a Silezio est'as en Pollando). La nom'o Bohemi'o de'ven'as de antikv'a kelt'a trib'o ”bo'o'j”, kiu'j viv'is en la land'o antaŭ slav'o'j: Bo-hejm'o, hejm'o de bo'o'j. En la 5-a jc. post Krist'o al'ven'is slav'a'j trib'o'j, kun'fand'iĝ'is kun la indiĝen'o'j kaj est'is inter'naci'e nom'at'a'j ”bohem'o'j”, dum ili si'n mem nom'is ”ĉeĥ'o'j” laŭ la ĉef'a trib'o, kiu super'reg'is la ceter'a'j'n kaj el kiu de'ven'is la unu'a princ'a kaj post'e reĝ'a dinasti'o de Pæemislidoj. Kiam Eŭrop'o'n invad'is cigan'o'j, part'o de ili cel'is al Franci'o tra Bohemi'o, kaj tial ili est'is erar'e opini'at'a'j bohem'o'j, nomad'o'j de Bohemi'o. Ĝis nun la franc'a ”bohémien” signif'as: 1. bohem'o 2.
cigan'o 3. tramp'o, vagabond'o. En la 19-a jc. art'ist'o'j viv'ant'a'j ”sovaĝ'e” kaj mal'ŝat'ant'e soci'a'j'n konvenci'o'j'n kaj moral'a'j'n regul'o'j'n, ricev'is al'nom'o'n ”le bohčme” kaj ili'a viv'manier'o ”la bohčme”. La esprim'o'j est'as esperant'ig'at'a'j kiel ”bohemi'an'o-bohemi'o” aŭ ”bohem'o-bohemi'o”.
(La ĉeĥ'o'j mem ne uz'as la inter'naci'a'n nom'o'n Bohemi'o, sed nom'as la land'o'n ”Ĉaechy” kaj por la tri land'o'j komun'e est'is propon'it'a ”Ĉaesko”, sed ĝi al mult'a'j person'o'j ne plaĉ'as kaj ili prefer'as ”Ĉeĥ'a'j Land'o'j” aŭ ”Ĉeĥ'a Respublik'o”, ĉar la du'op'o ”Ĉaechy-Ĉaesko” simil'as al la esperant'a ”Ĉe ̨ujo-Ĉeĥi'o”. )
Gaspar'o est'is re'ven'ant'a el la hospital'o. Est'is sankt'a Vendred'o. Hom'amas'o'j torent'is al arb'ar'et'o'j ĉe rand'o de Parizo. El ĝarden'o'j bon'odor'is siring'o'j. Inter la hom'o'j serpent'um'is pez'a'j omnibus'o'j kaj elegant'a'j kaleŝ'o'j. Fin'e Gaspar'o ven'is en flank'strat'o'n. De ie son'is orgen'muzik'o.
”La san'stat'o mult'e pli'bon'iĝ'is,” oni dir'is al li en la hospital'o. Li vid'is mem, ke Désirée est'as pli gaj'a. Sam'temp'e mal'pli'iĝ'is sur ŝi'a'j vang'o'j tener'o kaj am'o. En amik'ec'o kun la infan'o'j li trov'ad'is ĉiam pli da konsol'o kaj fort'o. Karolo nun est'is en la aĝ'o, kiam komenc'iĝ'is li'a'j propr'a'j unu'a'j re'memor'o'j; Gaspar'o promes'is al si, ke al Karolo li far'os tiu'j'n mult'e pli bel'a'j'n. Kaj al Rosin'a li en'met'ad'is ĉiu'n tener'a'n sent'o'n, kiu rest'is en li, rilat'e al in'a'j est'aĵ'o'j. Li ĝoj'is je moment'o'j, kiam li re'ven'ad'is hejm'e'n, je ili'a'j demand'o'j kaj lud'o'j kun ili.
Kiam li re'ven'is al Faubourg du Templ'e, atend'is li'n antaŭ la dom'o du hom'o'j. Vir'o en riĉ'a uniform'o, oficir'o de la reĝ'a gvardi'o. Kaj vir'in'o en ordinar'a blu'a vest'o.
”Margot!” li ek'vok'is kun rid'et'o de bedaŭr'o kaj ĝoj'o. Ŝi montr'is al la oficir'o, sed li ne atent'is tio'n.
”Kiel ebl'e, ke vi trov'is mi'n? Kiu dir'is al vi, kie mi loĝ'as?”
”En la teatr'o. Mi ven'is pet'i vi'n, ke vi vizit'u mal'san'a'n infan'o'n.”
”Kial mi vizit'u li'n?”
”Li est'as fil'o de mi'a amik'in'o. Foj'e post'tag'mez'e li est'is kun ni en la teatr'o ĉe vi kaj vid'is vi'n. Li mal'san'as, grav'e mal'san'as.
La knab'o sen'ĉes'e ĝem'as, ke li ŝat'us vid'i vi'n. Se vi ven'us tie'n por moment'o, eg'e vi ĝoj'ig'us li'n; kiu sci'as, ĉu ebl'e ne last'foj'e. Sed vi'a edz'in'o oni'dir'e ankaŭ mal'san'as? Cert'e vi ne em'as lud'i?”
”Mi ir'os, Margot. Ĉu vi akompan'os mi'n tie'n?”
”Sinjor'o Deburau?” aŭd'iĝ'is la oficir'o kaj klak'is per spron'o'j.
”Je vi'a serv'o.”
”Li'a reĝ'a Majest'o aranĝ'as hodiaŭ solen'a'n vesper'manĝ'o'n por la parizaj infan'o'j,” raport'is la oficir'o. ”Li send'as mi'n urĝ'e por vi, ke vi al'vetur'u kaj prezent'u por amuz'o de la infan'o'j iu'n scen'o'n.”
”Bedaŭr'ind'e, mi est'as okup'it'a.”
”Mi opini'as, ke mi mis'aŭd'is,” indign'e dir'is la kort'eg'an'o.
”Li'a Majest'o ...”
”Mi sci'as, sed ĵus mi promes'is vizit'i la mal'san'ul'o'n — ĉu mi pov'us ven'i al la kort'eg'o ali'foj'e?”
La oficir'o pens'is, ke li parol'as kun frenez'ul'o.
Sed Margot inter'ven'is: ”Ir'u tie'n, Gaspar'o,” ŝi dir'is pac'iĝ'em'e. ”La mal'grand'a Jacques dum'tag'e trankvil'as. Nur vesper'e li ne pov'as dorm'i kaj plor'as. Lud'u al la infan'o'j en la kastel'o kaj post'e vi pov'as ven'i al ni. Mi dir'os al vi la adres'o'n.”
”Kiel vi dezir'as,” konsent'is Gaspar'o. ”Kaj kiam mi ven'u al la kort'eg'o?”
”Sen'prokrast'e, sinjor'o. Se vi dezir'as, mi vetur'ig'os vi'n al la teatr'o por pov'i hav'i la kostum'o'j'n kaj ĉio'n, kio'n vi bezon'os.”
”Ven'ig'u do la kaleŝ'o'n, mi pet'as,” dir'is Deburau lac'e.
La reĝ'o-burĝ'o, kiu port'ad'is anstataŭ sceptr'o pluv'ombrel'o'n, ne ĝu'is grand'a'n estim'o'n. Li ŝajn'ig'is ja streb'ad'o'n pri bon'o por la popol'o, sed tiu ne las'is si'n tromp'i kaj atend'is ag'o'j'n. Ĝi mem montr'is ekzempl'o'n: ĉiu'n du'a'n jar'o'n oni atenc'is kontraŭ la reĝ'o; li konserv'is ĉiam si'a'n haŭt'o'n san'a kaj ankoraŭ ricev'is labor'o'n — sub'skrib'i kelk'a'j'n mort-verdikt'o'j'n.
En la sign'o de pluv'ombrel'o oni reg'is plu. Sed la rezist'a mov'ad'o vigl'is per nov'a pasi'a aktiv'ec'o. La tromp'it'a popol'o re'kurac'is si'a'j'n vund'o'j'n, prepar'ant'e si'n por venĝ'o. La labor'ist'a'j klub'o'j ”Mort'o'n al tiran'o'j” cert'ig'ad'is si'n, ke tio ne dev'as okaz'i tuj. Post unu jar'o, post du, post dek. Foj'e ven'os tiu tag'o.
Gaspar'o'n ne ĝen'is, ke la reĝ'o promen'ad'as kun pluv'ombrel'o. Ne ĝen'is li'n, ke okaz'e de ĉiu karnaval'o rid'ind'ig'ad'is la reĝ'o'n mask'o, kiu al ĉiu'j en la ĉirkaŭ'o sen'ĉes'e etend'ad'is la man'o'j'n. Sed li mal'am'is la reĝ'o'n tial, ĉar li mem montr'is ekzempl'o'n por avar'ec'o kaj sen'skrupul'a pli'riĉ'ig'ad'o. Post bulvard'o du Templ'e nov'e el'kresk'is du paper'fabrik'o'j kaj sap'far'ej'o. En tiu'j tri ŝtat'a'j fabrik'o'j labor'is du mil infan'o'j el Parizo kaj ĉirkaŭ'aĵ'o. La reĝ'o, kiu tio'n permes'as, merit'as nek respekt'o'n, nek kompat'o'n.
”Ĉu en la palac'o est'os nur infan'o'j?”
”Ĉe'est'os ankaŭ kelk'a'j elekt'it'a'j gast'o'j, por ke ili amuz'iĝ'u.”
Kiam ili al'vetur'is al la palac'o, star'is antaŭ la en'ir'ej'o al la ĝarden'o ar'o da knab'o'j, kiu'j dis'don'ad'is inter si kvin'frank'o'j'n.
Gaspar'o sci'is, kio'n ĝi signif'as. Kvin frank'o'j est'is tarif'o por al'vok'o de la reĝ'o al la fenestr'o.
”Viv'u la reĝ'o!” Se oni postul'is Marseljez'o'n, ĝi kost'is du frank'o'j'n pli. Ĝi est'is gaj'a spektakl'o, kiam la reĝ'o aper'is ĉe la fenestr'o kaj dank'is al la ”entuziasm'ig'it'a” hom'amas'o.
En ampleks'a salon'eg'o, kies larĝ'a'j fenestr'o'j rigard'is al la park'o, est'is long'a'j tabl'o'j en form'o de huf'o'fer'o kaj ĉe ili sid'is proksim'um'e du'cent infan'o'j. Gaspar'o vid'is, ke la reĝ'o mem person'e ek'sid'as frunt'lok'e'n kaj laŭ si'a manier'o, propr'a'man'e distribu'as al la grand'a'j kaj mal'grand'a'j rost'it'a'n kort'bird'ar'o'n.
Gaspar'o'n oni al'konduk'is en vest'ej'o'n, por ke li ali'vest'u si'n kaj ŝmink'u. Apenaŭ li komenc'is, mal'ferm'iĝ'is pord'o kaj la reĝ'o en'ir'is. Deburau ek'star'is kaj riverenc'is kun la ŝmink'o en unu man'o kaj kun la peruk'o en la du'a.
”Nur daŭr'ig'u! La infan'o'j jam ĝoj'as je vi.”
Gaspar'o de'met'is la peruk'o'n kaj akcept'is la man'o'n al li etend'at'a'n.
”Mi leg'is la libr'o'n de sinjor'o Janin. Fakt'e mi ne leg'is ĝi'n, sed mi vid'is ĝi'n kaj iu dir'is i'o'n pri ĝi al mi,” dir'is la reĝ'o. ”La infan'o'j sci'vol'as kaj mi'a'j gast'o'j ankaŭ.”
”Mi tim'as, Sir'o, ke mi ne montr'os al vi perfekt'a'n prezent'aĵ'o'n pri mi'a lud'o, kiam mi dev'as rol'i sol'a.”
”Mi hav'as interes'o'n ĉef'e pri vi. Kio'n vi opini'as pri la nun'temp'a progres'o? Ĉu sur bulvard'o du Templ'e est'as jam ankaŭ pavim'o?”
”Ĝis nun ne, Sir'o,” ĝentil'e respond'is Deburau.
”Kaj la gas'lum'ig'ad'o?”
”Mi opini'as,” respond'is Gaspar'o ĝentil'e, ”ke ĉi tiu'j nov'aĵ'o'j est'as instal'at'a'j unu'e en kvartal'o'j de la riĉ'ul'o'j. En la mal'riĉ'a'j ne.”
”Ebl'e tial,” konklud'is la reĝ'o, ”ĉar tie loĝ'as mal'pli da hom'o'j.”
Deburau kap'ne'is. ”Nur se ili est'us for'mort'int'a'j pro ĥoler'o.”
”La popol'o ne kondut'is dum la epidemi'o dec'e,” dir'is la reĝ'o aflikt'it'e. ”Ili ruin'ig'is la palac'o'n de la arki'episkop'o, ili sur'vest'is ornat'o'j'n kaj danc'is en ili ...”
”Ni ĉiu'j pens'is, ke ni frenez'iĝ'os, Sir'o, kaj al iu'j tio eĉ okaz'is. Est'is karnaval'o, se la reĝ'a Majest'o bon'vol'as memor'i. La hom'o'j mort'ad'is en mask'o'j sur la strat'o'j. Ankaŭ mult'a'j'n Pierot'o'j'n mi vid'is tiel mort'i.”
”Bon'e, bon'e,” man'sving'is la reĝ'o. ”Mi ne koler'os, ĉio'n mi aranĝ'os. Cert'e vi re'kon'as, ke est'as bon'a ide'o invit'i ĉi tie'n tiom da infan'o'j.”
Gaspar'o jam vol'is riproĉ'i pri mil'o'j da infan'o'j en fabrik'o'j.
Sed li ne vol'is, ke oni arest'u li'n. Li dev'as ja ir'i al Margot, al la mal'san'a infan'o, post'e al Karolo kaj Rosin'a. Morgaŭ en hospital'o'n al Désirée.
La reĝ'o for'las'is li'n. Gaspar'o fin'is la prepar'o'n kaj atend'is.
Post ne'long'a paŭz'o oni vok'is li'n.
Per kelk'a'j kapriol'o'j li ating'is la podi'o'n. La mal'grand'a publik'o li'n bon'ven'ig'is per ĝoj'a aplaŭd'o. De'pend'ant'e nur de si mem, Gaspar'o prezent'is nur kelk'a'j'n solo-scen'o'j'n. La plej grand'a'n aplaŭd'o'n li rikolt'is pro la scen'o de gitar'lud'ant'o, kies kord'o ŝir'iĝ'is, kiu ĝi'n kun'lig'as — natur'e sen la gitar'o kaj kord'o — kaj post'e kiel tajlor'o, al'kudr'ant'a buton'o'n al jak'o — sen kudr'il'o kaj sen faden'o.
Je la fin'o li ek'rimark'is inter la jun'a publik'o mal'trankvil'o'n.
La reĝ'o degn'e gest'is al li, kvazaŭ dir'ant'e: Mi est'as kontent'a.
Sed la oficir'o, kiu al'vetur'ig'is li'n ĉi tie'n, dir'is al li ĉe la pord'o de la vest'ej'o: Kia mal'feliĉ'o! La ceremoni'estr'o ne sci'is, pri kia festen'o tem'as. Li send'is en botel'o'j la frid'ig'it'a'n punĉ'o'n — la infan'o'j ebri'iĝ'is — kaj nun ili vom'as.”
Gaspar'o rapid'e de'ŝmink'is kaj ali'vest'is si'n. Li ne vol'is tie ĉi rest'i, sed li'a akompan'ant'o ig'is li'n ek'sid'i inter la mal'dens'iĝ'int'a'j'n vic'o'j'n de infan'o'j kaj vesper'manĝ'i. La reĝ'o ali'kaz'e koler'us. La infan'o'j, kiu'j ne tro naŭz'is, spit'is kuraĝ'e la sekv'int'a'n program'o'n. Du'op'o est'is fin'ant'a duet'o'n, kiam subit'e ek'ŝancel'iĝ'is voĉ'o'j de la kant'ist'o'j. Tra la apert'it'a'j fenestr'o'j penetr'is intern'e'n refren'o de la kontraŭ'filip'a kanzon'o: Jen la reĝ'o po-po po-po-popular'a...
”Ferm'u la fenestr'o'j'n!” vok'is iu. La kant'ist'o'j klopod'is daŭr'ig'i kaj persekut'is si'n reciprok'e en interval'o de du takt'o'j. Deburau lev'is la kap'o'n de la teler'o kaj aŭskult'is. La dung'it'a'j mis'ul'o'j ver'simil'e ne kontent'iĝ'is kun la rekompenc'o kaj ven'is koncert'i al la reĝ'o sub fenestr'o'n. La du'op'o van'e klopod'is ili'n super'kri'i.
”Mort'o al aristokrat'o'j!” ek'son'is tut'e klar'e. Kaj kiel kri'sign'o ek'tint'eg'is la fenestr'a tabul'o kaj sub bat'o de ŝton'o ŝut'iĝ'is vitr'o. Inter la infan'o'j aŭd'iĝ'is plor'o kaj kri'o, sed neni'u atent'is ili'n.
”Kie est'as husar'o'j?” aŭd'is Gaspar'o ekscit'iĝ'i la reĝ'o'n.
”Chartres! Kie est'as vi'a'j husar'o'j?”
”Jam ili inter'ven'as, vi'a reĝ'a Moŝt'o.”
Gaspar'o ek'sakr'is kaj rigard'is el fenestr'o. En lum'o de torĉ'o'j bril'is bajonet'o'j kaj oriz'it'a'j uniform'o'j. Soldat'o'j el'puŝ'is la eksces'ant'o'j'n al la park'o. Ek'son'is kelk'e da paf'o'j.
”Daŭr'ig'u!” ordon'is la kort'eg'an'o al kant'ist'o'j. ”Sur lok'o'j'n!”
son'is la vok'ad'o.
Sed la fotel'o de Gaspar'o jam est'is vak'a.
En la tenebr'a antaŭ'ĉambr'o li ĵet'is sur si'n kitel'o'n kaj sur'kap'e'n met'is nigr'a'n ĉap'et'o'n.
”Atent'u!” dir'is Margot al la mal'san'a knab'o, kiu sufer'is pro dolor'o'j en la tut'a korp'o. ”Atent'u, aper'os Pierot'o, kiu tiel plaĉ'is al vi...”
La knab'o ĉes'is plor'i kaj fiks'rigard'is la pord'o'n. Li'a patr'in'o, amik'in'o de Margot, kapt'is li'n firm'e ĉirkaŭ la ŝultr'o'j, ke li ne ek'tim'u. La pord'o mal'ferm'iĝ'is kaj sur'sojl'e star'is Pierot'o.
”Bon'a'n vesper'o'n, knab'et'o,” li riverenc'is. Jam li ek'danc'is.
Li ĉirkaŭ'kur'is la tabl'o'n, trans'salt'is seĝ'o'n kaj ek'star'is ĉe lit'o.
Li stumbl'is, fal'is — sed last'moment'e de'nov'e li rekt'iĝ'is. La knab'o ek'rid'is unu'a'foj'e dum si'a mal'san'o. Pierot'o stumbl'as plu, zigzag'as, ŝancel'ir'as, fal'et'as, sed star'as. Post'e teren'fal'as, kiam neni'u jam tio'n atend'is. La et'a Jakobo laŭt'e ek'rid'is. Li sekv'as ĉiu'n mov'o'n de Pierot'o kun bril'a'j okul'o'j.
Kia fabel'a aper'aĵ'o en la mal'riĉ'a ĉambr'o, kie ali'foj'e reg'as nur mal'varm'o kaj mal'plen'o. Kar'a, blank'a Pierot'o! La knab'o feliĉ'e rid'et'as. Sed dum li'a patr'in'o kun'prem'as la lip'o'j'n, por ne ek'plor'i pro dank'em'o — kaj Margot, kiu rest'is apud'pord'e, akompan'as la paŝ'o'j'n de Gaspar'o per mal'sek'et'a'j okul'o'j.
Pierot'o anhel'ant'e halt'is. Margot vol'as li'n dank'i, sed mal'grand'a Jakobo etend'as al li pet'em'e la man'o'j'n, kvazaŭ por preĝ'i.
”Ankoraŭ, kar'a Pierot'o, ankoraŭ.”
Kaj Pierot'o daŭr'ig'as. Li pren'as seĝ'o'n. Kiel ek'sid'i sur ĝi'n?
Li implik'iĝ'is en ĝi'n kaj fin'e li star'as mem sur'kap'e kaj la seĝ'o sid'as sur li. Kaj la knab'o rid'as, kvazaŭ kor'ŝir'e kant'us vund'it'a bird'o, el dolor'plen'a gorĝ'o el'ir'as ĝoj'kri'o'j. Post'e Pierot'o prezent'as scen'o'n pri tajlor'o. Li danc'as de'nov'e, li ir'ad'as sur la man'o'j. Li prezent'as ĉio'n, kio'n li kapabl'as.
”Mi'a et'a, kar'a Pierot'o,” flustr'as Jakobo kaj klin'iĝ'as al li.
Gaspar'o proksim'iĝ'as kaj Jakobo kapt'as per la et'a'j man'plat'o'j li'a'n larĝ'a'n manik'o'n, pi'e sed sam'temp'e intim'e li kares'as li'a'n kubut'o'n kaj prem'as la ŝtof'o'n al la vizaĝ'o kaj okul'o'j.
”Kiel li feliĉ'as,” flustr'as la patr'in'o.
”Pa'nj'o, tio ebl'e eĉ ne est'is ver'o.” La lac'a kap'o kuŝ'iĝ'as sur kusen'o'n. ”Dorm'u,” flustr'as Pierot'o, ”mi ven'os vi'n vizit'i en vi'a'j sonĝ'o'j. Ni lud'os kun'e.”
La knab'o kap'jes'as kaj ek'dorm'as kun ne'esprim'ebl'e feliĉ'eg'a mien'o. Margot konduk'as Gaspar'o'n silent'e ekster'e'n. Ŝi help'as al li de'met'i la kitel'o'n.
”Vi ne sci'as kiel grand'a'n ĝoj'o'n vi far'is al li.”
”Sed morgaŭ mi lud'os. Mi ne pov'as ven'i,” tim'as Pierot'o.
En'ir'as la patr'in'o de la knab'o kaj sen'vort'e prem'as li'a'j'n man'o'j'n. Gaspar'o hejm'e'n'ir'as kaj port'as en'anim'e ĝoj'ig'a'n sent'o'n, ke li far'is i'o'n util'a'n. Li ascend'as en mal'lum'o laŭ la ŝtup'ar'o, sed apud la pord'o li stumbl'as je io. La statur'o lev'iĝ'as. Li est'as la jun'a poet'o.
”Kio'n vi far'as ĉi tie, Aloizio?”
”Mi atend'as vi'n. Ŝat'e mi promen'us iom kun vi. La infan'o'j dorm'as.”
”Bon'e,” konsent'as Deburau. ”Do, ni ir'u.”
Li de'met'as la kostum'o'n sur'fenestr'e'n, sed abrupt'e li turn'as si'n kaj kapt'as Aloizion je la jak'o. ”Kio'n vi vol'as dir'i al mi?”
”Nur ekster'e.”
”Ĉu ŝi mort'is?” flustr'as Gaspar'o.
”Ne.”
”Do kio okaz'is?”
”Ir'u, Gaspar'o,” dir'as delikat'e la poet'o kaj pren'as li'n je la kubut'o. ”Mi dev'as hodiaŭ mult'o'n rakont'i al vi — pri la dolor'o, kiu pur'ig'as kaj fort'ig'as.”
”Kio okaz'is kun Désirée?”
”Oni las'is ŝi'n vesper'e for'ir'i el la hospital'o.”
”Ĉu ŝi re'ven'is?”
”Jes. Por mal'long'a temp'o. Post'e ŝi trans'don'is al ni la infan'o'j'n.”
”Kie'n ŝi ir'is?”
”Mal'supr'e atend'is la vent'um'il-pentr'ist'o. Kun'e ili for'vetur'is per kaleŝ'o.” Ili descend'as. La larĝ'a, liber'a nokt'o ili'n invit'as per konsol'a spir'ad'o.
Gaspar'o est'as pli ver'e sol'ec'a, sed ankaŭ pli firm'a. En'e li trankvil'as. Li paŝ'as de sukces'o al sukces'o. Nun jam ne ekzist'as en Parizo hom'o, kiu li'n ne kon'us, kaj vir'in'o, kiu ne sci'vol'em'us pri li'a aspekt'o.
La salon'o'j mir'as, kiel Pierot'o rifuz'as ĉiu'j'n invit'o'j'n. Se oni serĉ'us li'n, oni trov'us li'n hejm'e sid'ant'a ĉe'fenestr'e kun la et'a Karolo, leg'i kun li en la unu'a libr'o, rakont'i al li. Rosin'a aŭskult'as kun mal'ferm'it'a'j okul'o'j kaj dum'e parad'vest'as la pup'o'n.
Plej'part'o'n de la tag'o la infan'o'j pas'ig'as ĉe la najbar'o'j.
Help'e de Viktor'o Hug'o Gaspar'o sukces'is akir'i por Aloizio posten'o'n de korekt'ist'o en ne'grav'a gazet'o. Li kuraĝ'iĝ'is de'nov'e. Kiam kaŝ'el'don'ist'o propon'is al li por li'a'j poem'o'j en proz'o 150 frank'o'j'n, komplez'e li konfid'is ili'n al li por el'don'o. ”Mi don'os al la libr'o vi'a'n nom'o'n,” li dir'is al Deburau. La libr'o hav'is titol'o'n ”Gaspar'o de la nokt'o.”
”Mi dezir'us al vi, ke la libr'o sukces'u.”
”Ebl'e por unu tag'o,” dir'is amar'e Aloizio.
”Tamen ĝi rest'os en la mond'o por ĉiam.”
”Mal'nov'a, ŝim'a, de verm'o'j tra'mord'it'a. Mi en'skrib'os dediĉ'o'n al Viktor'o Hug'o. Li'a nom'o viv'os cert'e ankoraŭ post cent jar'o'j, mi'a'n libr'o'n oni de'long'e forges'os. Sed kiam iu ĝi'n mal'ferm'os, almenaŭ la nom'o sur la titol'paĝ'o ĝi'n konserv'os antaŭ la etern'a mort'o. Jes, mi dediĉ'os la libr'o'n al Viktor'o Hug'o.”
Kaj el li'a sek'iĝ'int'a voĉ'o, strangol'at'a de ftiz'o, son'as et'a esper'o je pli'long'ig'o de la viv'o lant'e esting'iĝ'ant'a.
”Aĉet'u ’Mal'grand'a okaz'aĵ'o de grand'a art'ist'o’! Nur dek centim'o'j'n. Ĵus ĝi aper'is.”
La knab'o ofert'as la broŝur'o'n al vir'o rapid'e preter'ir'ant'a.
Sed kiam li rigard'as ties vizaĝ'o'n, li embaras'iĝ'as kaj hont'e ekskuz'as si'n. ”Pardon'u, sinjor'o Deburau!”
Gaspar'o amik'e ek'rid'as kaj ir'as plu. La libr'o de Janin ne rest'is izol'it'a el'don'aĵ'o. Et'a'j libr'o'j de ne'kon'at'a'j aŭtor'o'j ĝi'n part'e ripet'is, part'e ĝust'ig'is.
Li en'ir'is la teatr'o'n. Oni prepar'as premier'o'n ”Lud'ant'o”, pri kiu li kun'labor'is.
”Cigared'o'n, bon'vol'u, sinjor'o Deburau?” Reĝisor'o Cot d’Ord'a'n komplez'e propon'as al li tabak'uj'o'n. Gest'o, kiu li'n neniom kost'as. Li sci'as bon'e, ke Deburau martir'at'a de temp’ al temp'o pro tus'ad'o ĉes'is fum'i. Gaspar'o kutim'e rifuz'as. Sed malic'e hodiaŭ li el'pren'as el la tabak'uj'o cigared'o'n kaj don'as ĝi'n al Charton: ”Pren'u ĝi'n, vi fum'as!” Ĉiu'j klin'iĝ'as super ŝmink'o'j kaj sub'rid'as. Pierot'o hodiaŭ evident'e bon'humor'eg'as. La teatr'aĵ'o est'as bon'eg'a. Sur la tabl'et'o de Pierot'o kuŝ'as buked'et'o da konval'o'j.
”Etern'e la vir'in'o'j!” rid'et'as aktor'o Laplace.
”Vi rajt'as parol'i minimum'e pri tio,” minac'as Deburau al la amik'o. Laplace est'is far'iĝ'ont'a patr'o.
”Neces'as mult'e da obstin'o por akir'i vir'in'o'n, sed pli mult'e por defend'i si'n kontraŭ ŝi.”
”Mi fin'is kun tiu dolĉ'a brikabrak'o,” murmur'et'as Gaspar'o, ŝmink'ant'e si'a'j'n frunt'o'n kaj vizaĝ'o'n. ”Nek larm'o'j'n, nek suspir'o'j'n, nek ĵur'o'j'n mi vol'as.”
En la tag'o de la premier'o est'as en Funambules mult'e da bel'a'j vir'in'o'j. Ebl'e mult'a'j el ili fier'us, se ili pov'us kalkul'i la glor'a'n aktor'o'n al si'a'j am'ant'o'j. La aktor'in'o'j sci'vol'em'e en'rigard'as tra tru'et'o en kurten'o. Sed ili'a'n atent'o'n hodiaŭ al'tir'as nek Georg'o Sand nek Jozefino Duplessis nom'at'a ”La dam'o kun kameli'o'j.” La tut'a'n salon'eg'o'n bril'blind'ig'as per si'a ĉarm'o Maria de Mandrot, ornam'o de la plej bel'a'j salon'o'j, unu el la vir'in'o'j, kun kiu'j aper'i en'teatr'e signif'as sukces'o'n kaj envi'o'n.
”Ŝi est'as bel'eg'a,” admir'as Klar'a.
”Montr'u! Diabl'e, kia vir'in'o! Gaspar'o, rigard'u!”
Gaspar'o man'sving'as. Sed dum la prezent'ad'o li hav'as sufiĉ'e da okaz'o'j ek'rigard'i al ŝi'a loĝi'o. Bel'eg'a, li opini'as, sed ne ali'a, ol statu'o aŭ pentr'aĵ'o. Kie'n vi for'pas'is, temp'o'j, kiam oni en'am'iĝ'is je la unu'a vid'o?
Kiam la prezent'ad'o fin'iĝ'is kaj Pierot'o dank'as pro la aplaŭd'o, Maria de Mandrot star'as ĉe balustrad'o de la loĝi'o, gracil'a kaj svelt'a kiel nigr'a tig'o. Kvazaŭ mem la tenebr'o post ŝi pren'us sur si'n la vibr'ant'a'n re'bril'o'n de ŝi'a bel'ec'o. Mult'a'j vir'o'j el la publik'o rigard'as ŝi'n.
La kurten'eg'o fal'as last'foj'e.
”Ĉu ver'e ŝi ne plaĉ'as al vi?” demand'as Laplace.
”Mi est'as tiom oft'e en'am'iĝ'int'a sur'scen'ej'e, ke por la viv'o jam neni'o rest'as al mi.”
La premier'o de'nov'e triumf'is. Bertrand kalkul'as la mon'o'n.
La aktor'o'j pav'e promen'as. Nur Gaspar'o re'ven'as en la vest'ej'o'n kun la kap'o klin'it'a.
Apenaŭ li de'met'is la peruk'o'n, iu frap'as la pord'o'n. La bilet'ist'in'o, kies larm'o'j sav'is iam por la teatr'o la grand'a'n Pierot'o'n. La jar'o'j al'port'ant'a'j al Gaspar'o rikolt'o'n de glor'o, tavol'iĝ'is en ŝi'a vizaĝ'o pro spur'o'j de kaŝ'at'a'j trist'o'j. Sed en la okul'o'j sen'ĉes'e flagr'as admir'o al la proksim'a kaj tamen tiel dist'a aktor'o.
”Kio okaz'is?”
La bilet'ist'in'o don'as al li kart'et'o'n, kaj Gaspar'o leg'as ”Boulevard des Capucines, 4.”
”Kies vizit'kart'o tio est'as?”
”De la bel'eg'a dam'o,” flustr'as la vir'in'o kaj kis'as per'rigard'e la vizaĝ'o'n de Pierot'o en spegul'o. ”Ekster'e atend'is mult'a'j vir'o'j por vid'i ŝi'n.”
Gaspar'o las'is fal'i la vizit'kart'o'n. Li met'is si'a'n vizaĝ'o'n en'man'e'n. La bilet'ist'in'o al'paŝ'as ne'kuraĝ'e al li.
”Kio okaz'is al vi? Ĉu vi ne rapid'as hodiaŭ hejm'e'n?”
”Ĉi tie mi fart'as pli bon'e.”
Li turn'as si'n al ŝi kun intim'a rigard'o: ”Vi'a nom'o est'as Aimé, ĉu?”
”Tio'n ja vi sci'as, ĉu?” ŝi rid'et'as dolor'e.
”Divers'aĵ'o'j miks'iĝ'as en mi'a kap'o. Oni vol'as forges'i kaj la akv'o'flu'o ŝir'as ankaŭ bord'o'j'n.”
”Eĉ ne kun ni'a'j aktor'o'j hodiaŭ vi ir'os?”
”Ne. Ĉu vi mal'ferm'os al mi ali'a'n el'ir'ej'o'n?”
Li tra'ir'as hast'e preter kelk'a'j brak'um'o'j, rifuz'as kelk'a'j'n invit'o'j'n al vesper'manĝ'o kaj for'ir'as tra flank'a el'ir'ej'o, la buked'et'o'n da konval'o'j en'man'e.
”Bon'a'n nokt'o'n, sinjor'o Deburau.”
”Bon'a'n nokt'o'n, Aimée. Pardon'u, ke iom mi forges'is ...”
La sol'ec'a vir'in'o star'as long'e ĉe la el'ir'ej'o sen ŝlos'i. Gaspar'o ir'as al Sejn'o. Li bezon'as spac'o'n, larĝ'a'n spac'o'n, alt'a'n firmament'o'n super si. Li ne est'as kontent'a pri si. Li batal'as kontraŭ imag'o'bild'o'j. La stel'o'j form'as bril'ant'a'n kolier'o'n kaj se Gaspar'o mal'lev'as la okul'o'j'n, li trov'as ĝi'n sur la river-surfac'o.
La re'foj'a prezent'ad'o de la nov'a teatr'aĵ'o est'is sam'e sukces'a.
En la vest'gard'ej'o bon'odor'as la konval'o'j, sed la loĝi'o mal'plen'as. Sed dum la paŭz'o Laplace sci'ig'as: ”Do tamen ŝi ven'is!”
Maria de Mandrot est'as pli pal'a kaj pli bel'a ol hieraŭ. Ŝi est'as sol'a. Ŝi aspekt'as kvazaŭ mal'san'a, pri'rigard'as ŝi'n la aktor'o'j.
Mi ne est'as jun'a frenez'ul'o, opini'as Gaspar'o, mi ne fal'os en log'ej'o'n, eĉ se ĝi est'us el diamant'o'j. Li vol'us tio'n dir'i fin'e de la prezent'ad'o al la bel'ul'in'o kun fier'eg'a'j okul'o'j. Sed la loĝi'o est'as mal'plen'a. Kelk'a'j konval'o'j velk'as sur'rand'e de la balustrad'o.
Post prezent'ad'o Gaspar'o atend'as sci'ig'o'n, sed neni'o ven'as.
”Ĉu vi ir'os de'nov'e tra la ali'a el'ir'ej'o?” demand'as Aimée.
”Ne. Kial?” mal'afabl'e respond'as Gaspar'o.
La nokt'o de'nov'e bon'ven'ig'as li'n apud Sejn'o. Mi ne vol'as vi'n, am'o, li konjekt'as. Sed laŭ la trist'o, kiu kresk'as en li, li re'kon'as ĝi'n. Ju pli obstin'a la lukt'o, des pli ard'a la sub'met'iĝ'o.
Kelk'a'j vesper'o'j pas'is. La loĝi'o rest'is mal'plen'a. La ses'a'n tag'o'n, kiam Gaspar'o est'is el'ir'ant'a el la dom'o, al'salt'is al li et'a knab'o, kies vizaĝ'o est'is kon'at'a al li. Jacques!
”Vi ne mort'is?” ek'vort'is la surpriz'it'a Gaspar'o.
”Ne, sinjor'o,” dir'is gaj'e la knab'o. ”Mi re'san'iĝ'is. Mi frekvent'as lern'ej'o'n.”
”Ĉu vi ne sent'as dolor'o'j'n?”
”Nur rar'e, kiam tro frost'as.”
”Tio ĝoj'ig'as mi'n. Kaj vi'a patr'in'o?”
”Ŝi send'as mi'n al vi.”
”Ĉu ebl'e iu ali'a mal'san'iĝ'is?”
”Jes. Fraŭl'in'o Maria.”
”Ĉu ir'i ankaŭ al ŝi lud'i?”
”Mi ven'is pet'i vi'n pri tio.”
”Vid'u, vid'u!” ek'rid'is Gaspar'o. Bon'e ili elekt'is la send'it'o'n.
”Kie loĝ'as tiu dam'o?”
”Sur bulvard'o de Capucins, numer'o kvar. Ŝi est'as tre brav'a. Mi ricev'is de ŝi jam mult'a'j'n lud'il'o'j'n. La pa'nj'o ir'ad'as kudr'i vest'aĵ'o'j'n por ŝi.”
”Kiu do send'is vi'n? La pa'nj'o aŭ fraŭl'in'o Maria?”
”La fraŭl'in'o dir'is, ke kiam vi est'is ĉe mi — kaj kiam vi ĉiu'sabat'e vizit'ad'as hospital'o'n — ke ebl'e vi ven'os ankaŭ al ŝi. Mi dev'as vi'n pet'i pri tio.”
”Vi est'as saĝ'a knab'o. Sed mi — ”
”Tiom ŝi trist'as. Vi ven'os, sinjor'o Deburau, ĉu?” direkt'is al li la knab'o fid'em'a'n rigard'o'n.
”Sci'ig'u, ke mi ven'os hodiaŭ vesper'e post la prezent'ad'o,”
dir'is Gaspar'o impet'e.
La knab'o ek'jubil'is, turn'is si'n, kaj jam vid'ebl'is nur li'a'j kalkan'o'j. Gaspar'o lev'is la man'o'n, sed jam est'is mal'fru'e. Li forges'is demand'i, kio'n far'as la amik'in'o de la patr'in'o — Margot.
Numer'o kvar, bulvard'o de Kapucen'o'j.
La koĉer'o salt'is mal'supr'e'n kaj apert'as la pord'et'o'n. Gaspar'o moment'o'n star'as antaŭ la en'ir'ej'o, sed la pord'o mal'ferm'iĝ'as pli fru'e ol li sonor'ig'is. Old'a mastr'in'o invit'as li'n kaj montr'as al li plu'a'n en'ir'ej'o'n.
Grand'a vestibl'o kun blank'a krad'o kaj kun volv'ramp'a'j plant'o'j. Salon'o inkrust'it'a per kverk'lign'o kun relief'a'j kaj or'a'j arabesk'o'j. Kontraŭ grand'a kamen'o venecia spegul'o. Kurten'o'j el purpur'a velur'o. Kristal'a lustr'o plen'a de kandel'o'j.
La okul'o'j de Gaspar'o vag'e migr'as de unu objekt'o al la ali'a kaj li'a mir'o pli'grand'iĝ'as. Drapir'aĵ'o en la kontraŭ'a pord'o ek'mov'iĝ'is. Ŝi aspekt'as tiel, kiel li vid'is ŝi'n en la loĝi'o. Jun'a, svelt'a, nigr'e vest'it'a, kun briliant'o'j en la har'ar'o. Sed ŝi'a rigard'o est'as agrabl'a kaj bon'kor'a. Plej bel'a'j est'as ŝi'a'j okul'o'j: vigl'a'j, mir'ant'a'j, mal'trankvil'a'j, virg'a'j, kvankam cert'e ili kaŝ'as sekret'o'n.
”Ĉu vi mal'san'as?” surpriz'it'e demand'as Gaspar'o.
”Mi eg'e mal'san'as,” dir'as ŝi kaj ŝi'a voĉ'o son'as velur'e, mol'e.
”Mi mal'san'iĝ'is pro la sopir'o ek'kon'i vi'n. Ĉu vi sid'iĝ'os?”
Fotel'o est'as teg'it'a per ĉin'a silk'o ĉeriz'kolor'a. ”Ĉu vi ne fuĝ'os de mi?” Ŝi etend'as la blank'a'n polm'o'n al li. Li ek'prem'as ĝi'n kaj prem'as aventur'o'n.
”Ĉu vi opini'as, ke mi sci'pov'as kurac'i?”
”Por mi'a mal'san'o mi sci'as nur unu medikament'o'n — ĝoj'o'n kaj konsci'o'n, ke vi est'as viv'ant'a. En vi'a vizaĝ'o est'as tiom da viv'o. Mi vol'as vi'n aŭd'i.”
”Mi ne kapabl'as parol'i.”
”Aŭd'i vi'a'n kor'o'n, amik'o Pierot'o?” Ŝi verŝ'is vin'o'n en kristal'a'j'n glas'o'j'n. ”Hav'i Pierot'o'n nur por mi mem — tio'n mi dezir'is.” Gaspar'o trink'as la unu'a'n vin'glut'o'n el la kristal'o.
El la okul'o'j de Maria mal'aper'as la virg'ec'o kaj rest'as en ili mister'o. Kiam ŝi ek'star'is, volupt'em'o ek'flagr'is el ŝi'a tut'a vizaĝ'o. Gaspar'o vol'as front'i al ŝi, kaj ankaŭ ek'star'as. Sed ŝi'a'j al'log'a'j okul'o'j jam al'proksim'iĝ'is al li'a vang'o. Ŝi al'prem'iĝ'as al li kiel vent'o.
Ŝi'a vang'o de'iĝ'as, kvazaŭ ŝi vol'us vid'i si'a'n kis'o'n. ĉu tial tiom da abnegaci'ad'o, Gaspar'o, tial tiom da mort'a'j tag'o'j, por ke iam ven'u fe'in'o kun diamant'o'j en la har'ar'o? Ŝi'a pur'a vang'o bon'odor'as, la korp'o flor'as. Super la kap'o cirkul'as ilumin'it'a kristal'o. Ard'ant'a spir'o inter'miks'iĝ'as reciprok'e. Gaspar'o tuŝ'as si'a'n frunt'o'n per trem'ant'a'j fingr'o'j.
”Kiel tio pov'is okaz'i? Mi est'as nur Pierot'o el Funambules.”
”Vi est'as la plej grand'a el Pierot'o'j,” flustr'as la fe'in'o kaj ŝi'a rid'et'o perd'as la sovaĝ'ec'o'n kaj de'nov'e far'iĝ'as ĉast'a.
Karolo kaj Rosin'a nun pli oft'e tra'nokt'as ĉe la najbar'o'j.
La patr'o ili'n ne am'as mal'pli; li port'ad'as al ili donac'et'o'j'n, li venad'as gaj'e, oft'e li kant'as — sed de'nov'e for'ir'as kaj long'e ne re'ven'as.
”Kial la patr'o rid'as?” demand'as la knab'in'o sinjor'o'n Aloizion.
”Ĉar li est'as feliĉ'a.”
Kaj adiaŭ'ant'e Gaspar'o'n, mem pli kaj pli mal'fort'a kaj mal'san'a, li dir'ad'as: ”Vi trov'is poem'o'n. Viv'u por la poezi'o!”
Gaspar'o ir'as, sed la konsil'o li'n ne kontent'ig'as. Ĉu mi perd'is la voj'o'n? Tamen mi vol'is la viv'o'n, ne la poezi'o'n. Ne nur la bril'et'o'n kaj flor'odor'o'n, sed ankaŭ la hom'a'n anim'o'n, ne volupt'o'n, sed ĝoj'o'n. Mi pli mal'san'as ol Aloizio. Mi ne vol'is fe'in'o'n, sed vir'in'o'n. Li tra'viv'is tiom mal'mult'e da ekzalt'o, ke li akcept'as ĝi'n eĉ kontraŭ si'a vol'o, li al'propr'ig'as ĝi'n, kvazaŭ li vol'us per tio kre'i si'a'n re'memor-trezor'o'n.
La unu'a est'as la plej riĉ'a. En ĝi en'as kurten'o'j el blank'a muslin'o, konverĝ'ant'a'j en arĝent'a'n roz'o'n, en'est'as en ĝi gondol'o el citron'a lign'o, punt'o'j, blank'a tener'o. Se vi rigard'as iom mal'supr'e'n, vi trov'as blank'a'n tapiŝ'o'n simil'a'n al neĝ'o'plen'a gazon'o kun dis'ĵet'it'a'j somer'a'j roz'o'j. Alt'a horloĝ'o tiktak'as. Kaj apud vi'a ŝultr'o spir'as la plej bel'a buŝ'o de Parizo.
Gaspar'o las'as si'n rav'i per luks'o kaj vant'em'o. La am'o long'e don'ad'is al li nur amar'o'n. Li'n mir'ig'is, kiom da dolĉ'ec'o est'as en ĝi. Li ricev'is feliĉ'o'n, sed ne po kvar mon'er'et'o'j. La feliĉ'o'n, kiu'n envi'as al li ĉiu'j duk'o'j el Parizo. Nur ĵet'ad'u sur ŝi'n vi'a'j'n mal'sat'a'j'n rigard'o'j'n, kiam ŝi ven'as en Oper'ej'o'n kaj ombr'as per si'a bel'ec'o ĉio'n tie lum'ant'a'n kaj bril'ant'a'n. Tiu bel'ec'o aparten'as al mi. Unu'a'foj'e li vant'em'as. Mi est'as, kiu sid'ad'as post la prezent'ad'o sur kusen'o'j ĉe roz'kolor'a kamen'o, sur mi'a ŝultr'o ripoz'as ŝi'a dorm'o, kaj mi'a voĉ'o dir'as al ŝi: ”Unu'a'foj'e en mi'a viv'o mi komenc'is dub'i pri pantomim'o. Per la vort'o'j oni pov'as esprim'i tiom da sent'o. Bedaŭr'ind'e, mi sci'pov'as tio'n mal'bon'e. Kaj tiom mi dank'as al la viv'o pro vi.”
Maria ne respond'as. Ŝi ek'silent'as oft'e ĝust'e tiam, kiam li atend'as ŝi'a'n respond'o'n. Kaj ŝi'a'j okul'o'j vag'as mal'proksim'e kaj sur ŝi'a'j lip'o'j est'as fremd'ec'a rid'et'o. Ŝi eskap'as de li. Li dev'as ek'tuŝ'i ŝi'n por konvink'iĝ'i, ĉu ŝi ne for'flug'as sam'temp'e kun si'a anim'o. Ali'foj'e ŝi intim'as, rid'as pri li'a'j ide'o'j kaj teatr'aĵ'o'j, aŭskult'as pri la vojaĝ'ad'o sur'ŝnur'e tra la tut'a Eŭrop'o.
”Ĉu ankaŭ mi rakont'u al vi mi'a'n pas'int'ec'o'n?” ŝi demand'as.
”Mi ne bezon'as ĝi'n kon'i. La sekret'o mi'n kontent'ig'as.”
”Ebl'e vi'n amuz'us futur'o?”
”Ne,” fort'ig'as Gaspar'o la man'plat'o'n. ”Las'u al mi la ide'o'n, ke iu feliĉ'o daŭr'as etern'e.”
De'nov'e ŝi silent'as. Ŝi'a man'o lev'iĝ'as kaj kares'as li'a'n har'ar'o'n, sed la lip'o'j silent'as. Kial provok'i la futur'o'n, kiam la nun'temp'o est'as tiel ne'kred'ebl'a?
Kiel bel'as dum tiu'j tag'o'j Parizo. La arb'o'j sur ital'a plac'o pomp'as per verd'aĵ'o, la blu'a firmament'o gaj'e si'n volb'as super la plac'o de Bastil'o, en ĉiu'j fenestr'o'j bril'as la sun'o. Gaspar'o en'teatr'e est'as plen'a de energi'o. Post la tag'o'j de ofend'iĝ'em'o ven'as moment'o'j, kiu'j plen'as de kamarad'ec'o kaj kompren'em'o. Por ĉiu li hav'as kuraĝ'ig'a'n vort'o'n. Li vol'as vid'i ĉirkaŭ si kiom ebl'e plej mult'e da feliĉ'o. Nur al Aloizio jam li ne pov'as help'i. En la tag'o, kiam oni nom'um'is la povr'ul'o'n bibliotek'ist'o, Gaspar'o trans'don'as li'n al fleg'ist'o'j en hospital'o, ĝis'ost'e magr'a'n.
”Ftiz'o,” murmur'et'is kurac'ist'o. ”Progres'int'a tuberkul'oz'o.”
Eg'e li bedaŭr'as Aloizion. Kiom da mizer'o'j ĉirkaŭ li tiel van'e batal'as kaj tiel amar'e est'as venk'it'a'j. La trist'o sub'fos'as ĝoj'o'n, kiam vesper'e li rapid'as al bulvard'o de Kapucen'o'j. Li sonor'ig'is. Sed la mastr'in'o komunik'as al li, ke la sinjor'in'o hodiaŭ mal'san'as kaj ne pov'as li'n akcept'i. En'fenestr'e est'as lum'o.
Se li dis'romp'us la vitr'o'n, ebl'e li ek'aŭd'us rid'o'n. Li paŝ'as sur kaj'o kaj li'a sarkasm'a rid'et'o cel'as kontraŭ li'n mem. Li pens'as pri la bel'a Maria. Ŝi don'is al li, kio'n ŝi pov'is don'i, kaj pren'is, kio'n ŝi vol'is. Pierot'o el Funambules est'is ŝi'a am'ant'o, oni rakont'os. Oni opini'os tio'n valor'a akir'aĵ'o, ĉar neni'u sci'as, kiel li est'is sen'defend'a kaj sincer'a en tiu lud'o.
Li ne pens'as nur pri Maria. Li vol'as re'memor'ig'i al si, kiu ide'o en'est'is en li last'a antaŭ ol li komenc'is narkot'i si'n far'e de arĝent'a ŝaŭm'o kaj pez'a'j bon'odor'o'j, kristal'o kaj muslin'o. Ne, mi'a'n mond'o'n sur'bulvard'a'n mi ne perfid'is. La teatr'o'n mi ne tromp'is. Al mi'a'j infan'o'j mi rest'is fidel'a. Kaj tamen est'is en mi unu klar'a ide'o kiam mi rest'is sol'a, pli sincer'a ol mi mem ol pli fru'e. Kie'n ĝi mal'aper'is? Kiu'n mi damaĝ'is? Tut'a'n semajn'o'n li ne kuraĝ'is frap'i la kon'at'a'n pord'o'n. Kiam de'nov'e tie'n li ven'is, li ek'vid'is star'i ĉe trotuar'o bel'a'n blu'kolor'a'n kaleŝ'o'n.
En ĝi sid'is Maria kun ne'kon'at'a jun'ul'o. Ŝi ek'vid'is li'n kaj el'klin'iĝ'is.
”Kie'n vi ir'as, amik'o?”
”Al kon'at'o'j,” respond'is Gaspar'o. Sed li paŝ'is al pord'et'o. La nigr'a'har'a jun'ul'o sur ali'a flank'o for'turn'is si'n.
”Kio'n far'as vi'a'j infan'o'j? Ĉu ili san'as?” demand'as Maria am'plen'e. Demand'o'n darfas ankaŭ la vir'o en'kaleŝ'e. Gaspar'o vid'as la okul'o'j'n de Maria, bel'a'j'n, elokvent'a'j'n; ili mal'kaŝ'as hodiaŭ si'a'n sekret'o'n kaj en'hav'as pet'o'n: amik'o Pierot'o, ek'kompren'u kaj ir'u...”
”Rosin'a est'as la unu'a en la tut'a lern'ej'o,” respond'as Pierot'o. ”Karolo est'is hieraŭ unu'a'foj'e en teatr'o.”
”Tio est'is por li cert'e grand'a impres'o,” rid'et'as Maria.
”Mi pet'as, pren'u por li tiu'n ĉi lud'il'o'n de mi!” Kaj ŝi don'as al li bel'a'n pup'o'n, fiks'it'a'n intern'e de la kaleŝ'o sur la pord'et'o.
”Ĉu vi permes'os?” ŝi turn'as si'n al la vir'o en'kaleŝ'e. La jun'ul'o jes'as kaj kis'as ŝi'a'n man'o'n. ”Ek!” vok'as Maria al la koĉer'o.
Gaspar'o sol'iĝ'is sur la trotuar'o. Li re'rigard'as. La man'o de Maria sving'is laŭ ne'difin'ebl'a mov'o — pli ver'e, kvazaŭ i'o'n ŝi for'ĵet'us ol adiaŭ'us.
Gaspar'o trov'as la voj'o'n al la hospital'o. ”Li agoni'as,” dir'as la kurac'ist'o.
”Mi aŭd'as, sed ne vid'as vi'n,” flustr'as Aloizio.
Tag'o'n post'e li renkont'iĝ'as ĉe'lit'e de la mort'a amik'o kun skulpt'ist'o David d’Angere, kiu ven'is pentr'i li'a'n last'a'n portret'o'n por medalion'et'o de la kompat'ind'a patr'in'o. La volum'et'o ”Gaspar'o de nokt'o” ĵus aper'is. Sed la mort'int'o ne plu ek'vid'os ĝi'n. Sol'a kun la skulpt'ist'o Gaspar'o akompan'as la mort'int'o'n sur li'a last'a voj'o al tomb'ej'o.
Post kiam oni al'port'is la ĉerk'o'n el la kapel'o, ek'furioz'is ŝtorm'o. Kaj dum la pastr'o preĝ'is super la tomb'o, fulm'o'j kruc'is la ĉiel'o'n kiel en la poem'o de Aloizio Bertrand.
Pro la krim'a karakter'o de teatr'aĵ'o'j prezent'at'a'j en iu'j teatr'o'j, oni titol'is bulvard'o'n du Templ'e jam de'long'e per krom'nom'o ”krim-bulvard'o”. La juli'a defil'o en la jar'o 1835 liver'is al ĉi tiu titol'o real'a'n en'hav'o'n. Oni est'is prepar'ant'a'j idili'a'n solen'o'n, okaz'e de kiu civit'an'o'j lud'is defend'ant'o'j'n de la ord'o kaj la reĝ'o mem kun si'a sekv'ant'ar'o est'is honor'ont'a ili'n per si'a ĉe'est'o. Aktor'o'j, statist'o'j, kant'ist'o'j vok'is je amikkoj; vend'ist'in'o'j kun jun'a'j labor'ist'in'o'j rid'is al si'a'j patr'o'j, frat'o'j, am'ant'o'j. Oni solen'is la kvin'a'n dat're'ven'o'n de la last'a revoluci'o.
Reĝ'o Ludovik'o Filip'o kun oficir'a korpus'o kaj kort'eg'an'o'j ek'ir'is revu'i la tut'a'n pariz'an garnizon'o'n star'ant'a'n laŭ'long'e de la bulvard'o'j. La ses'a legi'o de la naci'a gard'o, kies membr'o kun ali'a'j estim'at'a'j an'o'j de mini'teatr'o'j iĝ'is ankaŭ Gaspar'o Deburau, vic'iĝ'is antaŭ Turk'a Kaf'ej'o, kiu plen'is de ili'a'j famili'o'j.
Gaspar'o al'konduk'is tie'n ankaŭ si'a'j'n infan'o'j'n.
”Ĉu ili jam tiom el'kresk'is?” demand'is bon'e kon'at'a voĉ'o.
Margot kun si'a amik'in'o kaj plu'a'j ali'a'j vir'in'o'j sid'is apud unu el la tabl'et'o'j. Gaspar'o ek'hont'is sub fort'o de ŝi'a rekt'a rigard'o.
Ĉu ŝi sci'as pri li'a vant'em'a aventur'o, pri li'a tro'mem'fid'o kaj la fal'o? Cert'e ŝi sci'as. Sed ŝi'a'j brun'a'j okul'o'j rigard'is kviet'e kaj amik'e.
”Mi serĉ'as ni'a'n bilet'ist'in'o'n, mi vol'is konfid'i al ŝi la infan'o'j'n,” li dir'is.
”Mi pri'zorg'os ili'n,” propon'is Margot kaj pren'is Karolon kaj Rosin'a'n je ili'a'j man'o'j. ”Ĉu vi soif'as, infan'o'j? De tie vi vid'os bon'e. Kaj Karolo ĉi tie hav'as amik'o'n. Kie est'as Jakobo?”
”Dank'o'n,” ek'rid'is Gaspar'o. ”Post'e mi re'ven'os por la infan'o'j. Jam kvin jar'o'j pas'is, ĉu vi re'memor'as?”
De'for'e ek'son'is tambur'o'j kaj Gaspar'o rapid'is al si'a lok'o. La reĝ'a akompan'ant'ar'o proksim'iĝ'is. La gard'ist'o'j atent'o'star'is, sed reĝ'a'j soldat'o'j ili ne est'is. Ie tie aŭd'iĝ'is rimark'ig'o kontraŭ la reĝ'o kaj li'a sekv'ant'ar'o.
”Atent'u, ke tiu pir'o ne fal'u de'sur ĉeval'o.”
”Tiu marŝal-uniform'o taŭg'us por ni'a teatr'o.”
”Silent'o'n, li aŭd'os vi'n.”
La reĝ'o vetur'is lant'e laŭ'long'e de la unu'a vic'o kaj rigard'is la vizaĝ'o'j'n de la naci'a'j gard'ist'o'j kun afabl'ec'o, post kiu est'is tim'o. En la moment'o, kiam li trov'iĝ'is kun si'a akompan'ant'ar'o kontraŭ la Turk'a Kaf'ej'o, li lev'is la man'o'n por salut'i. Tiu'moment'e ek'vid'is la gard'ist'o'j kaj la hom'o'j mal'antaŭ'e en la kaf'ej'o, kiel en la fenestr'o de tri'a etaĝ'o de la trans'a mal'nov'a dom'o blind'ig'e ek'fulm'is, laŭt'iĝ'is mult'a'j surd'it'a'j knal'o'j unu post la ali'a, el'rul'iĝ'is fum'nub'o — kaj dum terur'kri'o'j kaj dolor'o'j, dum hen'ad'o de vund'it'a'j ĉeval'o'j en sang'flu'o'j tord'iĝ'is sur'ter'e vund'it'a'j oficir'o'j, soldat'o'j, vir'in'o'j kaj infan'o'j. Marŝal'o Mortier, general'o Lachasse kaj kun'e kun ili dek oficir'o'j kaj du'dek soldat'o'j agoni'is sur la pavim'o.
La gard'ist'o'j kur'e el'vic'iĝ'is kaj port'is dek'o'j'n da vund'it'o'j en la kaf'ej'o'n, kiu'n oni ŝanĝ'is je lazaret'o. Terur'ig'it'a, pal'a, la reĝ'o sink'is sur la fund'o'n de la kaleŝ'o. Neni'o okaz'is al li. Sur du lok'o'j de li'a ĉapel'o est'is paf'tru'o'j.
Ĝem'ad'o laŭt'iĝ'is sur la tut'a bulvard'o, de ĉie al'kur'ad'is hom'o'j, prem'iĝ'is ĉirkaŭ la sang'flak'o'j, serĉ'is kon'at'o'j'n, plor'eg'is, vok'is help'o'n. Dum la rest'o de la reĝ'a akompan'ant'ar'o for'rajd'is, polic'ist'o'j kaj soldat'o'j invad'is la dom'o'n apud la kaf'ej'o ”Mil Kolon'o'j”. Oni trov'is la ”eksplod-maŝin'o'n”, kiu konsist'is el du'dek kvin fusil'o'j, ŝarg'it'a'j per kugl'o'j kaj kun'ig'it'a'j per kanel'o kun pulv'o. Baldaŭ post'e oni kapt'is ankaŭ la far'int'o'n, korsik'an'o'n Fieschi. Komerc'ist'o Morey, kiu help'is al li konstru'i la mitral'o'n, ja difekt'is konsci'e kvar paf'il'tub'o'j'n, por ke Fieschi pere'u sam'temp'e kun si'a ag'o, kaj ne pov'u iu'n perfid'i; sed tiu ĉi intenc'o jam ne sukces'is. Ili perfid'is ankaŭ la tri'a'n help'ant'o'n, vetur'ig'ist'o'n Pepin, lant'e rajd'int'a'n antaŭ la kaf'ej'o; laŭ li Fieschi al'cel'is si'a'n maŝin'o'n.
Preskaŭ ĉiu'j famili'o'j de la gard'ist'o'j est'is sur teras'o de la kaf'ej'o. Dum la kri'ad'o, kiu aŭd'iĝ'is post la eksplod'o'j, ĉiu el ili aŭd'is kri'ad'i help'o'pet'o'j'n kaj dolor'a'n ĝem'ad'o'n de si'a'j plej kar'a'j. Kun terur'o en'vizaĝ'e ili prem'puŝ'iĝ'is en pas'ej'o al la kaf'ej'o, por ek'sci'i la ver'o'n.
Ankaŭ Deburau kur'is tie'n. Neni'u sci'is, ĉu la murd'ad'o fin'iĝ'is. La hom'o'j fal'ad'is unu sur la ali'a'n pro horor'o, sang'ad'o.
”Gaspar'o!” aŭd'iĝ'is impet'a voĉ'o.
Post la renvers'it'a tabl'o kaŭr'is vir'in'o'j. Margot prem'is ambaŭ infan'o'j'n al si tiel, ke ŝi ili'n ŝirm'is eĉ per si'a korp'o.
”Ĉu neni'o okaz'is al vi?” Ĉiu'j vir'in'o'j est'is pal'a'j kaj tim'ig'it'a'j.
”Kiu paf'is? Atenc'o? Ĉu est'as mort'ig'it'o'j? Kaj la reĝ'o?” oni demand'is altern'e.
Deburau al'sid'iĝ'is al ili sur'ter'e'n, feliĉ'a, ke neni'o mal'bon'a okaz'is al la infan'o'j. Sed apenaŭ li el'spir'is, de'nov'e li lev'iĝ'is.
”Ni dev'as help'i la vund'it'o'j'n.”
”Kaj la infan'o'j —?”
”Ĉu vi rest'os ĉe ili? Tio est'os pli sekur'a.”
Rapid'e al'vok'it'a'j kurac'ist'o'j liver'is al la vund'it'o'j la unu'a'n help'o'n. Hejm'ec'a'j ej'o'j de la kaf'ej'o plen'is de lament'ad'o kaj mal'ben'ad'o. Sed sur'bulvard'e jam est'is trankvil'o kaj nur purpur'a'j makul'o'j sur la pavim'o re'memor'ig'is, kio ĉi tie okaz'is.
Sur la milit'vetur'il'o'j est'is mort'ig'it'o'j for'las'ant'a'j la bulvard'o'n de la krim'o.
Kiam Gaspar'o re'ven'is al la teras'o, Margot est'is trankvil'ig'ant'a la tim'ig'it'a'j'n infan'o'j'n per gaj'a rakont'ad'o. Moment'o'n li star'is flank'e kaj observ'is ŝi'n. Ŝi kondut'is al ili iom embaras'e, kun ia kor'tuŝ'o, sed ŝi'a vizaĝ'o re'bril'is la patr'in'a'n tener'o'n, kaj la manier'o, laŭ kiu ŝi parol'is kun ili, est'is el'kor'a, amik'a. Ŝi'a amik'in'o kun et'a Jakobo est'is mal'proksim'iĝ'ant'a. La knab'o man'sving'is al Pierot'o.
Tio re'memor'ig'is al li la mesaĝ'o'n, kiu'n la knab'o iu'tag'e al'port'is al li. Tiam li vol'is demand'i Jakobon pri io, sed mank'is jam temp'o, post'e ĉio'n en'sorb'is vant'em'a ciklon'o de punt'o'j kaj arĝent'o.
Kio ĝi est'is? Li re'rigard'is la brun'a'j'n vang'o'j'n de Margot, ŝi'a'n frunt'o'n kun kelk'a'j sulk'o'j, ŝi'a'n firm'a'n kaj gaj'a'n buŝ'o'n.
Li paŝ'is al la infan'o'j.
”Ni ir'u hejm'e'n,” li invit'is ili'n.
Margot liber'las'is Rosin'a'n el la brak'um'o; rid'em'e ŝi ek'rigard'is Gaspar'o'n, kvazaŭ li'n dank'ant'e, ke li konfid'is al ŝi la infan'o'j'n. La infan'o'j kroĉ'iĝ'is al li'a man'o. Li sen'decid'e star'is plu.
”Feliĉ'e, ke neni'o mal'bon'a okaz'is al ili,” dir'is Margot embaras'e. Ankoraŭ li ne mov'iĝ'is kaj sur li'a vizaĝ'o aper'is re'memor'o'j, riproĉ'o'j, akuz'o'j. Tiam unu'a'foj'e dir'is li'a'j okul'o'j, ni ambaŭ est'is tro jun'a'j kaj ne sci'is disting'i inter sopir'o kaj viv'o. Ni hont'is unu antaŭ la ali'a. Ebl'e tio ni'n ambaŭ pli'bon'ig'is. Domaĝ'e, ke ni ne renkont'iĝ'is unu'a'foj'e pli tard'e!
Margot rigard'is li'a'n elokvent'a'n vizaĝ'o'n, li'a'j'n serioz'iĝ'int'a'j'n okul'o'j'n. Sed ne, dir'is la vizaĝ'o, ne est'as tard'e. Cert'e ni ir'is simil'a'j'n voj'o'j'n, ĉar ni kun'ven'is iu'n juli'a'n tag'o'n flank-ĉe'flank'o. Kaj li'a'j okul'o'j ek'bril'is per bril'o de la varm'eg'a tag'o, kiam oni risk'is la viv'o'n; ili tenebr'iĝ'is pro re'memor'o pri la nokt'o, kiam ili kuŝ'is apud si sur pavim'o, inter ali'a'j, kaj ŝajn'is al ili, ke neniam ili est'is kun iu tiom proksim'a'j.
Ankaŭ Margot ek're'memor'is.
Vi est'is ek'de tiu temp'o tiel proksim'a al mi, dir'is la amar'a'j sulk'o'j ĉirkaŭ li'a buŝ'o, sed mi ne kon'is voj'o'n al vi. Mi ne kapabl'is ir'i al propr'a kontent'o kaj preter'pas'i sam'temp'e la fremd'a'n dolor'o'n. Post'e la voj'o liber'iĝ'is, mi ek'paŝ'is kaj blind'ig'is mi'n la moment'o'j de la feliĉ'o, kiu'n ankoraŭ mi ne kon'is.
Margot sci'is, pri kio li medit'as.
Tio est'as mi'a kulp'o, konfes'is la kav'a'j sulk'o'j sur'frunt'e. Mi mis'voj'is. Mi kulp'is. Sed — kaj li'a'j okul'o'j de'nov'e ek'bril'is — tiam mi ne sci'is tio'n tiom cert'e. Mi ebri'ig'is mi'n per la nov'a liber'ec'o. Mi ne sci'is, kiom bel'as, hav'i en vir'in'o grand'a'n amik'o'n. Tio'n mi kompren'is nur post kelk'a temp'o.
Margot atend'is.
Hodiaŭ mi sci'as tio'n. Mi vid'as vi'n matur'a, lukt'ant'a pri vi'a viv'o, labor'em'a, nobl'a. Kruel'e vi pag'is por mizer'o en la jun'ec'o. Sed vi ne tim'as. Vi est'as fidel'a. Vi est'as brav'a. Vi est'as energi'a.
Kaj la vizaĝ'o de Gaspar'o dir'as: ”Mi ne pov'as vi'n tiel for'las'i.
Juli'o'j kun'lig'as ni'n. Ni rest'u kun'e.”
Margot kompren'as. Sed ŝi dir'as mal'laŭt'e: ”Vi dev'as tio'n el'dir'i, Gaspar'o.”
”Ir'u kun ni, Margot,” dir'as egal'e mal'laŭt'e Gaspar'o. ”Ni tiel sol'ec'as.”
En la profund'o de la okul'o'j de Margot varm'as bril'o. ”Ĉu vi opini'as, ke tio ebl'as?”
”Iam oni renkont'iĝ'as tard'e. Sed se ni ambaŭ tio'n eg'e dezir'os, ni est'os ebl'e preskaŭ feliĉ'a'j.”
Ili ne est'as jun'a'j kaj gaj'a'j. En ili'a'j anim'o'j est'as lac'o kaj rezign'o. Sed tamen ili sent'as en vent'o, blov'ant'a kontraŭ ili'n, promes'o'n de modest'a feliĉ'o. Ili ir'as firm'e, inter ili sci'vol'em'a'j kaj surpriz'it'a'j infan'o'j, kaj ili akcel'as la paŝ'o'j'n por ek'kapt'i la viv'o'n, al kiu fin'e ili trov'is la voj'o'n.
Tim'o nask'as kruel'ec'o'n. La atenc'int'o'j est'is ekzekut'it'a'j. Sed ministr'o Thiers konsil'as al la reĝ'o, ke li ne mal'help'u la sopir'o'n de la popol'o pri grand'ec'o, pri re'memor'o'j je la hero'a'j temp'o'j de Franci'o. Por la reĝ'o tio est'as pli sekur'a voj'o ol batal'o kontraŭ respublik'an'o'j. Li konsil'as transport'i la rest'aĵ'o'j'n de Napoleono el Sankt'a Helen'a en la patri'o'n.
Kaj se tio'n far'us la fil'o de la reĝ'o mem?
Ankaŭ en Funambules son'as el kant'o'j la re'eĥ'o'j de iam'a'j batal'o'j apud Abukir, apud Piramid'o'j, apud Vaterl'o.
Margot trans'loĝ'iĝ'is al Gaspar'o. Ŝi port'as la mal'honor'a'n pas'int'ec'o'n en'e kaj sci'as tio'n. Tial Gaspar'o streb'as kun tia insist'o pri divorc'o kaj nov'a ge'edz'iĝ'o. Tial Margot neniam riproĉ'as al li la viv'o'n kun Désirée. Ŝi sci'as, ke trov'is si'n du vrak'ul'o'j, sed ŝi'a bon'ec'o est'as kuraĝ'a, ne'ced'em'a kaj ŝi klopod'as, ke ili viv'u feliĉ'e sur si'a insul'o, kiel nur la hom'o'j tio'n sci'pov'as. Ŝi dev'as for'ig'ad'i la mal'fid'o'n de la et'a Karolo, sed Rosin'a jam de'komenc'e ŝi'n am'as. Kaj Margot for'pel'as ombr'o'j'n per gaj'ec'o, per kant'o kaj est'as firm'e decid'iĝ'int'a konserv'i la viv'o'n tiel tard'e re'komenc'it'a'n. Iu'tag'e ŝi ek'sci'is, ke ŝi hav'os infan'o'n kun Gaspar'o.
La anim'o de Gaspar'o plen'as de silent'a feliĉ'o. Li aĝ'os kvar'dek jar'o'j'n, ankoraŭ li ne est'as mal'jun'a. Margot est'as bel'a. Li'a kor'o trov'is am'o'n kaj amik'ec'o'n. La dank'em'o don'as al li riĉ'a'n hav'aĵ'o'n de afabl'ec'o, li sopir'as don'i si'n al la publik'o pli bon'a kaj pli aŭtent'a. Kvankam tiom da grand'a'j vir'o'j kaj vir'in'o'j cert'ig'is li'n pri li'a perfekt'ec'o, li ne ĉes'as prov'ad'i mov'o'j'n, oft'e stud'as si'n antaŭ'spegul'e, medit'as, kiel la viz'a ̧-fizionomi'o komplet'ig'as gest'o'n.
”Ne opini'u, ke mi plaĉ'as al mi mem,” li rid'et'as ĉe la spegul'o al Margot. ”Infan'o'j ankaŭ lern'as skrib'i, ĝis ili hav'as rutin'a'n man'o'n. Kaj mi dev'as sci'i skrib'i sur'vizaĝ'e'n sent'o'j'n kaj pens'o'j'n.”
Krom Margot oft'e observ'as li'n la et'a Karolo kaj iam ili traf'as li'n imit'ant'a la mov'o'j'n de la patr'o.
”Ankaŭ li cert'e est'os aktor'o,” opini'as Margot.
”Tia'n sort'o'n mi ne dezir'us al li. Tio est'as dolor'plen'a karier'o. Ekzist'as tamen tiom da meti'o'j.”
”Kiu'n meti'o'n vi elekt'us por mi?” demand'as Karolo.
”Ankoraŭ sufiĉ'e da temp'o.”
”La aktor'ad'o ankaŭ est'as meti'o, ĉu?”
”Jes, sed est'as diferenc'o inter meti'o kaj art'o. En art'o meti'o jam ne vid'iĝ'as.”
”Kaj kio'n oni bezon'as por far'iĝ'i art'ist'o? Kio'n plej mult'e?”
”Kio'n plej mult'e?” ripet'as Deburau medit'ant'e pri la demand'o. ”Ebl'e — mult'e am'i la hom'o'j'n kaj eg'e am'i la art'o'n.”
La demand'o'j de Karolo mult'iĝ'as. Margot dev'is kudr'i por li et'a'n pierot'a'n kitel'o'n.
”Ne sub'ten'u en li stult'a'j'n ide'o'j'n.”
”Tio est'as nur infan'lud'o. Tiel li ĝoj'is.”
Sed Karolo ne rar'e surpriz'as li'n per demand'o, pri kiu dev'as la patr'o mem en'pens'iĝ'i. ”Pa'ĉj'o, kie en'vizaĝ'e sid'as la bon'ec'o?”
”En la okul'o'j, knab'o, sur la vang'o'j kaj sur la buŝ'o.”
”Kaj la saĝ'ec'o?”
”Sur'frunt'e kaj en brov'o'j.”
Iam sent'as si'n Gaspar'o lac'a. Iam la mal'facil'aĵ'o'j de la spir'ad'o kaj dolor'o'j sur'brust'e anonc'as la jar'o'j'n de la jun'ec'o, nokt'o'j'n en nebul'o'j kaj en mal'varm'a'j stel'o'j, vojaĝ'o'j'n tra mal'agrabl'a'j aŭtun'o'j. Sed sur'scen'ej'e li pov'as spir'i pli facil'e ol sur'strat'e. Eĉ se li'n tiran'us tus'ad'o kaj mank'o de aer'o en la vest'gard'ej'o'j, tuj kiam li ven'as inter kulis'o'j'n, est'as venk'it'e. La entuziasm'a anim'o venk'as korp'o-lez'o'j'n. Ĉu li ne de'ven'as el land'o, kie oni sci'as batal'i ĝis la last'a spir'o? Li ne ced'as. La akcident'o'j de Pierot'o est'is ĉiam pli evident'a'j. Li'a'j'n mal'facil'aĵ'o'j'n kaj esper'o'j'n sent'is ĉiu'j en la publik'o kiel si'a'j'n propr'a'j'n. Li est'is pli gaj'a ol iam kaj la hom'o'j rid'is.
Iam dimanĉ'e post la post'tag'mez'a prezent'ad'o Deburau ir'ad'is kun si'a edz'in'o kaj la infan'o'j promen'e al la rand'o de Parizo, de temp’ al temp'o ili vesper'manĝ'is en restoraci'o, kaj post'e Margot akompan'is li'n kun la infan'o'j de'nov'e al la teatr'o.
Ankaŭ la dek'ok'a'n de april'o en la jar'o 1836 ili atend'is li'n.
Kiam li el'ir'is, la spekt'ant'o'j salut'is li'n per la kutim'a'j ek'kri'o'j kaj dum'voj'e ankoraŭ akompan'is li'n ar'et'o de jun'ul'o'j. Deburau sci'is, ke li dev'as toler'i ili'a'n sci'vol'em'o'n; tial pacienc'e li respond'ad'is al ili, kaj nur sur la bord'o de Valma li turn'iĝ'is al ili kaj el'kor'e ili'n dank'is.
”Ĝis re'vid'o, amik'o'j!”
Sed la famili'o tiu'tag'e ne sol'iĝ'is. Iu eg'e kuraĝ'a meti'ist-help'ist'o, pli'e instig'at'a de si'a majstr'o kaj li'a edz'in'o, sekv'is Deburauon kaj ne si'n las'is for'rifuz'i. Vol'ant'e si'n eminent'ig'i antaŭ si'a majstr'o, kiu per tio bon'e amuz'is si'n, kaj por ke oni pov'u li'n bon'e aŭd'i, li al'met'is la polm'o'j'n al si'a buŝ'o kaj provok'e ek'vok'is: ”Jen la mizer'a ŝnur'grimp'ant'o Pierot'o! Nur rigard'u li'n, kiel li fanfaron'as kun si'a Margot! Arleken'o konduk'as si'a'n Arlekeninon.”
”Li kon'as mi'n,” dir'is angor'e Margot.
”Ne tim'u!” dir'is Deburau, pren'is la infan'o'j'n kaj rapid'e ŝanĝ'is direkt'o'n de la voj'o.
Ili eskap'is for de la kri'o'j, kiu'j eĥ'is post ili el'for'e.
”Ni re'ven'u hejm'e'n,” insist'is Margot.
Ankaŭ Deburau est'is ekscit'it'a, sed li ek'reg'is si'n kaj vol'is trankvil'ig'i ankaŭ Margotan kaj la infan'o'j'n, kiu'j tim'ig'it'e re'rigard'is. Sed montr'iĝ'is, ke la eksces'ant'o'j ili'n post'sekv'is kaj decid'iĝ'is de'nov'e konflikt'i kun Gaspar'o kaj fakt'e post du hor'o'j je fin'o de la promen'o, ili sukces'is.
”Li est'as tiu pajac'o,” kri'is la ebri'a jun'ul'o plen'buŝ'e. ”Kiu ne kon'as li'n, tiu rigard'u. Jen la mizer'a klaŭn'o konduk'ant'a putin'o'n Margot. Jen baldaŭ li hav'os kun ŝi arleken'id'a'n bastard'o'n!”
Gaspar'o ek'rigard'is la pal'iĝ'int'a'n edz'in'o'n, sed ŝajn'ig'is neni'o'n aŭd'i. La et'a Karolo halt'is: ”Pa'ĉj'o, de'nov'e est'as tie ĉi la hom'o, kiu insult'as vi'n.”
Gaspar'o puŝ'et'is iom la fil'o'n kaj sign'is al li silent'i. Sed la kri'ad'o ne ĉes'is, kaj hom'o'j sur'strat'e re'rigard'is kaj rapid'is pli proksim'e'n. Tiam Deburau turn'is si'n kaj dir'is per si'a karakteriz'a vizaĝ'o! ”Mi pet'as vi'n, las'u ni'n en trankvil'o!”
”Nur ne supr'e'n'lev'u la naz'o'n!” ek'kri'is la jun'ul'o respond'e.
”Pri kio ci fier'eg'as? Ĉu ebl'e pri tiu ci'a ...”
Tiam Deburau al'paŝ'is al li je kelk'a'j paŝ'o'j kaj demand'is li'n mal'laŭt'e: ”Kio'n vi vol'as de mi? Ĉu iel mi damaĝ'is vi'n?”
”Eksped'u ci'n for,” re'bat'is la jun'ul'o. ”Mi fajf'as pri ci kaj pri ci'a putin'o ankaŭ!”
Mult'a'j hom'o'j tio'n aŭd'is. Kelk'a'j el ili ek'rid'is. Gaspar'o est'is dolor'e vund'it'a kaj sen'konsil'a. Minac'e li lev'is baston'o'n, kiu'n li ten'is mez'e. Ŝajn'is, ke la jun'ul'o ek'tim'os kaj for'ir'os. Sed la majstr'o, sam'e ebri'a, instig'is li'n. La jun'ul'aĉ'o ĵet'iĝ'is do per'pugn'e kontraŭ Gaspar'o. Gaspar'o ek'sving'is la baston'o'n, sed Margot, kiu ek'vid'is tio'n, salt'is al li kaj pend'ig'is si'n sur li'a'n ŝultr'o'n. Malgraŭ tio la baston'o ek'bat'is. La jun'ul'o teren'fal'is.
Li far'is kelk'a'j'n ŝancel'paŝ'o'j'n, apog'is si'n kontraŭ mur'o kaj fal'is de'nov'e sur trotuar'o'n, sur amas'o'n da ŝton'o'j.
Hom'o'j kur'e al'ven'is ĉirkaŭ li. Oni ven'ig'is kurac'ist'o'n. Deburau est'is for'ir'ant'a. Margot apog'is li'n. Ili konsol'is unu la ali'a'n, ke ebl'e al la mal'feliĉ'ul'o neni'o okaz'is.
De'nov'e kaj ripet'e Gaspar'o re'memor'ad'is al si la scen'o'n, kiel ĝi okaz'is, ek'de la komenc'o ĝis la tragik'a fin'iĝ'o. Li riproĉ'is al si, ke li ne obe'is Margotan, kulp'ig'ad'is si'n pri abrupt'ec'o, cert'ig'ad'is si'n, ke li ne hav'is mal'bon'a'n intenc'o'n.
Li anonc'is si'n al komisar'o de si'a distrikt'o. Li hav'is mal'bon'a'n nokt'o'n. Ven'int'a'n tag'o'n li ek'sci'is, ke la meti'a help'ist'o Viélin mort'is pro lez'o de la krank'o. Post'tag'mez'e en'ven'is en loĝ'ej'o'n de Deburau polic'ist'o'j kaj prezent'is al li arest'ordon'o'n de enket'ant'a juĝ'ist'o Jourdain. Ili inspekt'is la loĝ'ej'o'n kaj konfisk'is la baston'o'n.
Gaspar'o for'las'is la hejm'o'n deprim'it'e kiel neniam. Kio atend'as li'n en la moment'o, kiam li komenc'is de'nov'e viv'i, kiam li'a art'o pov'is tiom don'ad'i al hom'o'j, kiam bezon'is li'n la infan'o'j kaj kiam dev'is baldaŭ en'mond'iĝ'i nov'a infan'o. Ĉu tio est'as fin'o? Tiu'tag'e li dorm'is jam en mal'liber'ej'o de St. Pélagie.
Neni'u vol'is kred'i la raport'o'n en la ĵurnal'o'j. La dolĉ'a kaj bon'far'a Pierot'o murd'is? La donac'ant'o de gaj'ec'o, rid'o kaj bon'a humor'o mort'ig'is?
Sed la detal'o'j konfirm'as la ag'o'n.
La bulvard'o'j divid'iĝ'as por kaj kontraŭ. Envi'ul'o'j forĝ'as inkandesk'a'n fer'o'n kaj help'as al la mal'bon'a akcident'o. Ili mal'honor'as li'n, parol'as pri li'a koler'em'o, ofend'iĝ'em'o, pri la mal'bon'a karakter'o. Se li mort'ig'is hom'o'n, cert'e li ag'is tiel pro ofend'it'a vant'em'o, pro venĝ'em'o. Ali'a'j kuraĝ'e li'n defend'as: Musset, Gautier, Sand. La el'don'ist'o Bourdin el'don'is kaj vend'is du'dek kvin mil konciz'a'j'n biografi'o'j'n pri Deburau po kvar centim'o'j.
Bertrand komisi'is la rol'o'n de Pierot'o eksperiment'e al Henri, kiu dum'tag'e est'is funebr'a salajr'ul'o kaj aspir'is anstataŭ'ig'i plor'o'n, kiu'n tiom li ĝu'is dum'tag'e, per vesper'a rid'o. Post tiu li el'prov'is la plej bon'a'j'n kaj popular'a'j'n komik'ul'o'j'n, sed la publik'o ne ven'is.
Gaspar'o en la mal'liber'ej'o plen'is de mal'ĝoj'o. Eg'e li bedaŭr'is la mort'ig'it'a'n jun'ul'o'n. ”Nepr'e mi ne antaŭ'vid'is, ke mi lez'os li'n,” li ripet'as al la juĝ'ist'o preskaŭ plor'e. ”Neniam iu'n mi mal'just'um'is. Se mi est'us sci'int'a, kiel ĝi fin'iĝ'os, prefer'e mi las'us mi'n ek'bat'i. Mi baston'sving'is hazard'e kaj traf'is li'n.”
”Pri tio decid'os tribunal'o.”
”Mi sci'as, sinjor'o juĝ'ist'o. Sed mi mem tio'n neniam pardon'os al mi. Tiu jun'ul'o cert'e hav'is ge'patr'o'j'n, am'at'in'o'n...”
”Li hav'is neniu'n kaj jam kelk'foj'e li est'is pun'it'a pro ŝtel'ad'o.”
”Aĥ tio ne grav'as. Nur konsol'as mi'n, ke li sol'is kaj ke mi'a kulp'o ne est'as pli grand'a pro la fremd'a aflikt'o. Tamen, sinjor'o juĝ'ist'o, sur mi'a man'o rest'as sang'o — kaj por tiu, kiu la hom'o'j'n ver'e am'as, tio est'as terur'a sent'o.”
”Vi ag'is sen'pri'pens'e.”
Deburau mal'jun'iĝ'int'a dum tiu'j kelk'a'j tag'o'j je dek jar'o'j, klin'is la kap'o'n. Margot ne pov'is li'n vizit'i. La ekscit'iĝ'o kaŭz'is antaŭ'temp'a'n nask'iĝ'o'n de la infan'o. Tiu est'is knab'in'o kaj ricev'is la nom'o'n Magdalena. Aktor'o'j ven'is anonc'i al li tio'n, sed kaŝ'is la fakt'o'n, ke la knab'in'o eg'e mal'san'as.
”Kiel ili viv'as? Ĉu ili ne mal'sat'as?” zorg'as pent'e Gaspar'o.
”Ne tim'u, ni help'os ili'n.”
”Kiu prezent'as Pierot'o'n?”
”Last'foj'e Klement'o.”
”Kiom'foj'e mi dir'is al Bertrand, ke por tiu rol'o li ne taŭg'as.”
”Ne tim'u. La teatr'o mal'plen'as. Oni atend'os vi'n.”
Mal'ĝoj'e li adiaŭ'as kaj viv'as nur du'on'e. La tag'o'j en la ĉel'o lant'e tren'iĝ'as kaj ekster la mur'o'j de la mal'liber'ej'o la viv'o plu'ir'as, infan'o'j rid'as, teatr'o'j lud'as. Semajn'o vic'iĝ'as al semajn'o. La juĝ'a enket'ad'o daŭr'as jam unu monat'o'n. Parizo en'ven'as somer'e'n.
Fin'e al'proksim'iĝ'is la tag'o de la juĝ'a proces'o. Ankaŭ la akuz'ant'o kred'is, ke Deburau ne far'is la ag'o'n konsci'e. Sed la paragraf'o 309 de la pun'leĝ'o fiks'as eĉ por krim'o de ne'konsci'a mort'ig'o pun'o'n en long'o de du'dek jar'o'j en bagn'o; se oni konsider'as ĉiu'j'n mal'pli'grav'ig'a'j'n cirkonstanc'o'j'n, minimum'e du jar'o'j'n en'karcer'e.
Redaktor'o de la ”Juĝ'ist'a Bulten'o” publik'ig'is la 22-an de maj'o interes'a'n artikol'o'n pri la komenc'o de la proces'o.
”Oni al'konduk'is Deburau-on; li paŝ'as ne'kuraĝ'e, ne'cert'paŝ'e. Li ŝajn'as est'i emoci'it'a. Ver'e kelk'a'j larm'o'j aper'is en li'a'j okul'o'j kaj ili akir'us por li cert'e inklin'o'n de la publik'o, se tiu ne aparten'us al li jam de'long'e. Unu'e mir'ig'it'e li ek'rigard'is al la elegant'a parter'o. Sed tio ne et'as la mond'o, kiu'n serĉ'as Deburau. Tie'n for'e'n rigard'u, en profund'o'n de la juĝ'ej'o. Tie est'as vi'a efektiv'a publik'o, en veŝt'o'j kaj kun re'fald'it'a'j manik'o'j, la kvar'groŝ'a publik'o, kiu hodiaŭ ekstra'ordinar'e pag'is neni'o'n. Fakt'e, nur vid'u, kiam rigard'o'n inter'ŝanĝ'is reciprok'e tiu ĉi publik'o kaj ĝi'a pajac'o. Konstat'u, kiel ĝoj'o, kiu subit'e el'radi'as el la makul'it'a'j kaj tamen hel'iĝ'ant'a'j vizaĝ'o'j, re'spegul'as si'n sur la pal'a kaj trist'a vizaĝ'o de la mal'feliĉ'a ĉeĥ'o.
La publik'o kon'as Pierot'o'n el Funambules, sed ne kon'as Deburau-on. Ĝis nun ĝi ne vid'is la real'a'j'n trajt'o'j'n de si'a kar'a klaŭn'o ali'e ol post la farun'um'it'a mask'o, sen kiu ĝis nun li ne montr'iĝ'is sur la scen'ej'o. Neniam ĝi aŭd'is li'n ek'parol'i! Ĝi kon'as li'a'n karakteriz'a'n sprit'a'n kaj ŝerc'em'a'n gest'o'n, sen'fin'e ŝanĝ'iĝ'ant'a'n esprim'o'n de la vizaĝ'o, sed li'a'n voĉ'o'n ĝis nun ĝi ne aŭd'is. Ĉu vi kompren'as tiu'n sci'vol'em'a'n interes'o'n? Nu, ni, kiu'j hav'as bon'ŝanc'o'n vid'i de proksim'e la grand'a'n art'ist'o'n, ni pov'as mal'kaŝ'i al vi, ke li'a har'ar'o est'as kaŝtan'kolor'a, ke li'a aspekt'o est'as afabl'a kaj modest'a, li'a'j mov'o'j moder'a'j. Li ŝajn'as est'i pli jun'a ol ver'e li est'as, li est'as en mal'hel'a vest'o kiel vi kaj mi. Mi pov'as ankaŭ cert'ig'i vi'n, ke li parol'as kiel ali'a'j hom'o'j, ĉar ĝust'e antaŭ kelk'a'j moment'o'j mi ek'aŭd'is li'n klar'e ek'parol'i kelk'a'j'n vort'o'j'n kun li'a gard'ist'o. Sed silent'u — la proces'o komenc'iĝ'as.”
Prezid'ant'o de la tribunal'o al'ir'is al la enket'ad'o.
”Akuz'it'o, vi'a nom'o?”
”Johano Baptist'o Gaspar'o Deburau.”
”Kie vi nask'iĝ'is?”
”En Nov'a Kolonj'o, en Bohemi'o.”
”Kiu'n aĝ'o'n vi hav'as?”
”Baldaŭ mi est'os kvar'dek'jar'a.”
”Vi nask'iĝ'is en ekster'land'o. Kiel long'e vi est'as en Franci'o?”
”Mi for'ir'is, kiam mi aĝ'is ok jar'o'j'n. En Franci'o mi est'as tri'dek du jar'o'j'n.”
”Vi'a profesi'o?”
”Teatr'a art'ist'o.”
”Rakont'u al ni, kiel okaz'is la scen'o la dek'ok'a'n de april'o.”
Deburau pez'vort'e, kun oft'a'j paŭz'o'j pri'skrib'is la mal'feliĉ'a'n promen'o'n, la insult'o'j'n de la jun'ul'o, la kolizi'o'n kun li. Neni'o'n li ne'is, nur ripet'is, ke la jun'a Viélinon li ne vol'is vund'i.
La prezid'ant'o ordon'is enket'ad'o'n de la atest'ant'o'j. La atest'ant'o Marolis, kiu observ'is la scen'o'n, dir'is: ”Kiam tio okaz'is, mi riproĉ'is sinjor'o'n Léger, kial li permes'is al si'a dung'it'o ofend'i la akuz'it'o'n. Sinjor'o Léger dir'is al mi, ke li mal'permes'is tio'n al li. Sed la akuz'it'o mem rimark'ig'is, ke tio ne est'as ver'o, mal'e, ke sinjor'o Léger daŭr'e instig'is si'a'n sub'majstr'o'n. Kaj Léger dum'e silent'is.”
Simil'e depozici'is ĉiu'j atest'ant'o'j.
”Mi dir'is al sinjor'o Léger sur'lok'e, ke li est'as kanajl'o kaj ke tio'n li kaŭz'is,” dir'is ali'a atest'ant'o, sinjor'o Sartelet. ”Kaj tuj mi don'is al sinjor'o Deburau mi'a'n adres'o'n, se li bezon'us ni'n. Mi dir'is al li: ’Vi hav'as bon'ŝanc'o'n, ke ni ĉe'est'is kaj pov'as atest'i la ver'o'n.’ Sed li respond'is al mi: ’Ĝi est'as feliĉ'o kaj mal'feliĉ'o.
Se mi est'int'us sol'a, cert'e mi toler'us la ofend'o'j'n plu. Sed antaŭ tiom da hom'o'j tamen nur mi vol'is mi'n defend'i kontraŭ la humil'ig'o kaj tial mi halt'is.”
Tiu ĉi simpl'a atest'aĵ'o efik'is ĉiu'j'n per profund'a impres'o.
Direktor'o Bertrand, ven'ig'it'e, ke li parol'u pri la karakter'o de la akuz'it'o, rakont'is pri li'a moder'ec'o kaj afabl'ec'o. Sinjor'o Dessmousseaux, ofic'ist'o el ministeri'o de milit'o, loĝ'ant'a en la sam'a dom'o kiel Deburau, dir'is, ke la tut'a ĉirkaŭ'aĵ'o kred'as je li'a sen'kulp'o, kaj kiam dis'vast'iĝ'is la trist'a nov'aĵ'o, aspekt'is tio, kvazaŭ ĉiu famili'o sufer'us grav'a'n perd'o'n.
Polic'a komisar'o Hazmonnet atest'is, ke li kon'as la akuz'it'o'n dek jar'o'j'n, ĉiam alt'e li taks'is li'a'n human'ec'o'n kaj bon'kor'ec'o'n.
Prokuror'o Tardif ripet'is la akuz'o'n.
Defend'ant'o est'is advokat'o Delange, post'a ministr'o de just'ec'o.
”Ne mult'o mank'as kaj oni kred'us je la fat'o,” li dir'is. ”Deburau, fundament'a ŝton'o de teatr'o Funambules, lud'as ĉiu'dimanĉ'e. Li ricev'is feri'o'n post'tag'mez'e, la unu'a'n foj'o'n ek'de la temp'o, kiam li edz'iĝ'is. Kaj vi sci'as, kio okaz'is.” Li emfaz'is, per kia'j ofend'o'j mal'feliĉ'a Viélin incit'is la akuz'it'o'n kaj kia'hazard'e okaz'is li'a vund'iĝ'o. ”Ĉiu ĉi tie laŭd'is al ni la karakter'o'n de Deburau. Li est'as bon'a edz'o, eminent'a patr'o kaj la nun'temp'o cert'e al'skrib'os je li'a kont'o merit'o'n, ke li est'as ankaŭ konscienc'a naci'a gard'ist'o.”
En la aŭditori'o est'iĝ'is gaj'a etos'o, sed la prezid'ant'o dir'is: ”Kiu konscienc'e aktiv'as en la gard'o, tiu est'as honest'a civit'an'o. Ni hav'as ĉi tie petici'o'n, kiu'n sub'skrib'is tri'cent naŭ oficir'o'j kaj soldat'o'j de la blu'a batalion'o de la ses'a legi'o. Tiu'j total'e garanti'as pri la sen'kulp'ec'o de la akuz'it'o.”
”Mi pov'as fin'i,” dir'is la plend'ant'o. ”Deburau dum si'a tut'a viv'o rid'ig'ad'is ali'a'j'n. Ni ne kondamn'u al larm'o'j ĉi tiu'n honest'a'n vir'o'n kaj li'a'n edz'in'o'n, la jun'a'n famili'o'n por kies viv'ten'ad'o'n neces'as li'a labor'o.”
La konsult'iĝ'o de la kort'um'o daŭr'is nur kelk'a'j'n minut'o'j'n.
Deburau ne est'is re'kon'it'a kulp'a pri la akuz'a ag'o kaj la prezid'ant'o deklar'is li'a'n absolv'o'n.
Deburau star'is dum deklar'o de la verdikt'o sen'mov'e, en streĉ'o, kaj tamen profund'e en'pens'iĝ'int'a. Ŝajn'is, ke la verdikt'o'n li ne kompren'is. Nur kiam si'n tra'puŝ'is al li amik'o'j el la teatr'o, aper'is sur li'a vizaĝ'o sen'mezur'a ĝoj'o. Margot li'n ard'e ĉirkaŭ'pren'is, li al'prem'is ŝi'n al si kun sen'fin'a tener'o.
”Viv'u Deburau!” vok'is plur'a'j voĉ'o'j el la publik'o.
Mal'feliĉ'a, ne'kutim'a premier'o fin'iĝ'is bon'e.
Antaŭ la juĝ'a palac'o atend'is la am'at'a'n aktor'o'n kelk'mil hom'o'j por salut'i li'n. Gaspar'o paŝ'is al vetur'il'o, kiu'n mend'is Bertrand. Fin'iĝ'is monat'o de angor'a'j turment'o'j. Fin'o de maj'o rid'is el ĝarden'o'j.
En la gazet'o ”Teatr'a mond'o”, kiu'n fond'is Gérard de Nerval kaj ĉirkaŭ kiu li koncentr'is mult'e da interes'a'j art'ist'o'j, ni leg'as sub titol'o ”Re'ven'o de Deburau”: ”La tribunal'a pord'eg'o mal'ferm'iĝ'is, la liber'ig'a verdikt'o re'don'is Deburau-on al la famili'o, infan'o'j, amik'o'j sur bulvard'o.
La sekv'a'n merkred'o'n post'e teatr'o Funambules ilumin'is si'a'n fasad'o'n por solen'i la re'ven'o'n de la am'at'a pajac'o, intim'a amik'o de silent'o, amik'o de pied'bat'o'j, Aĥil'o de streĉ'it'a ŝnur'eg'o, kies Homero kaj Anakreonto far'iĝ'is Janin. Neniam, de kiam oni memor'as, okaz'is io tiel el'kor'a, kiel est'is la bon'ven'ig'o, kiu'n prepar'is al Deburau la deput'it'ar'o'j el ĉiu'j kvartal'o'j de Parizo... Jes, Deburau, en'korp'iĝ'int'a mok'o, ironi'o, kiu far'iĝ'is hom'o, person'ig'it'a pajac'o, tiu Deburau hav'is humid'a'j'n okul'o'j'n kaj ni, kiu'j'n invad'o en la salon'eg'o'n kaj atak'o al loĝi'o'j for'pel'is post kulis'o'j'n, ni vid'is li'a'n kor'tuŝ'iĝ'o'n de'proksim'e kaj ni kompren'is, ke tiu ĉi aktor'o, kiu lud'is kaj viv'is en'ombr'e, en'tenebr'e kaj en silent'o, pov'is tra'viv'i egal'e ĝust'e tiom da ĝoj'o, ekstaz'o kaj rav'iĝ'o, kiom al'port'ad'as fest'o'tag'o'j, triumf'o'j kaj sukces'o'j en la plej grand'a'j teatr'o'j. Kaj Deburau hav'is motiv'o'n por plor'i. Ĉar pov'is okaz'i al li, ke li al'kroĉ'us la kostum'o'n sur la sam'a'n najl'o'n kaj pren'us la blank'aĵ'o'n sur si'a'n ĉifon'o'n, sed ne plu renkont'iĝ'us kun la sam'a rid'o kaj kun entuziasm'o kiel antaŭ'e. Ĉar li, kiu kutim'e pun'as per rid'o, mem ek'plor'is ankaŭ unu'a'foj'e pro trist'o. Sed feliĉ'e ĉio jam est'is sur si'a lok'o. Mult'signif'a'j art'ist'o'j kaj glor'a'j verk'ist'o'j part'o'pren'is ĉi tiu'n re'ven'o'n kaj al'rapid'is kun tia avid'o, kvazaŭ ili ir'us de'nov'e rigard'i Molier'o'n.”
Ke de'nov'e li darfis sur la scen'ej'o'n, ke oni akcept'is li'n, rid'is, aplaŭd'is, tio ŝajn'is al Gaspar'o la plej grav'a nur ĉe la unu'a'j paŝ'o'j post li'a re'ven'o. Sovaĝ'e li impet'is sur la scen'ej'o'n en la unu'a'j vesper'o'j, mal'sat'a pri prezent'ad'o, kiu est'is por li la viv'o.
Kiam li re'ven'is hejm'e'n, konsci'e li defend'is si'n kontraŭ la dorm'o, por pov'i kun si'a tut'a konsci'o akcept'ad'i ĝu'o'n de spir'ad'o, kiu aŭd'iĝ'is apud li, plur'a spir'ad'o, kiu'n li preciz'e disting'is kaj kiu li'n trankvil'ig'ad'is. Sed tiu ĉi silent'a akord'o ne'long'e post la re'ven'o dis'er'iĝ'is. La viv'o de la et'a Magdalena esting'iĝ'is baldaŭ post la re'ven'o de Gaspar'o hejm'e'n. Tio est'is nov'a kruel'a sort'o'bat'o, ne nur por li, sed ankaŭ por Margot. Kvazaŭ sur'horizont'e de ili'a komun'a viv'o aper'us sinistr'a sign'o, kvazaŭ ili'n persekut'us mal'ben'o. Sed Margot sci'is, ke Gaspar'o bezon'as ŝi'a'n kuraĝ'o'n; sekret'e ŝi en'ter'ig'ad'is si'a'n propr'a'n dolor'o'n kaj mien'is, kvazaŭ ŝi rapid'e re'pac'iĝ'us kun la perd'o. Ŝi rid'et'is; ŝi est'is ŝajn'e pli fort'a rilat'e li'n ol ŝi'n mem.
”Kial vi ne rid'as, sinjor'o Pierot'o?”
”Mi ŝpar'as gaj'o'n por la vesper'o,” respond'ad'is Gaspar'o serioz'e. En sentimental'ec'o pro la for'pas'o de la last'a infan'o de'nov'e re'ven'ad'is la vort'o'j dir'it'a'j ĉe la proces'o, la vort'o'j de la juĝ'ist'o'j, atest'ant'o'j, spekt'ant'o'j. Subit'e li ek'halt'is sur'strat'e, ĉar ŝajn'is al li, ke li renkont'is hom'o'n, simil'ant'a'n al Viélin. Abrupt'e li vek'iĝ'is el la sonĝ'o, ĉar li ek'aŭd'is sonor'il'et'o'n de la tribunal'a prezid'ant'o. Tim'ig'it'e li aŭskult'is en tenebr'o kaj li trankvil'iĝ'is, nur kiam li ek'aŭd'is la voĉ'o'n de si'a edz'in'o? ”Ĉio mal'bon'a for'as de vi?”
”Kial do mi perd'is kuraĝ'o'n?” li konfes'ad'is en mal'lum'o.
”Sur la scen'ej'o ĝi ne mank'as al vi.”
”Kiam mi ek'tuŝ'as baston'o'n, kvazaŭ mi brul'dolor'ig'us mi'a'j'n fingr'o'j'n. Mi sent'as kap'turn'iĝ'o'n kaj la kor'o ĉes'as bat'i. Tiu mort'o ĉiam star'os inter mi kaj la publik'o.”
”La temp'o ĉio'n kurac'as,” ŝi kares'is li'n tener'e. Kaj per la voĉ'o, kiu firm'is ĝis'riproĉ'e, ŝi instig'is li'n: ”Vi dev'as vi'n apog'i je hom'o'j, kiu'j don'as al vi cert'ec'o'n, kiu'j vi'n kon'as kaj sen'kondiĉ'e kred'as al vi.”
”Kiu'j ili est'as?”
”Mi kaj vi'a'j infan'o'j, Gaspar'o. Kun mi vi ne bezon'as tim'i.”
”Kaj ni'a infan'o?”
”Ni'a am'o dev'as pli fort'i ol ĉiu'j perd'o'j kaj dolor'o'j. Tial ĝi ven'is en la mond'o'n.”
Li rifuĝ'ad'is al ŝi'a sin'o, kvazaŭ en ĝi li trov'ad'us absolv'o'n de ĉiu'j si'a'j mal'fort'o'j.
”Se sen'ĉes'e vi kulp'ig'ad'us vi'n, ĉu mi mem ne est'us la ver'a kulp'ul'o?” ŝi demand'is. ”Plej'e vi'n dolor'ig'is, ke li ofend'is mi'n.
Ĉu vi ne kompren'as, ke mi dev'us for'ir'i de vi?”
”Pacienc'u kun mi,” li pet'is. ”Ĉe vi mi est'as sav'it'a. Sed mi dev'as aktor'i, por pov'i viv'i. Kaj vi ne sci'as, kiel stat'as aktor'o antaŭ tiom da hom'anim'o'j.”
”Mi ne sci'as,” dir'is Margot trankvil'e. ”Sed unu afer'o'n mi kompren'as tut'e klar'e. Oni liber'ig'is vi'n kaj mil'o'j da hom'o'j akcept'is tio'n kun jubil'o. Kial, Gaspar'o? Ili bezon'as vi'n. Kaj pro tio, ke ili bezon'as vi'n, vi dev'as lud'i, kiom plej bon'e vi sci'as. Vi hav'as do dev'o'n forges'i ankaŭ vi'a'j'n mal'ĝoj'a'j'n pens'o'j'n. Ĉu vi ne sent'as, ke jam ili'a am'o vi'n pur'ig'as?”
Mir'eg'ant'e, kiel ĉiam ŝi sci'as trov'i la ĝust'a'n ide'o'n por for'pel'i li'a'n deprim'o'n, li prem'is ŝi'a'n man'o'n kaj jes'is: ”Jes. Kaj ili'a am'o task'as al mi dev'o'j'n. Aĥ kiom mult'e ankoraŭ mi kapabl'as. Nur se mi hav'os sufiĉ'e da fort'o!”
Li ek'dorm'is, prem'it'a al ŝi'a brak'o. Maten'e, kiam la sun'o met'is si'a'j'n man'plat'o'j'n sur'fenestr'e'n, vek'is li'n la infan'a flustr'ad'o. Iam li el'lit'iĝ'is por ĝoj'ig'i si'n kun Karolo kaj Rosin'a. Iam li las'is intenc'e la okul'o'j'n ferm'it'a'j kaj ĝoj'is pro ili'a atent'em'o, pro ili'a'j voĉ'et'o'j, pro la hast'ad'o ĉe maten'manĝ'o. Sed Margot kon'is tiu'n li'a'n sekret'o'n — ŝajn'is, ke ŝi kon'as ĝi'n ek'de ĉiam kaj kiam la infan'o'j for'ir'is, ŝi komenc'is kant'et'i, ĉar ŝi sci'is, ke jam li vek'iĝ'is.
”Cezar'o,” ŝi ordon'is foj'e al et'a buldog'o, kiu'n la infan'o'j el'pet'is de la patr'o, ”vek'u la mastr'o'n!”
La hund'o sur'met'is la pied'o'j'n sur la brak'o'n de Gaspar'o.
”Kia pigr'ul'o mi est'as, ĉu?”
”Kiu pas'ig'is nokt'o'n sen'dorm'e, dev'as pli dorm'i.”
”Cezar'o, ir'u por gazet'o!”
La hund'o, sent'em'a je ĉiu rigard'o, je ĉiu mov'o en fizionomi'o de si'a mastr'o, de'salt'is kaj rigard'is al Margot, ĉu ŝi don'os al ĝi mon'o'n en sak'et'o'n sur'kol'e. ”Neni'o'n mi don'os al la hund'o,” dir'is Margot, ”jam tri'foj'e ĝi aĉet'is al si bulk'o'j'n anstataŭ gazet'o.”
”Ebl'e ĝi sci'as, ke tio est'as pli nutr'iv'a,” rid'is Gaspar'o kaj palpebr'um'is je la hund'o, ke li ne pri'rab'os ĝi'n pri la maten'a promen'o.
”Ĉu vi re'memor'as, kio'n vi sonĝ'is hodiaŭ nokt'e?” demand'is Margot Gaspar'o'n.
”Ke mi hav'as la plej bon'a'n edz'in'o'n en la mond'o. Gard'anĝel'o'n.”
”Vi don'as al mi mal'facil'a'n task'o'n.”
”Ne ĉiu kapabl'as ĝi'n plen'um'i. Ebl'e mi serv-akir'is vi'n por ĉiu'j mi'a'j sufer'o'j.”
”Ne provok'u, vi favor'at'o de glor'o.”
”Diabl'o sci'as,” li en'pens'iĝ'is, ”kial ĝi sam'temp'e al'port'as tiom da zorg'o'j!”
Margot li'n akompan'is rid'et'ant'e, li aŭd'is ŝi'a'n mal'laŭt'a'n kant'et'o'n ankaŭ dum'voj'e sur la ŝtup'ar'o. Se li re'rigard'is al la fenestr'o, cert'e li trov'is tie ŝi'a'n vizaĝ'o'n kaj ŝi'a'n gest'ant'a'n man'o'n. Margot sol'iĝ'is, por moment'o ŝi ek'silent'is. Ŝi ne dir'is ĝis nun al Gaspar'o, ke antaŭ ne'long'e re'ven'is Désirée kaj vol'is rest'i en si'a eks'hejm'o. Tio est'is mal'agrabl'a inter'parol'o, komenc'e proksim'a al larm'o'j, fin'e proksim'e al inter'bat'iĝ'o. Sed Margot est'is mult'e pli fort'a — kiel est'as ĉiu mal'ego'ist'a kor'o.
Ŝi rest'is en tiu ĉi dom'o, ĉar ĉi tie ŝi est'is pli bezon'at'a.
Ebl'e foj'e ŝi dir'os tio'n al Gaspar'o, kiam est'os pli konven'a okaz'o, kiam for'pas'os li'a'j trist'o'j. Ŝi el'tir'is el sub ŝrank'o skatol'o'n kun bunt'kolor'a'j for'tranĉ'aĵ'o'j kaj drat'et'o'j kaj prepar'is si'n al labor'o. Sub ŝi'a'j fingr'o'j nask'iĝ'ad'is flor'o'j, cejan'o'j, papav'o'j, krizantem'o'j, ili est'is art'e'far'it'a'j, sed bel'a'j. Margot kant'is.
Ju pli oni aĝ'as, des pli mank'as temp'o en la viv'o, des pli kurt'as la tag'o'j, semajn'o'j, monat'o'j. Iam ŝajn'is, ke la tut'a viv'o en'korp'iĝ'is al unu'sol'a vesper'o. Nun sufiĉ'as eĉ ne jar'o'j. Ju pli oni mal'jun'iĝ'as, des mal'pli oni sci'as ekzalt'iĝ'i, sed des pli oni emfaz'as grav'ec'o'n de si'a'j ag'o'j.
Bertrand al'konduk'is si'a'n fil'o'n en la administraci'o'n de la teatr'o; li en'ofic'iĝ'is per nov'a list'o de pun'pag'o'j. Sed ver'a estr'o de la teatr'o rest'is Deburau.
Gaspar'o, pli kaj pli mal'kontent'a kun la tekst'o'j, kiu'j'n port'ad'is en la teatr'o'n la aŭtor'o'j rifuz'it'a'j en Bobino kaj ali'lok'e, kaj decid'it'a plen'um'i la maksimum'o'n, en'pens'iĝ'ad'is, ĉerp'is el mult'eg'a'j spert'o'j kaj prov'is kiel jam unu'foj'e — verk'i propr'a'j'n pantomim'o'j'n. Li prezent'ad'is Pierot'o'n en ”Du mal'saĝ'ul'o'j”
kaj en ”Lud'ant'o” kaj en ”Vag'ant'a Pierot'o,” li tra'ir'is Hindion, Persi'o'n kaj Siberion; en la pantomim'o ”Rev'o de rekrut'o” li rid'ig'is ĉiu'j'n soldat'o'j'n per traf'a pri'skrib'o de ili'a'j sufer'o'j en kazern'o'j. Li est'is agnosk'it'a ankaŭ kiel aŭtor'o kaj far'iĝ'is unu el la fond'a'j membr'o'j de societ'o de dram'verk'ist'o'j. Li anim'is la teatr'o'n eĉ sen lud'i. Li vizit'ad'is la prov'o'j'n, la vesper'a'j'n prezent'ad'o'j'n, observ'is labor'o'n de ali'a'j el la rigard'ej'o aŭ el post'kulis'ej'o kaj est'is la last'a decid'a instanc'o en konflikt'o'j kun la reĝisor'o. Li decid'is pri bel'gust'o, mezur'o; li en'spir'is misi'o'n al la teatr'aĵ'o'j. Se li dir'is: ”Jes, far'u tio'n!” la aktor'o est'is konvink'it'a, ke li ag'as ĝust'e. Se li dir'is: ”El'las'u tio'n, tio ne konven'as,”
neni'u dub'is pri li'a opini'o.
Charles Legrand, kiu'n Bertrand laŭ si'a kutim'o re'bapt'is je Paŭlo — ĉar tia nom'o ankoraŭ en la ensembl'o ne ekzist'is — est'is fin'lern'int'a juvel'ist'o. Sed ek'de la moment'o, kiam li ek'vid'is lud'i Deburau-on, li est'is cert'a, kiel mult'a'j ali'a'j, ke li'a viv'cel'o est'as teatr'o.
”Mi vol'as far'iĝ'i Pierot'o,” li dir'is al Bertrand, kiu li'n dung'is.
”Jen, vid'u,” ek'mir'is la direkt'o. ”Kaj ĉu vi stud'is ie?”
”Jes. Mi stud'is Deburau-on,” respond'is la jun'ul'o fier'e.
Oni dung'is li'n por salajr'o de sep frank'o'j. Li el'las'is fakt'e neniu'n ebl'o'n por vid'i si'a'n model'o'n sur la scen'ej'o. Li re'ten'ad'is kun li la spir'o'n, trem'is pri li, tra'viv'ad'is kun li ĝoj'o'n kaj mal'ĝoj'o'n, ĉiam de'nov'e rav'it'a.
Gaspar'o ne pretend'is tio'n.
”Prov'u li'n re'ten'i,” li dir'is al la direktor'o. ”Tiu jun'ul'o rigard'as mi'n tiel, ke mi komenc'as tim'i.”
”Kial tim'i?” demand'is mal'ŝat'e Bertrand.
”Ebl'e foj'e li anstataŭ'os mi'n.”
”Absurd'aĵ'o,” murmur'is la direktor'o.
En komedi'o'j sur la grand'a'j bulvard'o'j aper'ad'is mal'riĉ'a'j knab'in'o'j, kiu'j'n rar'e ek'favor'is feliĉ'o; ven'is iam riĉ'a jun'ul'o, kiu edz'iĝ'is al ili.
La pantomim'o'j de Deburau est'is ali'spec'a'j. Cert'e est'is en ili mult'o fabel'a. Se ekzempl'e Arleken'o mal'bon'stat'is, dev'is laŭ'tradici'e aper'i fe'in'o Diamantina aŭ Siring'a fe'in'o, por defend'i li'n per si'a sorĉ'o. Ankaŭ tie ĉi venk'is la am'o. Sed tio est'is la am'o de mizer'ul'o, kiu spert'is mal'facil'a'j'n okaz'aĵ'o'j'n kaj fin'e venk'is pro si'a vol'o kaj fidel'ec'o, sagac'o, inĝeni'o. Tiel est'is en la teatr'aĵ'o ”Doloremulo”, kie Deburau prezent'is la rol'o'n de persekut'at'a bak'ist-lern'ant'o, en ”Am'o kaj frenez'o”, kie li ornam'is si'n per tint'il'et'o, por amuz'i infan'o'j'n, ven'int'a'j'n kun'e kun la ge'patr'o'j por spekt'i la post'tag'mez'a'n prezent'ad'o'n, kaj en mult'a'j ali'a'j.
”Kio'n ili dir'is?” li demand'as la bilet'ist'in'o'n Aimée sci'vol'em'e.
”Ili kontent'is kiel ĉiam,” respond'is la mal'jun'iĝ'int'a Aimée.
”Ebl'e ni kuraĝ'ig'is ili'n por ge'edz'iĝ'o.”
Ankaŭ en la lac'a rid'et'o de Pierot'o est'as bon'kor'ec'o. Kaj vid'ant'e post si en la spegul'o la kon'at'a'n vizaĝ'o'n, de kiu la aĝ'o de'pren'as ĉarm'o'n, ven'is al li ide'o: ”Dir'u, Aimée, kial vi neniam edz'in'iĝ'is? Tia afabl'a knab'in'o!”
”Neni'u vol'is edz'iĝ'i al mi. Tiu, kiu'n mi vol'is, ne ven'is.”
Aimée help'as dum'tag'e al la mal'jun'a patr'o en horloĝ'ist'a meti'ej'o; ŝi ek'rid'et'as per pal'a'j lip'o'j.
”Mal'saĝ'ul'o!” vol'as ŝi'n konsol'i Gaspar'o. ”Kie li rest'is kaŝ'it'a?” Kaj li medit'as: ”Tiel fin'iĝ'as la afer'o, se knab'in'o ne montr'as si'n al la mond'o. Kaj tamen ĉi tie vid'is vi'n tiom da jun'ul'o'j.”
”Tiu'j spekt'as la scen'ej'o'n,” kap'sku'is Aimée. ”Sen'signif'as bilet'ist'in'o.”
”Ebl'e iu post la prezent'ad'o atend'is vi'n?”
”Ebl'e. Sed antaŭ ol oni pur'ig'as la loĝi'o'j'n, antaŭ ol oni ord'ig'as la vest'gard'ej'o'n — antaŭ ol mi ĝis'atend'is por pov'i ŝlos'i ...”
”Ver'e,” murmur'as Deburau. ”Sci'u, mi kon'at'ig'os vi'n kun mi'a nov'a edz'in'o. Ŝi fakt'e hav'as mult'e da labor'o kun la infan'o'j, sed volont'e vi'n bon'ven'ig'os. Mi dir'us, ke vi mult'rilat'e simil'as al ŝi.”
”Mal'facil'e kred'i,” re'bat'is Aimée pli ĉagren'e ol ali'foj'e.
”Kial ne?”
”Tiu'okaz'e vi edz'iĝ'us al mi,” ek'rid'is Aimée kun intim'ec'o de la iam'a amik'in'o.
”Ver'as,” frot'as Gaspar'o si'a'n menton'o'n embaras'e. ”Vid'u, tia ide'o neniam al mi ven'is. Bon'a'n nokt'o'n!”
La favor'it'ec'o de Gaspar'o ne ŝanĝ'iĝ'is kaj ne mal'jun'iĝ'is en teatr'o Funambules. Sed Pierot'o est'is mal'jun'iĝ'ant'a. Pli oft'e li mal'san'is. Bertrand foj'e konfid'is al Paŭlo Legrand la rol'o'n de Pierot'o, kiu ne tro sukces'is ĉe la publik'o, fidel'a al Deburau; malgraŭ tio, li rol'is kuraĝ'e. Gaspar'o tiam rapid'e re'san'iĝ'is, kaj ek'de tiu temp'o oni ŝerc'e dir'ad'is al Legrand ”La plej bon'a kurac'ist'o de Deburau”. Sed Gaspar'o oft'e fakt'e ne fart'is bon'e, kaj li'a'j amik'o'j zorg'em'e observ'is, kiel li subit'e for'kur'as el la vest'ej'o al koridor'o konduk'ant'a al la strat'o, por spir'i freŝ'a'n aer'o'n. Li sufer'is ankaŭ pro mal'san'o de lien'o; kiam li ek'rid'is pro sukces'a improviz'o de iu el aktor'o'j, li dev'is per'pugn'e prem'i si'a'n mal'dekstr'a'n flank'o'n, por defend'i si'n kontraŭ la dolor'o.
La Oper'ej'o ripet'is si'a'n propon'o'n varb'i li'n por si'a balet'o kaj propon'is al li 500 frank'o'j'n monat'e. Li rifuz'is kaj sent'is, kiel la aplaŭd'o de li'a publik'o pli ard'iĝ'is.
”Ir'u al kurac'ist'o,” pet'is Margot si'a'n edz'o'n. ”Vi'a'j'n melankoli'a'j'n ide'o'j'n cert'e kaŭz'as mal'san'o. Far'u tio'n pro mi'a vol'o.”
Tial foj'e iu'n novembr'a'n vesper'o'n en la jar'o 1840 li frap'et'is ĉe doktor'o Ricordo. La kurac'ist'o antaŭ kelk'a'j tag'o'j vizit'is la prezent'ad'o'n en Funambules. Sed li ne re'kon'is la eminent'a'n pajac'o'n en la serioz'a, pal'a, melankoli'a vir'o. Li konsil'is al la pacient'o, ke li ir'u rigard'i Deburau-on. Post kiam Gaspar'o prezent'is si'n, la kurac'ist'o konstern'iĝ'is kaj kun des pli grand'a sci'vol'em'o li ek'ig'is dialog'o'n kun si'a pacient'o.
”Ĉu ebl'e tia melankoli'o est'as sort'o de ĉiu'j, ofer'em'e viv'ant'a'j por ali'a'j hom'o'j?” li medit'is. ”Ver'simil'e tro mult'e vi dis'don'as vi'n kaj tial rest'as al vi mal'mult'e da fort'o por vi mem.”
La medicin'ist'o preskrib'is al Gaspar'o trankvil'o'n, bon'a'n nutr'ad'o'n, promen'o'j'n, dorm'ig'a'j'n pulvor'o'j'n. ”Vi dev'as help'i al la kurac'ist'o,” li dir'is adiaŭ'ant'e li'n. ”Serĉ'u en vi, kio vi'n dolor'as, kaj mal'kaŝ'int'e tio'n, ne tim'u kaj montr'u tio'n.”
Deburau for'ir'ant'e de li, medit'is pri li'a konsil'o pli serioz'e ol ali'a'j pacient'o'j. Dum kelk'a'j tag'o'j li fund'e pri'medit'is la ide'o'n, kiu'n li menci'is eĉ ne al si'a edz'in'o. Li supoz'is, ke ŝi vol'us li'n de'admon'i de la ide'o, sed est'is konvink'it'a, ke li dev'as sub'met'i si'n al tia tut'e special'a metod'o.
Li sci'as, kio dolor'as li'n kaj li montr'os tio'n. Li ek'intenc'is prezent'i si'a'n okaz'aĵ'o'n sur la scen'ej'o. Li ripet'os si'a'n ag'o'n. Li montr'os al ĉiu'j la konscienc-riproĉ'o'j'n, kontraŭ kiu'j li batal'as. Li pent'os si'a'n ag'o'n sur'scen'ej'e. La kurac'metod'o est'os krud'a. Sed ali'a voj'o mank'as.
Kaj Gaspar'o pri'parol'is tio'n kun sinjor'o Cot d’Ord'a'n.
Ĉifon'ul'o La grand'a teatr'o FUNAMBULES Sur'baz'e de special'a oficial'a permes'o oni lud'as la 1-an de septembr'o 1842 unu'a'foj'e ekster'ordinar'e teatr'aĵ'o'n ĈIFFFONULO Pantomim'o en kvar scen'o'j de s-ro COT D’Ord'a'n kun Johano Gaspar'o DEBURAU en la ĉef'rol'o Pierot'o... ... Deburau Ĉifon'ul'o... . . Paŭlo Kasandr'o... . . Laplace Markiz'o... ... Klement'o Duk'in'o... ... . Mme Rébard Kolombin'a... . Justina Serv'ist'in'o... Klar'a La rigard'ej'o plen'plen'as. Rid'o, vok'ad'o de vend'ist'o'j, kant'ad'o.
La publik'o rigard'as la program'o'n de la teatr'aĵ'o, kiu'n anticip'as sensaci'a'j sci'ig'o'j. La kri'anonc'ant'o fin'as si'a'n raŭk'a'n ari'o'n: ”Nepr'e vi dev'as vid'i Pierot'o'n. Vi dev'as vid'i Deburau-on!”
La lum'ig'ist'o lum'ig'as la scen'ej'rand'o'n. En la salon'eg'o est'as mal'lum'o. Tri bat'o'j. Parter'o ek'silent'as.
Orkestr'o, konsist'ant'a el du violon'o'j, kelk'a'j klarion'o'j, kontrabas'o, tub'o kaj pian'o komenc'as per Mozart'o. Kurten'o.
La juvel'ist'o Kasandr'o akcept'as el la man'o de bel'a arĥi'duk'in'o juvel'o'n por ripar'i ĝi'n. Li'a help'ant'o kaj serv'ist'o Pierot'o am'ind'um'as ŝi'n. Sed mok'o est'as rekompenc'o. Li, mizer'ul'o, hav'as eĉ ne am'o'n, hav'as neni'o'n, nur mal'sat'o'n kaj bat'o'j'n ĉe la mal'bon'a Kasandr'o. Kiam li plend'as, Kasandr'o tra'puŝ'as li'n tra pord'o.
La publik'o rid'as. Kiu'j bon'e kon'as Deburau-on, jam ebl'e konstat'is, ke ĉi-foj'e li'a Pierot'o est'as pli serioz'a, pli atak'em'a, li'a amar'o konduk'as al kuraĝ'o, li ne ced'os pro kelk'a'j bat'o'j de si'a sopir'o.
Societ'o en loĝi'o'j okaz'e de scen'ŝanĝ'o, kiam post mal'lev'iĝ'o de la kurten'o lud'is mal'grand'a orkestr'o Hayden-on, inter'ŝanĝ'is rimark'ig'o'j'n.
En la sam'a moment'o en'ven'is rigard'ej'o'n Teofil'o Gautier, kiu jam long'e ne aper'is ĉi tie. Li preter'mal'fru'is la unu'a'n akt'o'n, sed kun tiom pli grand'a interes'o li observ'is la plu'a'n lud'o'n. Tri tag'o'j'n post'e li verk'is por la ”Pariza Revu'o” felieton'o'n. Ni don'u parol'o'n al okul-atest'ant'o de la premier'o!
La scen'ej'o prezent'as strat'o'n, lok'o'n ie ekster'e, kiel kutim'as en la komedi'o'j de Molier'o. Pierot'o promen'as, la man'o'j sur'dors'e, la kap'o klin'it'a, li ir'as po'paŝ'et'e. Li trist'as. Sekret'a melankoli'o ruin'ig'as li'a'n anim'o'n. Li'a kor'o mal'plen'as, kaj la burs'o simil'as al la kor'o; Kasandr'o, li'a mastr'o, respond'as je pet'o'j pri mon'o per eg'a pied'bat'o, kia'j tiom oft'as en la pantomim-dialog'o'j.
Povr'a Pierot'o! Kiel trist'as la situaci'o! Sen'ĉes'e bat'o'j, salajr'o neni'a, manĝ'o mal'mult'as kaj rar'as, ne mir'ind'e, ke pro tio la hom'o pal'iĝ'as. Por ke pokal'o de la mal'feliĉ'o est'u plen'a, Pierot'o krom'e est'as en'am'iĝ'int'a, sed ne al jun'a bel'a vizaĝ'et'o aŭ al kvadrat'it'a jup'o, sed al grand'a dam'o, al tre grand'a dam'o, al Duk'in'o! — kiu'n li vid'is descend'i el kaleŝ'o antaŭ preĝ'ej'o aŭ antaŭ la Oper'ej'o; ni ne pov'as preciz'e difin'i, kie. Pierot'o tim'as, ke pro la am'o kaj dev'ig'a'j fest'o'j sufer'as li'a mien'o.
Li pri'palp'as si'a'n mal'gras'a'n naz'o'n kaj krur'o'j'n, kiu'j est'as mal'dik'a'j kiel brak'o'j de danc'ist'in'o. Sed tio ne turment'as li'n plej'e; la en'am'iĝ'int'o pov'as aspekt'i pal'e kaj dolor'plen'e. La plej grav'a afer'o est'as: li ŝat'us ven'i en la societ'o'n, por vid'i tiu'n, kiu'n li am'as. Sed li hav'as neni'a'n ali'a'n vest'o'n ol pantalon'o'n kaj kitel'o'n el blank'a tol'o. Kur'u al supe'o, kiu'n aranĝ'as la Duk'in'o, tiel rid'ind'e dand'ig'it'a'j! Nek vest'o, nek mon'o — kio'n far'i? Kiel ating'i la ne'al'ir'ebl'a'n paradiz'o'n, bril'ant'a'n per kristal'o, lum'o'j, vir'in'o'j kaj flor'o'j, supoz'at'a'j post lum'plen'a'j palac'a'j fenestr'o'j?
Pierot'o est'as tut'e obsed'it'a de si'a'j amar'a'j pens'o'j kaj kulp'ig'as di'o'j'n, la Fortun'o'n kaj fat'o'n. Tiam ne'atend'it'e ven'as komerc'ist'o kun vest'o'j, brokant'ist'o kun pak'et'o da el'uz'it'a vest'ar'o. Ho, se mi hav'us fajr'er'e verd'a'n frak'o'n kaj la luks'e larĝ'a'n kozak'a'n pantalon'o'n! dir'as al si Pierot'o, en'okul'e avid-bril'o'n, la fingr'o'j trem'ant'a'j pro ne'super'ebl'a dezir'o; li etend'as la brak'o'j'n kaj de'nov'e ili'n mal'lev'as al la korp'o. La brokant'ist'o ver'simil'e ĵus aĉet'is mal'nov'a'n vest'ar'o'n de naci'a gard'ist'o kaj port'as sub'brak'e ankaŭ sabr'o'n, en ne'batal'em'a poz'o, kiel pluv'ombrel'o'n, sabr'o'ten'il'o'n mal'antaŭ'e. Sufiĉ'as tut'simpl'e etend'i la man'o'n kaj vi hav'as la kupr'a'n ten'il'o'n en'man'e. Pierot'o tio'n far'is. La komerc'ist'o, neni'o'n antaŭ'vid'ant'e, ir'as plu'e'n. Pierot'o star'as sen'mov'e, sed firm'e li prem'as la ten'il'o'n, la nud'a kling'o mem el'glit'is el ing'o. Kiam ek'bril'as la ŝtal'o, diabl'a ide'o nask'iĝ'as en la cerb'o de Pierot'o. Li retro'en'ig'as la kling'o'n, tamen ne en la ing'o'n, sed en la korp'o'n de la mal'feliĉ'a ĉifon'ul'o; la akr'aĵ'o li'n tut'e tra'as. La brokant'ist'o fal'as mort'a.
Pierot'o ne perd'as temp'o'n. Rapid'e li el'serĉ'as en li'a sortiment'o vest'o'n, kiu plaĉ'as al li. Por ke oni ne mal'kovr'u la krim'o'n, li for'tren'as la kadavr'o'n al la kel'a fenestr'et'o kaj ĵet'as ĝi'n en'e'n.
Opini'ant'e, ke tiel li for'ig'is ĉiu'j'n spur'o'j'n post si'a ag'o, li vol'as rapid'e hejm'e'n'ir'i por ali'vest'i si'n kaj kaleŝ'i al la Duk'in'o.
Sed tiam subit'e lev'iĝ'as la kel'a ferm'aĵ'o, en la mort'o'kitel'o aper'as la anim'o de li'a viktim'o, sabr'o-pint'o'n en'brust'e kaj obtuz'voĉ'e ek'kri'as: ”Ĉiffonoj, mal'nov'a'j ĉiffonoj!”
Kiel pri'skrib'i la horor'o'n, leg'ebl'a'n el la blank'a vizaĝ'o de Pierot'o? Sed li re'kuraĝ'iĝ'as, el'tir'as el lign'o'amas'eg'o grand'a'n ŝtip'o'n kaj en mal'esper'a decid'iĝ'o, por sen'ig'i si'n de la terur'a vizi'o, li komenc'as terur'a'n lukt'o'n kontraŭ la fantom'o. La ombr'o defend'as si'n, sed la sven'ig'a kap'bat'o fal'ig'as ĝi'n enkelen.
Por sekur'ig'i si'n, li rul'amas'ig'as sur la ferm'aĵ'o'n amas'o'n da lign'o. Kaj post'e al'don'int'e al si'a fi'ag'o mok'o'n, li klin'as si'n super la fenestr'et'o, kaj imit'ant'e la fantom-voĉ'o'n, li kri'as post ĝi: Ĉiffffonoj! Mal'nov'a'j ĉifon'o'j!
Ĉu tio ne est'as mir'ind'a en'konduk'o, tiel interes'a, bizar'a kaj fantast'a, ke mem Shakespeare ne bezon'us hont'i pri ĝi?
La scen'ej'o altern'as. Pierot'o re'ven'as hejm'e'n kaj kun respekt'a mien'o sur'vest'as larĝ'a'n pantalon'o'n kaj suk'plen'e verd'a'n frak'o'n; li buton'as kol'um'o'n, al'fiks'as nigr'a'j'n lip'har'o'j'n por kaŝ'vual'i la krim'a'n pal'o'n de si'a vizaĝ'o, li lok'as en si'a'n farun'blank'o'n du ruĝ'et'a'j'n nub'et'o'j'n. Pierot'o en'ir'as al la Duk'in'o; li sci'as jam kiel kondut'i, li est'as sang-frid'a, societ'em'a, dign'a. Li riverenc'as tiel perfekt'e, kiel sci'pov'as nur danc-instru'ist'o aŭ dres'it'a hund'o. Li propon'as al dam'o'j si'a'n brak'o'n kaj sci'as ten'i lorn'o'n sub'brov'e kiel leon'o el Gent'a bulvard'o. Grav'as vid'i, kiel li kondut'as al la Duk'in'o. Kiel graci'e li sci'as si'n klin'i super apog'il'o de ŝi'a fotel'o. Kiel li flustr'as en ŝi'a'n orel'o'n mil rav'a'j'n bagatel'o'j'n kaj kiel flam'gest'e li pri'parol'as si'a'n am'o'n!
Sed subit'e, mez'e de la plej bel'a fraz'o, Pierot'o embaras'iĝ'as.
Li'a'j fals'a'j lip'har'o'j hirt'iĝ'as pro terur'o, la ruĝ'o de'fal'as, la ĉapel'o trem'et'as, la frak-manik'o'j kvazaŭ kurt'iĝ'us; obtuz'a voĉ'o, spir'mank'a kiel stertor'ad'o de agoni'ant'o, ek'murmur'as la sinistr'a'j'n vort'o'j'n: ”Ĉifffonoj! Mal'nov'a'j ĉifffonoj!”
Kap'o aper'as sur'plank'e. Neni'a dub'o, jen la fantom'o. La terur'ig'it'a Pierot'o met'as si'a'n krur'o'n sur la krani'o'n kaj prem'as ĝi'n sub la plank'o'n, flustr'antr'e, kiel Hamlet'o al la ombr'o de si'a patr'o: ”Sufiĉ'e! Sufiĉ'e, mal'ben'it'a talp'o!” Li daŭr'ig'as si'a'n konfes'o'n kun hero'a kuraĝ'o. La fantom'o aper'as kelk'a'j'n paŝ'o'j'n pli mal'proksim'e. Ankoraŭ unu'foj'e Pierot'o en'prem'as ĝi'n ter'e'n per si'a kalkan'um'o.
Li konjekt'as, ke li liber'ig'is si'n por ĉiam for de la venĝ'em'a fantom'o, kaj for'don'as si'n al eksplod'e spasm'a ĝoj'o. Li danc'as sovaĝ'a'n galop'o'n, furioz'e li danc'as. Kaj kiam li salt'danc'is, li sent'as varm'eg'o'n kaj vol'as si'n re'freŝ'ig'i per glaci'aĵ'o. Sed ĉiel'o! La fantom'o aper'is de'nov'e, al'port'as plet'o'n, kaj kiam Pierot'o etend'as al ĝi la man'o'n, ĝi ek'muĝ'as per la ton'o ankoraŭ pli tomb'ec'a ol antaŭ'e: ”Ĉiffonoj! Mal'nov'a'j ĉiffffonoj!”
Ĉi tie dis'volv'iĝ'as inter la frand'em'o de Pierot'o kaj li'a mal'kuraĝ'o unu el ver'a'j kaj profund'e rid'ind'a'j lukt'o'j, kiu'j'n Deburau sci'as tiel perfekt'e esprim'i. Venk'as la avid'o, Pierot'o elekt'as glaci'aĵ-porci'o'n iriz'kolor'a'n, sed tuj kiam li ek'tuŝ'as ĝi'n per si'a'j pek'em'a'j lip'o'j, la glaci'aĵ'o ŝanĝ'iĝ'as je fajr'o kaj terur'as li'n.
Mir'e, ke li ne sufok'iĝ'as.
La terur'a supe'o fin'iĝ'is. Malgraŭ la terur'a'j vizi'o'j de la fantom'o Pierot'o sukces'is proksim'iĝ'i al la kor'o de la Duk'in'o kaj esper'as far'iĝ'i baldaŭ unu el la plej feliĉ'a'j hom'o'j. Re'memor'o pri la brokant'ist'o, kiu'n li tiel insid'e mort'ig'is, plur'foj'e re'ven'as en li'a'n anim'o'n, sed li for'pel'as ĝi'n per grand'a kvant'o da glas'et'o'j kun la plej divers'a'j likvor'o'j. Je mal'honor'o de la moral'o kaj de la hom'a karakter'o ni dev'as re'kon'i, ke Pierot'o est'as feliĉ'a. Ĉie li sukces'as, est'as bon'ŝanc'a en la kart'lud'ad'o, li pov'as aĉet'ad'i cigared'o'j'n, silk'a'j'n gant'o'j'n, nov'a'n kravat'o'n.
Sed Pierot'o, kiu viv'as en nobel'a societ'o, akcept'is de ĝi ankaŭ ĝi'a'j'n elegant'a'j'n mal'virt'o'j'n. La am'o al la Duk'in'o ne mal'help'as li'n rilat'i ankoraŭ kun kelk'a'j danc'ist'in'o'j el la Oper'ej'o, kaj la povr'ul'o baldaŭ aper'as sur la ali'a rand'o. Rest'as al li neni'o ali'a ol vend'i la bel'eg'a'n frak'o'n en kolor'o de la esper'o, al kiu li ŝuld'as por tiom da sukces'o'j, kaj la mirakl'a'n pantalon'o'n, kiu kaŝ'is li'a'j'n svelt'eg'a'j'n krur'o'j'n sen sur'o'j.
Nun ven'as la dram'ec'a situaci'o mult'signif'a kaj horor'a, filozofi'e profund'a. Pierot'o persekut'at'a de re'memor'o pri si'a krim'o ne kuraĝ'as al'vok'i la brokant'ist'o'n, por ne al'log'i la terur'a'n vizit'o'n. Sed la fantom'o, kvazaŭ al'vok'it'e, ir'as sen'atend'e trans la strat'o'n kaj stertor'as raŭk'voĉ'e, kvazaŭ li'a buŝ'o plen'us de argil'o: ”Ĉifffonoj! Mal'nov'a'j ĉifffonoj!...”
Pierot'o kuraĝ'e ek'paŝ'as renkont'e al la fantom'o, kaj kun la kuraĝ'o, kiu super'as tiu'n de Do'n Juan'o, propon'as al la fantom'o, ke li aĉet'u de li la frak'o'n, jak'o'n, pantalon'o'n kaj ĉapel'o'n.
La fantom'o montr'as, ke ĉio est'as el'uz'it'a kaj propon'as tri'dek centim'o'j'n. Pierot'o riproĉ'as al ĝi, ke ĝi vol'as li'n pri'ŝtel'i, sed fin'fin'e kap'jes'as kaj trans'don'as al ĝi la vest'aĵ'o'n. Sed la fantom'o proklam'as, ke la aĵ'o'j est'as fakt'e ĝi'a propr'aĵ'o kaj ne vol'as pag'i. La just'a koler'o de Pierot'o est'as sen'lim'a; li atak'as la fantom'o'n per'pied'e, post'e per'pugn'e. La fantom'o el'tir'as la sabr'o'n, ĝis nun en'ig'it'a'n en'brust'e'n, kaj skerm'as, por defend'i si'n. Pierot'o ag'as tiel kuraĝ'e, ke li de'nov'e ek'posed'as la vest'ar'o'n kaj rest'as venk'int'o sur batal'ej'o.
Sed malgraŭ ĉi tiu venk'o, li'a pozici'o ne pli'bon'iĝ'is. Mank'as mon'o. Kio'n far'i? Li rifuĝ'as al ruz'o ind'a je Maskariloj kaj Skapinoj de Molier'o. Li trov'as Kasandr'o'n kaj dir'as al li: ”Vid'u, krud'a'j korsar'o'j el'ŝir'is mi'a'n lang'o'n, donac'u al mi, mi pet'as, iu'n aĵ'o'n!”
”Mil diabl'o'j, kio'n ci dir'aĉ'as?” respond'as Kasandr'o. ”Kiel do ci pov'as parol'i ne hav'ant'e la lang'o'n?”
”Aĥ sinjor'o, mi posed'as ĝi'n nur tiom, por pov'i pet'i honest'a'j'n hom'o'j'n pri kompat'o.”
Kasandr'o emoci'it'a de la respond'o, don'as al Pierot'o kelk'a'j'n mon'er'o'j'n. Konstat'int'e, ke la ruz'o sukces'is, Pierot'o ŝajn'ig'as, ke li est'as ankaŭ blind'a. ”Kar'a sinjor'o Kasandr'o, mi forges'is dir'i al vi, ke tiu'j feroc'a'j korsar'o'j el'pik'is ankaŭ mi'a'j'n okul'o'j'n.”
”Kiel ci do pov'as mi'n sekv'i, ne vid'ant'e?”
”Nobl'a sinjor'o, mi vid'as nur tiom, por disting'i mizerikord'a'j'n anim'o'j'n!”
”Ci emoci'ig'as mi'n,” dir'as Kasandr'o. ”Jen la mon'o kaj ir'u for!”
Pierot'o for'ir'as, sed matur'iĝ'as en li ide'o, por kies real'ig'o oni bezon'as ankoraŭ pli grand'a'n kuraĝ'o'n; li vol'as ek'posed'i la tut'a'n mon'uj'o'n. Li el'tir'as la brak'o'j'n el la manik'o'j de la kitel'o tiel, ke tiu'j mal'plen'as kvazaŭ post amput'o kaj sving'as per ili kiel pingven'o per flug'il'et'o'j. ”Sinjor'o Kasandr'o, la mav'a'j turk'o'j de'hak'is mi'a'j'n man'o'j'n.”
”Kiel mal'bon'e, sed kio'n mi pov'as far'i?”
Dum'e Pierot'o en'ŝov'as la polm'o'n en la poŝ'o'n de Kasandr'o, sed tiu ek'rimark'as tio'n: ”Kiel, latron'o, ci asert'as, ke turk'o'j de'hak'is al ci la man'o'j'n, kaj unu el ili ci hav'as en mi'a poŝ'o!”
”Jes, mi hav'as mi'a'n man'o'n en'poŝ'e, mi'a'n kompat'ind'a'n man'o'n, kiu'n mi tiel serĉ'is! Vi est'as grandioz'a kanajl'o! Pren'i de hom'o'j la man'o'j'n kaj mien'i sen'kulp'e, oni eĉ ne kred'us, ke vi kapabl'as far'i tia'n mal'honest'aĵ'o'n: ŝtel'i la man'o'j'n! Ir'u kun mi al komisar'ej'o!”
Ne neces'as dir'i, ke kiam la man'o de Pierot'o re'ven'is el la poŝ'o de Kasandr'o, la mon'uj'o natur'e mank'is. Kun la hav'aĵ'o de Kasandr'o Pierot'o far'iĝ'as ankoraŭ pli nobl'a ol antaŭ'e kaj dis'volv'as tiom da am'ind'aĵ'o'j, ke li ek'posed'as ankaŭ la man'o'n de la Duk'in'o.
Edz'i ̧ceremonio.
Pierot'o ebri'a de orgojl'o, ek'star'as frunt'e de la procesi'o kaj ek'pren'as la tener'a'j'n fingr'et'o'j'n de si'a blank'eg'a fianĉ'in'o. Ne'atend'it'e — el bud'et'o de la suflor'o — aper'as antaŭ li la terur'a fantom'o kaj kri'aĉ'e ripet'as la fatal'a'j'n vort'o'j'n: ”Ĉifffonoj!
Mal'nov'a'j ĉifffonoj!”
Pierot'o preskaŭ sven'ont'a for'las'as la fianĉ'in'o'n kaj atak'as la fantom'o'n, for'pel'as ĝi'n per furioz'a'j pugn'o'bat'o'j. Fin'e li ek'sid'as sur la bud'et'o, por mal'help'i al la demon'o re'ven'o'n el la tomb'a sub'ter'o. La fianĉ'in'o mir'eg'as pro li'a strang'a kondut'o; la spirit'o vid'ebl'as nom'e nur al la pek'int'a Pierot'o. La Duk'in'o ek'pren'as si'a'n fianĉ'o'n de'nov'e je la man'o kaj konduk'as li'n al altar'o. Sed la fantom'o aper'as de'nov'e, ĉirkaŭ'pren'as Pierot'o'n per long'a'j brak'o'j kaj ig'as li'n danc'i infer'a'n galop'o'n, cent'foj'e pli terur'a'n ol est'as la fam'a vals'o de Mefistofel'o, kiu'n danc'is tiel mir'ind'e Frederik'o Lemaitre. La mort'ig'it'o prem'as la murd'ul'o'n al si'a brust'o tiel, ke la sabr'o'pint'o tra'ir'as la korp'o'n de Pierot'o kaj el'iĝ'as inter li'a'j skapol'o'j. La viktim'o kun kun la murd'int'o est'as tra'pik'it'a'j per la sam'a ŝtal'o, kiel du skarab'o'j sur unu pingl'o. La fantast'a du'op'o kelk'foj'e turn'as si'n kaj post'e ĝi mal'aper'as en la en'fal'ej'o mez'e de gigant'a flam'o. La fianĉ'in'o sven'as, ŝi'a'j ge'patr'o'j dron'as en mir'eg'o kaj dolor'o, la kurten'o fal'as, la publik'o aplaŭd'as.
El la libr'o-suĵeto de la aŭtor'o, eĉ se ĝi konserv'iĝ'us, ni ek'sci'us eĉ ne la dek'on'o'n de tio, kio'n kapabl'is vid'i kaj not'i la spirit'plen'a Teofil'o Gautier. Ni ne vol'as mal'riĉ'ig'i ni'n je konklud'o'j, kiu'j'n li dedukt'is al la verk'o: ”Ĉu tiu dram'o ne est'as mir'ind'a? En ĝi altern'as rid'o kun terur'o. Pierot'o promen'ant'a tra strat'o en blank'a kitel'o, en blank'a pantalon'o, kun la vizaĝ'o farun'um'it'a, mal'kviet'a pro ne'difin'it'a'j sopir'o'j — ĉu tio ne prezent'as al ni simbol'o'n de la hom'a anim'o, ĝis nun sen'kulp'a, blank'a, barakt'ant'a pro sen'fin'a'j instinkt'o'j?
Ĉu la sabr'o-ten'il'o, kiu mem si'n propon'as al la man'o de Pierot'o kaj al'log'as li'n per si'a perfid'a bril'o, ne est'as konvink'a simbol'o kaj sign'o de potenc'o, don'ant'a ŝanc'o'j'n al anim'o'j ŝancel'iĝ'ant'a'j, dron'ant'a'j en tent'o'j? La impet'o, kun kiu en'iĝ'as la kling'o en la korp'o'n de la viktim'o, atest'as, kiel facil'as far'i krim'o'n kaj kiel unu simpl'a mov'o pov'as ni'n por'etern'e damn'i. Pierot'o ek'kapt'is la sabr'o'n, ankoraŭ ne hav'ant'e ali'a'n ide'o'n, ol petol'i. Sed el ŝerc'o nask'iĝ'is krim'o. La fantom'o el'ir'ant'a el profund'o de la kel'o, montr'as, ke krim'o'n oni ne pov'as for'ig'i. Ĉia klopod'o de Pierot'o for'pel'i la plend'ant'a'n ombr'o'n de si'a viktim'o de'nov'e en sub'ter'o'n, laŭ intenc'o de la aŭtor'o kompren'ig'as, ke la si'n'gard'em'o pov'as ebl'e prokrast'i la mal'kaŝ'o'n de la krim'o, sed la venĝ'o'tag'o cert'e foj'e ven'os. La fantom'o en'korp'ig'as laŭ ne'ordinar'e dram'ec'a kaj ver'e terur'a manier'o la konscienc-riproĉ'o'j'n.
La simpl'a ek'kri'o: ”Mallllnovaj ĉifffonoj!” kiu plen'ig'as la anim'o'n de Pierot'o de tia terur'o, est'as sam'e geni'a kaj elokvent'a kiel la mond'fam'a dir'aĵ'o de Makbet'o: ”Li plen'is de sang'o.” Ĝi est'as ek'kri'o, kiu'n el'vort'ig'is la viktim'o en la moment'o de la murd'o. La vort'o'j kaj ili'a akcent'o est'as ne'for'viŝ'ebl'e en'ĉiz'it'a'j en la memor'o'n de la murd'int'o. Ĉu la scen'o pri la am'konfes'o ne montr'as klar'e — kiam la monstr'o raŭk'eg'as sub'plank'e kaj de temp’ al temp'o montr'as si'a'n vizaĝ'o'n — ke neni'o pov'as silent'ig'i la riproĉ'o'j'n en la kor'o de la murd'int'o?
Li pov'as si'n surd'ig'ad'i per vin'o kaj am'o; tamen la fantom'o ne mal'aper'as; sur la krani'o li sent'as sen'ĉes'e la glaci'a'n spir'o'n, kiu flustr'as: ”Mallnovaj ĉifffonoj!”
La scen'o, en kiu Pierot'o arogant'e front'as al la fantom'o kaj vend'as al ĝi la vest'ar'o'n, kiu'n li rab'is de ĝi, montr'as per la sen'hont'a aŭdac'o, ke la dis'nod'iĝ'o de la problem'o al'proksim'iĝ'as kaj ke en la sub'ter'a mond'o oni jam prepar'as bengal'a'n flam'o'n. Pierot'o, sam'e kiel Do'n Juan'o, provok'as la ĉiel'a'n koler'o'n kaj ven'is al la last'a grad'o de la obstin'eg'o; kiam la venĝ'em'a fantom'o dum la edz'i ̧festo re'aper'as, li jam ne hav'as fort'o'n ĝi'n for'pel'i. La infer'a galop'o, kiam la sabr'o-pint'o el la korp'o de la brokant'ist'o tra'pik'as ankaŭ Pierot'o'n, prezent'as al ni la fakt'o'n, ke la hom'o'j est'as pun'at'a'j per si'a'j propr'a'j mav'a'j ag'o'j kaj ke la akr'aĵ'o, per kiu la murd'ul'o traf'as la viktim'o'n, tra'os ankoraŭ pli profund'e'n li'a'n propr'a'n kor'o'n. Ĉu vi kon'as mult'e da tragedi'o'j, kiu'j ebl'ig'us tia'n analiz'o'n?”
Eĉ se mult'a'j hom'o'j ne kompren'is la esenc'o'n de la pantomim'o, ĉiu'j konstat'is, ke la teatr'aĵ'o per si'a tut'a karakter'o diferenc'as de ĉio, kio'n ĝis nun li lud'is.
Post la sep'a prezent'ad'o Gaspar'o rimark'ig'is al Bertrand: ”Ni pov'as la teatr'aĵ'o'n ’Ĉifon'ul'o’ re'tir'i el la scen'ej'o. Ne don'u ĝi'n repertuar'e.”
”Sed kial?” mir'eg'is la mal'jun'a direktor'o. ”La teatr'aĵ'o est'as dis'vend'it'a.”
”Dolor'as mi'n la krur'o, mi vund'is mi'n. Jam mi ne pov'as danc'i galop'o'n.”
”Ĉu vi'n ĉagren'as, kio'n ie tie oni babil'as? Tamen ja vi'n ne for'tim'ig'os ia klaĉ'o!”
”Vid'u, ankaŭ tio mi'n ĝen'as,” replik'is Deburau. ”Tio pov'us mal'util'i al la teatr'o.”
Bertrand ven'ig'is la kompani'ul'o'n kaj la fil'o'n, por konsil'iĝ'i kun ili. Natur'e, ĉiu'j sci'is, ke la teatr'aĵ'o mal'aper'os el la repertuar'o, se Deburau ĝi'n ne vol'as lud'i. Efektiv'e, ke la tragedi'a suĵeto sur la scen'ej'o de Funambules kaŭz'is, ke la malic'o kaj envi'o makul'is Pierot'o'n per kot'o. Li ne trov'is tiu'temp'e mult'e da voĉ'o'j, kiu'j protekt'us li'n. Iu'j el la literatur'a'j eks'admir'ant'o'j ascend'is al apoge'o tro rapid'e tiel, ke mank'is al ili temp'o por re'rigard'i. Ali'a'j halt'is nur leĝer'e. Ali'a'j en'tut'e evit'is renkont'iĝ'o'n. Gérard de Nerval ĝis la last'a temp'o skrib'is pri li, kiel pri ne'anstataŭ'ig'ebl'a mim-art'ist'o, sed kiam ili renkont'iĝ'is person'e, Gaspar'o jam ne kapabl'is sekv'i li'a'n perpleks'a'n spirit'o'n; li rev'is pri voj'o al Lun'o kaj post ne'long'e ĉio tenebr'iĝ'is.
La romantik'ul'o'j li'n proklam'is perfid'ul'o. Alfréd de Musset fin'bat'is si'a'n kaduk'a'n san'stat'o'n.
”Mi nask'iĝ'is tard'e en la mond'o'n, jam tro mal'jun'iĝ'int'a'n...”
”La temp'o'mal'san'o'j” ronĝ'is en ĉiu'j, kiu'j mal'fort'is, ĉar ili rest'is izol'it'a'j. Sed Gaspar'o'n ili'a mal'interes'o ne ĝen'is.
Li rifuz'is lud'i plu la ”Ĉifon'ul'o'n” ne pro tio, ke ĝi sufer'ig'us li'n. Li ne plu bezon'is ĝi'n. La medikament'o, kiu'n li el'pens'is, efik'is. Kio'n la viv'o ne pov'is donac'i al li, re'don'is al li la scen'ej'o. Li konfes'is riproĉ-terur'o'j'n, konsent'is, ke oni mok'u li'a'n sovaĝ'a'n batal'o'n kontraŭ ili, akcept'is la pun'o'n antaŭ ĉies okul'o'j, en lum'o de la bengal'o. Ir'ant'e hejm'e'n post la prezent'ad'o li sent'is si'n pur'ig'it'a kaj li'a kor'o mal'pez'is.
”Do, kio'n far'i,” murmur'et'is Bertrand. ”Ni for'ig'os do la Ĉifon'ul'o'n. Sed kio'n anstataŭ ĝi?”
Deburau rekompenc'is la direktor'ar'o'n per rol'o de angl'a soldat'o en la pantomim'o ”Mandaren'o Chu-Hun-Li”, kiu'n li prezent'is kun tiel freŝ'a kaj super'abund'a humur'o, ke la aktor'o'j sur'scen'ej'e oft'e ne kapabl'is daŭr'ig'i pro rid'o. Li rekompenc'is la publik'o'n per figur'o de perpleks'a soldat'o Pichounot en la komedi'o ”Brav'a'j soldat'o'j”, en kiu li lud'is ankaŭ kun si'a buldog'o. La periferi'o laŭd'e akcept'is la mok'o'n pri soldat'ism'o kaj kontraŭ milit'em'o. Li'a cerb'o funkci'is post la pur'ig'a ban'o en la ”Ĉifon'ul'o” du'obl'e freŝ'e kaj klar'e kaj al'port'is al li amas'o'j'n da inspir'o'j; la hom'o'j amuz'is si'n per li'a'j scen'o'j pli kaj pli laŭt'e kaj ankoraŭ li ne fin'is si'a'n invent'em'o'n, ĉiam ankoraŭ li sign'is al kapel'estr'o, por ke tiu ripet'u la muzik'o'n la du'a'n foj'o'n kaj surpriz'ad'is la aktor'o'j'n kaj spekt'ant'o'j'n, ĝis kia alt'o kaj profund'o li sci'as evolu'i la motiv'o'n.
Sur la flank'seĝ'o ĉe'pord'e sid'is nun oft'e jun'a vir'o kun skiz'blok'o sur'genu'e. Li streb'is kapt'i la esprim'o'n de ĉiu'j metamorfoz'o'j de Pierot'o. Sed oft'e li ankaŭ turn'is si'n de la scen'ej'o kaj krokiz'is el epizod'o'j sur la galeri'o. Ankoraŭ antaŭ ne'long'e li est'is ĉe advokat'o. Li'a talent'o li'n konduk'is al litografi'o, li komenc'is publik'ig'ad'i desegn'aĵ'o'j'n, kritik'ant'a'j la burĝ'ar'o'n, defend'is la revoluci'o'n, laŭd'is la sovaĝ'a'n publik'o'n el Funambules. Li est'is Charles Daumier. Por la profund'a popular'ec'o de Pierot'o li'a krajon'o hav'is special'a'n kompren'o'n.
”Vi est'as ĉiam pli jun'a,” Aimée dir'is al Gaspar'o, kiam ŝi vid'is li'n danc'i kankan'o'n el ”Pierot'o en Afrik'o”. ”Mi ne plu atend'os vi'n. Mi edz'in'iĝ'os.”
Si'a'n posten'o'n ĉe la loĝi'o'j ŝi dev'is ced'i al pli jun'a bilet'ist'in'o, sed rest'is al ŝi zorg'o pri la vest'ej'o kaj ord'ig'ad'o en la vest'ej'o'j. ”Do, ĉu la krud'ul'o, kiu las'is vi'n tiel long'e atend'i, tamen ven'is?”
”Li est'as iu ali'a. Se vi kon'us tiu'n krud'ul'o'n!”
Sed al Gaspar'o jam de'long'e est'is klar'a la sekret'o de la vir'in'o, kiu mal'jun'iĝ'is apud li kaj en la silent'em'a admir'o van'ig'is si'a'n viv'o'n. Ankaŭ Margot konfirm'is tio'n al li, kiam ŝi kon'at'iĝ'is kun ŝi.
”La konval'o'j est'is ĉiam de vi, Aimée?”
”Ne,” ne'as la vir'in'o.
”Tiam mi'a'j pens'o'j vag'is ĉiam tro for'e. Oni dev'as reciprok'e mult'o'n pardon'i al si, ĉu?”
Feliĉ'e, ke ili sol'ec'as en la vest'gard'ej'o. Strang'a du'op'o, mal'jun'iĝ'int'a komedi'ant'o, for'velk'int'a vir'in'o — kaj ili mien'as kvazaŭ ĉe la unu'a rendevu'o!
”Kio'n pardon'i? Tio est'is mi'a afer'o. Mi viv'is, kiel mi vol'is.”
”Mi vid'is la mond'o'n aliel ol hodiaŭ, Aimée.”
”Tamen nur ĝi est'is bel'a viv'o,” rid'et'as al li Aimée. ”Mi tiel fidel'is.”
”Kiom'foj'e oni far'as mal'just'aĵ'o'n al iu, ne sci'ant'e tio'n. Rest'is en mi ankoraŭ iom da sent'o. Ĉu vi kontent'iĝ'os pri mi'a modest'a amik'ec'o?”
”Se la edz'o ne ĵaluz'os,” rid'et'as Aimée. ”Kaj mi konsult'iĝ'os kun Margot.”
Deburau ek'aŭd'is el la salon'eg'o melodi'o'n, kiu'n li atend'is.
En la revu'o ”La jar'o 1843 en infer'o” Klement'o kant'as kanzon'o'n pri Deburau.
”Pardon'u, Aimée, ver'simil'e mi far'iĝ'is en mi'a'j mal'jun'a'j jar'o'j vant'em'ul'o. Sed ĉiam ŝat'e mi aŭd'as tio'n.”
Li for'ir'as post kulis'o'j'n kaj tim'e aŭskult'as la kant'o'n pri Pierot'o. Oni aplaŭd'as. Kaj li'a delikat'a aŭd'o'sent'o konstat'as, ke la aplaŭd'o ne est'as pli mal'fort'a ol hieraŭ.
Ĉar la fil'o'n de Bertrand la teatr'o ne tro interes'is, li akcept'is kiel kompani'ul'o'n si'a'n nev'o'n, nom'at'a'n Billion. Li est'is nov'temp'a vir'o. Bertrand vol'is profit'i, hav'is ar'o'n da mal'virt'o'j, sed el'kor'e am'is la teatr'a'n mond'o'n, kaj se ĝi ne kost'is mult'e, li sent'is kompat'o'n al si'a'j aktor'o'j. La jun'a Bilion aprec'ad'is tia'n naiv'ec'o'n mal'respekt'e. Li est'is frid'sent'a, sprit'a kaj agres'em'a.
Li el'serĉ'is al si en Bobino la plej bel'a'n fe'in'o'n kaj akcept'is sinjor'in'o'n Lefevr por la rol'o de la nov'a Kolombin'a. Por la rol'o de elf'o'j kaj bon'a'j spirit'o'j li engaĝ'is liliput'a'n Karolin'o'n.
Li taks'is la al'tir'em'o'n, kiu'n hav'is Deburau por la publik'o, sed li ne preter'vid'is astm'o'n, je kiu Pierot'o sufer'is. Li al'pag'is nur al Legrand, por ten'i li'n en'teatr'e. Li bezon'is ĉiu'n groŝ'o'n, kiu pov'us li'n riĉ'ig'i. Kiam li aŭd'is la histori'et'o'n, kiel fremd'a diplomat'o lu'is al si la suflor-bud'et'o'n, li far'is el la ŝerc'a okaz'aĵ'o regul'o'n. La bud'et'o est'is la plej mult'e'kost'a lok'o. Li'n ne ĝen'is skrib'i sur si'a'n propr'a'n teatr'aĵ'o'n la nom'o'n de si'a kuir'ist'in'o, ĉar ŝi hav'is interes'a'n nom'o'n — Viktor'a Hugot.
La old'a Bertrand ced'is al li paŝ'o'n post paŝ'o, li'a'j mal'san'o'j bezon'is ripoz'o'n. Iu'n tag'o'n li vend'is si'a'n teatr'o'n ankaŭ kun la aktor'o'j al Billion por dek ok mil frank'o'j.
Pierot'o do ricev'is la nov'a'n Kolombin'a'n, ŝi bel'is pli ol ĉiu'j antaŭ'a'j, nigr'o'har'ul'in'o kun nigr'a'j okul'o'j; sed ŝi'a volupt'em'a buŝ'o, kiu'n kis'i aspir'is ĉiu'j jun'ul'o'j el la parter'o, est'is mensog'a promes'o. Paŭla am'is nur si'a'n edz'o'n, serĝent'o'n Lefevr.
Dum liber'a temp'o ŝi kudr'is diligent'e, por plaĉ'i al li.
Malgraŭ ŝi'a ĉarm'o, malgraŭ ŝi'a lert'ec'o en la danc'ad'o kaj skerm'ad'o, Pierot'o est'is ĉiam pli sukces'a ol ŝi. Billion, kiu ne kon'is la tradici'o'n en la teatr'o, tio'n oft'e ne kompren'is.
”Nepr'e li hav'as tie klak'ist'o'j'n,” li ekscit'iĝ'is, aŭd'int'e post scen'o'j de Gaspar'o la gaj'ig'a'n aplaŭd'o'n.
”Ir'u li'n serioz'e observ'i, direktor'o,” konsil'is al li Laplace. La popular'ec'o, kiu'n ĝu'is Gaspar'o inter la aktor'o'j, obstakl'is al Billion estr'i la teatr'o'n firm'a'man'e laŭ la propr'a'j intenc'o'j. Sed li far'is tio'n, kio'n konsil'is al li Laplace kaj mal'konfid'e observ'is la ag'o'j'n de Deburau.
Li konvink'iĝ'ad'is ĉiu'paŝ'e, ke li dev'as kalkul'i kun Deburau kiel kun la grand'a potenc'o en la teatr'o. Kiam la aktor'o'j apelaci'is al Deburau, li ne pov'is protest'i.
Neni'u direktor'o en la mond'o pov'us li'n venk'i, ĉar al li aparten'is ĉiu publik'o, antaŭ kiu li aper'is. Sed grand'a venk'int'o est'is la mal'san'o. Atak'o'j de astm'o pli kaj pli oft'is. Deburau lukt'is kuraĝ'e, sed mult'iĝ'is tag'o'j, kiam la sufer'o tiel fort'is, ke Margot tim'is pri li kaj dev'is send'i en la teatr'o'n sci'ig'o'n, ke Deburau ne pov'as ven'i.
Billion hav'is en'rezerv'e Paŭlon Legrand. Li fakt'e est'is bon'a disĉipl'o de Gaspar'o, sed est'is pli jun'a. Tial li ne kapabl'is el'kre'i Pierot'o'n sang-mal'varm'a, aŭdac'a, spert'a. Li est'is pli infan'o, kiu jen rid'is, jen larm'is.
Kiam Gaspar'o mal'san'iĝ'is, li atend'ad'is streĉ'e la vizit'o'j'n de Aimée aŭ de iu ali'a aktor'o, por ek'sci'i, kia est'is la prezent'ad'o.
Li ŝat'is Legrand-on kaj tamen sen'vol'e ĵaluz'is je li, ĉar dolor'e li sent'is, ke en aplaŭd'o al Legrand for'pas'as lant'e li'a viv'o.
”Kial li ne atend'as, ĝis mi mort'os?” li koler'et'is ŝerc'e.
”Billion vol'is sav'i la prezent'ad'o'n.”
”Jam morgaŭ mi lud'os. Neni'o mank'as al mi.”
Tamen de'nov'e li ek'sci'is, kiel kiu'n scen'o'n Legrand prezent'is kaj sur kia nivel'o.
Paŭlo Legrand est'is ne nur talent'a aktor'o, sed ankaŭ nobl'a hom'o. Li respekt'is la interes'o'n de Deburau kaj pez'e toler'is, ke la mal'san'a aktor'o sufer'as pro li.
”Sinjor'o direktor'o,” li mem pet'is Billionon. ”Permes'u al mi el'las'i iu'j'n scen'o'j'n. La sukces'o ne ĝoj'ig'as mi'n. Kiam Deburau re'san'iĝ'os, la afer'o aspekt'os ali'manier'e.”
”Mi mal'permes'as,” dir'is sek'e Billion, ”mi mal'permes'as al vi tia'j'n ide'o'j'n. Mi ordon'as al vi far'i ĉio'n, kio est'as en vi'a'j fort'o'j, pro la prosper'o de la teatr'o.”
”Sed Deburau...”
”Tiu jam rikolt'is la si'a'n. La temp'o avanc'as.”
Kaj fakt'e, la temp'o ne atend'as. Mal'san'o est'as pez'a task'o kaj post'las'as mal'bon'a'j'n spur'o'j'n. Nur en la okul'o'j de Margot Gaspar'o si'n ankoraŭ re'kon'as. Sed spegul'o montr'as al li hom'o'n, kies frunt'o profund'e sulk'iĝ'is, la kap'o klin'iĝ'is kaj la plej trist'a'j el ĉio est'as profund'e en'kav'a'j okul'o'j en mal'lum'a'j kav'et'o'j.
Kiam li darfis ir'i promen'e, li vizit'ad'is mal'nov'a'j'n kon'at'a'j'n lok'o'j'n, kiel tomb'o'monument'o'j'n. Foj'e li ekskurs'is al pont'o de Slavkov. Dum krepusk'o li aŭskult'is ankaŭ la silent'o'n, grinc'ad'o'n de lantern'o'j super la kap'o. Sed la bud'o'j sur la river'o ne plu est'is. Kie est'as li'a'j iam'a'j sav'int'o'j?
Post'e li re'ven'is.
Karolo aĝ'as jam dek sep jar'o'j'n. Kiam Margot kun Rosin'a ek'sid'as al si'a'j etern'a'j flor'et'o'j, la patr'o de'met'as la meti'ist'a'j'n instrument'o'j'n, per kiu'j nun ŝat'e li okup'iĝ'as, kaj invit'as la fil'o'n lud'i domen'o'n. Domen'o est'as trist'a lud'o. Vi elekt'as kaj star'ig'as al si mal'grand'a'j'n ĉerk'et'o'j'n en ne'ŝanĝ'ebl'a ord'o laŭ nombr'o de poent'o'j, kvazaŭ vi ord'ig'us viv'moment'o'j'n laŭ la ne'ŝanĝ'ebl'a ord'o de la sort'o. La kvin'o kun la kvin'o, la tri'o kun la tri'o, tiel est'as la ĉerk'et'o'j unu apud la ali'a kiel al'katen'it'a'j.
Neni'o protest'as, neni'o ŝanĝ'iĝ'as.
”Kio'n vi far'is hodiaŭ en la meti'ej'o?”
Karolo unu'e lern'is est'i horloĝ'ist'o en la butik'o de la patr'o de la bilet'ist'in'o Aimée. Sed foj'e ŝi mem konsil'is al Gaspar'o, ke li ne dev'ig'u la fil'o'n lern'i tiu'n meti'o'n. Tiu mal'ĝoj'as ĉe la labor'o, turment'as si'n. Li trov'is do lern'o'lok'o'n por li ĉe porcelan'pentr'ist'o.
”Hodiaŭ?” ek'rid'et'as Karolo, kiu simil'as al la patr'o, sed hav'as pli subtil'a'j'n trajt'o'j'n, hered'it'a'j'n de la patr'in'o.
”Mi pentr'is iu'n Pierot'o'n kaj Kolombin'a'n.”
Super la monoton'a lud'o flug'et'as pens'o'j. Kial ne al'met'i subit'e tut'e ali'a'n ŝton'o'n, la ses'o'n al la tri'o, kial la lud'o ne pov'us hav'i ali'a'n direkt'o'n? Karolo medit'as, kiel komenc'i, por ke la tempest'o ne ven'u tro impet'e. ”Ĉu vi sci'as, ke Billion akcept'is Aleksandron en la ensembl'o'n de Funambules?”
Aleksandro Guyon est'as amik'o de Karolo, li est'as sam'aĝ'a kiel li; ĉiz'ist'o en meti'ej'o, kiu najbar'as kun la pentr'ist'ej'o de porcelan'o.
”Mi aŭd'is. Billion ne don'os al li pli ol ses frank'o'j'n. Por tio li manĝ'os eĉ ne unu'foj'e semajn'e.”
”Ĉu vi sci'as, kial Aleksandro tio'n far'is?” Karolo prepar'as al si teren'o'n. ”Por est'i al vi proksim'e!”
”Lud'u,” invit'as li'n la patr'o. ”Vi forges'as al'met'ad'i ŝton'o'j'n.”
”Pa'ĉj'o,” dir'as Karolo trem'ant'e, sed decid'e: ”Fremd'a'j hom'o'j pov'as est'i proksim'e al vi, kaj mi ne. Ĉu vi permes'us, ke ankaŭ mi ir'u al teatr'o?”
”Mi opini'as, ke tio'n ni jam pri'parol'is,” respond'as Gaspar'o trankvil'e. ”Vi ne pov'as far'i, kio'n vi ne lern'is.”
”Mi lern'as.”
”Kie? Kiel?”
”En teatr'o'j. En Funambules. Mi observ'as hom'o'j'n, kiel sam'e vi far'is tio'n.”
”Ĉio ĉi ne sufiĉ'as.”
”Ĝust'e tial mi vol'is pet'i vi'n, ke vi permes'u al mi frekvent'i konservatori'o'n.”
Patr'o Deburau lev'is si'n. Li promen'is tra la ĉambr'o. Li reg'is si'n kaj streb'is pri trankvil'a ton'o.
”Kiel vi pov'is ek'hav'i tia'n ide'o'n? Ĉiam mi streb'is defend'i vi'n antaŭ tiu mond'o, kiu al'port'as tiom da trist'o kaj minimum'a'n ĝoj'o'n.”
”Tamen vi hav'is tiom da glor'o.”
”Vi ne sci'as, kiel ĝi est'is el'aĉet'it'a. Ĉu vi sci'as, kio est'as nomad'a migr'ant'a aktor'o? Oni rid'as al li, sed sam'e ili rid'as al dres'it'a simi'o. Est'i aktor'o est'as ankoraŭ nun grand'a hont'o.
Mal'mult'a'j sukces'as akir'i iom da re'kon'o aŭ iom da civit'an'a honor'o. Mal'e, ĉiu pov'as vi'n ofend'i, nom'i vi'n per plej mal'bon'a'j insult'o'j — kaj la mond'o laŭd'os li'n kaj vi'n mal'honor'os. Ĉu vi kompren'as, kio'n mi vol'as per tio dir'i?”
Li ek'rigard'is la fil'o'n kaj serĉ'is, kia'n efik'o'n hav'is li'a elokvent'ec'o. La knab'o sid'is super domen'o kun mal'ĝoj'a vizaĝ'o.
”Kiel vi pov'as tiel parol'i?” li dir'is mal'laŭt'e. ”Vi mem ja am'as vi'a'n profesi'o'n.”
”Jes, mi am'as ĝi'n,” jes'is la patr'o. ”Sed ĝust'e tial mi sci'as, kiom da dolor'o'j ĝi al'port'as. Mi ne vol'as, ke foj'e oni mok'u vi'n.”
Karolo est'is prepar'it'a por duel'o. ”La antikv'a'j grek'o'j honor'is la aktor'a'n art'o'n. Tio pov'as re'ven'i.”
”Tiam ĝi est'is meti'o. Ĝi est'is honest'a prezent'ad'o de hom'o'j, kiu'j okup'iĝ'as pri ali'a liber'a profesi'o.”
”Mi leg'is, ke tie aktor'is arme'estr'o'j kaj la plej glor'a'j vir'o'j,”
ne ced'is Karolo. ”Demosten'o kaj ali'a'j! Ili'a'j'n nom'o'j'n oni anonc'ad'is kiel nom'o'j'n de reĝ'o'j!”
”Tio est'is ĉe grek'o'j,” instru'is li'n la patr'o, ”sed en Romo el aktor'o'j far'iĝ'is sklav'o'j. La direktor'o'j aĉet'ad'is ili'n en bazar'o'j kaj ekzerc'is ili'n por distr'i la hom'amas'o'j'n. Ja ankaŭ la rol'o de Pierot'o est'as fakt'e pra'nep'o de la figur'o de la antikv'a sklav'o, batat'a kaj mal'sat'a. Jes, aktor'o'j est'is sklav'o'j kaj ni rest'is sklav'o'j. Tial vi ne far'iĝ'os aktor'o.”
Margot est'is inter'ven'ont'a, se est'iĝ'us kverel'o. ”Rosin'a dorm'as,” ŝi ek'flustr'is.
Sed Karolo jam ne opon'is plu. Li ek'silent'is kaj li'a vizaĝ'o trist'iĝ'is. La patr'o ek'sid'is. Post iom da temp'o li rigard'is la fil'o'n, vid'is, ke sur li'a vang'o flu'as du grand'a'j larm'o'j. Profund'e li ek'ĝem'is. Kiam li'a'j infan'o'j ek'plor'is, ĉiam tio ŝir'em'is li'a'n kor'o'n. La seĝ'o kvazaŭ brul'is. De'nov'e li lev'iĝ'is. Al'proksim'iĝ'int'e al la fil'o, li met'is si'a'n man'o'n sur li'a'n ŝultr'o'n. ”Est'u saĝ'a,” li dir'is mal'laŭt'e: ”Ni dev'as tio'n pri'medit'i.” Kaj de'nov'e li eksplod'is pli impet'e: ”Se almenaŭ mi sci'us, ke ver'e vi kapabl'as tio'n.” La mal'sek'a'j okul'o'j de Karolo ek'flam'is. ”Tio'n ja oni pri'juĝ'os en konservatori'o.”
”Ebl'e,” trankvil'ig'ad'is li'n kaj si'n mem Gaspar'o. ”Vi dev'as do pli oft'e ir'i en teatr'o'n. Observ'u ĉiu'j'n aktor'o'j'n. Antaŭ ol vi firm'ig'os vi'a'n memor'o'n, not'u ĉio'n, kio'n vi vid'is. Post'e ripet'u, ekzerc'u tio'n.”
”Plej ŝat'e mi rigard'as vi'n, pa'ĉj'o. Oft'e pri tio vi eĉ ne sci'is.
Domaĝ'e, ke vi mal'san'as. Legrand est'as bon'a, sed kun vi oni ne pov'as li'n kompar'i. Ĉiu'j dir'as tio'n.”
La patr'o man'sving'as, sed el la buŝ'o de si'a fil'o li aŭd'as la laŭd'o'n ŝat'e. ”Nu, ankoraŭ mi ne fin'lud'is.”
”Kiom signif'as por ĉiu'j vi'a nom'o,” entuziasm'e re'memor'as Karolo. ”Ĉu vi ne dezir'us, ke ĝi viv'u plu?” li insist'as. Kiu ne dezir'us, ke en la infan'o daŭr'u li'a propr'a viv'o? Kial Gaspar'o Deburau ne sopir'u pri tio? Sed, ĉu li darfas tio'n dir'i al li? Kiel konvink'iĝ'i, ke en li'a fil'o est'as tia am'o-fort'o, kiu'n bezon'as la art'o: kapabl'o toler'i turment'o'j'n, persist'o en la serĉ'ad'o? Li ne respond'as la demand'o'n, sed kvazaŭ en li'n en'ir'us hast'o kaj mal'pacienc'o eĉ febr'a, li cert'ig'as la fil'o'n: ”Ĉiu'vesper'e vi ir'os kun mi. En la vest'ej'o kaj post kulis'o'j vi rest'os kun mi! Kial ne?
Se vi est'os firm'a kaj modest'a, kial ne? Kun'e ni ankoraŭ i'o'n kapabl'os, vi ek'vid'os. Ĉu vi aŭd'as, Margot?”
Kaj nokt'e neni'u el ili pov'as ek'dorm'i pro ĝoj'a mal'pacienc'o.
”Ripoz'o'n kaj trankvil'o'n,” ripet'is kurac'ist'o sen'ĉes'e. Sed ripoz'o signif'is for'ir'o'n el la teatr'o kaj fin'o'n de aktor'o. Somer'e fin'iĝ'os la valid'ec'o de la dek'jar'a kontrakt'o. Kio, se Billion ĝi'n ne re'nov'ig'os? Li dev'is rol'i, kvankam li sci'is, ke la astm'o signif'as mort-verdikt'o'n, en kiu ankoraŭ mank'as dat'o. Sed li batal'is kiel hero'o.
Li rol'is kaj fakt'e la publik'o ne pov'is plend'i, ke li i'o'n ŝuld'us al ĝi. En la vest'gard'ej'o li'n atend'ad'is la fil'o. Karolo hered'is de la patr'o li'a'n persist'em'o'n, firm'a'n vol'o'n kaj ankaŭ iom da Pierot'a sagac'o. Li sci'is, ke li aflikt'us la patr'o'n per tro'ig'at'a mem'fid'o. Li vol'is tra'penetr'i ĉiu'j'n sekret'o'j'n de li'a art'o. Konsci'e li ŝajn'ig'is, ke li ne kompren'is, kaj la patr'o de'nov'e klar'ig'is al li apart'a'j'n gest'o'j'n. Karolo ili'n konsci'e ripet'ad'is mal'lert'e, por ke li ig'u la patr'o'n al fundament'ec'o.
”Mal'bon'e!” korekt'is li'n Gaspar'o. ”La brak'o dev'as ir'i sam'temp'e kun la krur'o. Vi nur grimac'as. Tamen sur'vizaĝ'e ne darfas est'i grimac'o, sed esprim'o. Pens'u, Karolo! Antaŭ ĉio dum la lud'ad'o pens'u. Se vi vol'as esprim'i bedaŭr'o'n, bedaŭr'u!
Se vi dev'as vort'ig'i ĝoj'o'n, est'u feliĉ'a! Am'u, mal'esper'u, plend'u. Se en vi'a cerb'o est'as ide'o, se vi mem est'os konvink'it'a pri io, vi esprim'os ĉio'n maksimum'e konvink'e.”
Li ripet'ad'is tio'n al li en'teatr'e, dum re'ven'o'j, hejm'e.
”Dir'u, ĉu vi est'as cert'a, kiam vi prov'as i'o'n prezent'i?” li enket'ad'is li'n.
”Se mi dev'as dir'i la ver'o'n — ne, ver'dir'e ne!”
”Sen mal'cert'ec'o ne ekzist'as ver'a art'o. Kie mank'as serĉ'ad'o, tie est'as nur hazard'o kaj tiu'n akompan'as arogant'ec'o kaj tro'mem'fid'o. Kiu cert'e sci'as pri si, ke li sci'as mult'o'n — tiu cert'e ne est'as art'ist'o. Ĉiu honest'a aktor'o dev'as spert'i moment'o'j'n, kiam li mal'ben'as si'n, kiam li mal'am'as si'a'n mal'fort'o'n kaj kiam li konstern'iĝ'as, kiom mal'mult'e li sci'as kompar'e al tio, kio'n li vol'us kre'i.”
Karolo aŭskult'as kaj kred'as al la patr'o laŭ'vort'e. Nun ili est'as kvazaŭ unu est'aĵ'o. Neniam ili brak'um'as si'n reciprok'e, nek dir'as al si varm'kor'a'n vort'o'n, sed ili sci'as, kiel ili am'as unu la ali'a'n.
Sed Deburau tro'streĉ'is si'a'j'n fort'o'j'n. Okaz'e de iu prezent'ad'o februar'e 1846 li sufer'is lez'o'n. Kiam li dev'is je la fin'o de la pantomim'o mal'aper'i en tra'fal'ej'o, la maŝin'o, kiu funkci'is ne'regul'e, halt'is kaj post'e tabul'o en'plank'e impet'e sink'is. Pierot'o, kiu jam lac'is, renvers'iĝ'is mal'antaŭ'e'n kaj kap'frap'is kontraŭ la rand'o. Dum oni anonc'is la akcident'o'n al reĝisor'o, oni paŭz'is. Sed Deburau baldaŭ re'konsci'iĝ'is kaj aper'is sur'scen'ej'e. Li vol'is daŭr'ig'i si'a'n rol'o'n.
”Ne. Sufiĉ'e!” postul'is la publik'o, kiu vol'is ŝpar'i li'a'j'n fort'o'j'n. Sed Deburau klar'ig'is al la publik'o per elokvent'a'j gest'o'j, ke al li ne mank'as fort'o'j, nek kuraĝ'o; li komenc'is danc'i. Billion ek'tim'is, ke la publik'o mal'konstru'os pro entuziasm'o la teatr'o'n. Ĉiu'j rakont'is, kiel bel'a est'is la vesper'o, nur Pierot'o re'ven'ant'a nokt'e hejm'e'n, opini'is, ke li eĉ ne ating'os la kvar'a'n etaĝ'o'n. Li halt'is, la tus'o minac'is dis'ŝir'i li'a'n brust'o'n, kaj najbar'o'j frap'is la mur'o'j'n, ke ili ne pov'as dorm'i.
Georg'o Sand, la plej fidel'a el la est'int'a'j ador'ant'o'j, hazard'e ĉe'est'is la prezent'ad'o'n kaj dediĉ'is al Deburau emoci'ig'a'n artikol'o'n, en kiu ŝi nom'is li'n la last'a Pierot'o el star'punkt'o de la histori'o, sed la unu'a el vid'punkt'o de la art'o.
Li komenc'is de'nov'e prov'i, streĉ'ant'e enorm'e si'a'n vol'o'n.
Sed la korp'o ne el'ten'is tia'n impet'o'n. Gaspar'o en'lit'iĝ'is por kelk'a'j long'a'j semajn'o'j.
La spekt'ej'o plen'plen'as jam la tri'a'n tag'o'n. Post long'a mal'san'o Deburau re'ven'is sur la scen'ej'o'n. Ĉiu'j, kiu'j tim'is pri li, vol'as li'n vid'i. Est'as ĉi tie mult'a'j, kiu'j mank'is dum jar'o'j. Kiu'j ne pov'is en'ir'i, star'as sur'ŝtup'ar'e, en'pord'e kaj aplaŭd'as kun la ceter'a'j, eĉ se ili ne vid'as la scen'ej'o'n.
Post la ”Edz'iĝ'o de Pierot'o” prezent'as hodiaŭ, la tri'a'n vesper'o'n, Deburau la ŝat'at'a'n pantomim'o'n ”La brav'a'j soldat'o'j”.
Sci'vol'em'o altern'as en la spektakl'ej'o kun admir'o. Tia'n rol'o'n li elekt'is, por demonstr'i, ke li'a stel'o ankoraŭ ne mal'aper'is de'sur la teatr'a firmament'o! Li'a nom'o est'as en ĉies buŝ'o'j.
La kurten'o lev'iĝ'as. La hom'o'j ĉes'is spir'i.
Jes, li est'as tiu, ili'a mal'nov'a kon'at'o. La paŝ'manier'o, rekt'ig'it'a korp'o, mask'o. Neni'o ŝanĝ'iĝ'is, nek la jar'o'j de li'a viv'o, nek monat'o'j de la mal'san'o. Nur kiam li ek'kur'as, aŭd'iĝ'as tra la salon'eg'o mal'laŭt'a murmur'et'ad'o. Li aspekt'as svelt'a kaj gracil'a, jun'ec'a. Sed subit'e aper'as en la mov'o'j pez'o kaj el'ĉerp'iĝ'o.
Ne, li ne plu est'as li.
La sent'em'o de la aktor'o tio'n percept'as. La spirit'o lev'iĝ'as supr'e'n, sed la korp'o mal'obe'as. Li konstat'as, ke jam li ne mastr'as si'a'j'n mov'o'j'n plu. La publik'o'n oni pov'as mistifik'i. Sed ne si'n mem. Impet'e li spir'as, re'ten'as la spir'o'n por stop'i la tus'ad'o'n, dolor'o prem'eg'as li'a'n gorĝ'o'n. Lac'o li'n romp'as.
Ne, mem li sent'as, tio jam ne est'as Pierot'o. Li tim'as fal'o'n, jam ne kuraĝ'as salt'o'n, li hont'as.
Fin'int'e la akt'o'n kaj kaŝ'int'e si'n for de la spekt'ej'o, li prem'as la polm'o'j'n al'brust'e'n kaj la vizaĝ'o montr'as dolor'o'n pro el'ĉerp'iĝ'o.
”Pa'ĉj'o, ŝpar'u vi'n, mi pet'as,” postul'as Karolo.
Dum re'konstru'ad'o de la scen'ej'o Deburau komunik'is al la kapel'estr'o, ke li ne lud'u kankan'o'n.
Komenc'iĝ'is la nov'a scen'o. Pierot'o el'las'is la danc'o'n kaj kontinu'as la prezent'ad'o'n. Sed la publik'o sci'as la teatr'aĵ'o'n parker'e.
”Kankan'o'n! Kio kun la danc'o!” aŭd'iĝ'as ek'kri'o'j.
Oni opini'as, ke okaz'is erar'o, kaj ne vol'as mal'hav'i la plezur'o'n, por pov'i aplaŭd'i al Pierot'o. En'e de Pierot'o — lukt'o. Ĉu lud'i plu aŭ fuĝ'i el la scen'ej'o? Ankoraŭ moment'o'n li kontraŭ'star'as, hont'as re'ven'i tiel sen'glor'e el la voj'o, kiu'n li ek'is — sed post'e perd'as la last'a'n fort'o'n — kaj sent'as, ke tiel est'os plej bon'e kaj pli kuraĝ'e. Kaj li ek'halt'as mez'e de la lud'o kaj las'as fal'i la man'o'j'n laŭ si'a korp'o. Li ne pov'as danc'i. Li sci'as, ke neces'as klar'ig'i tio'n al la spekt'ej'o. Lant'e li ir'as al scen'ej'rand'o. Li vid'as antaŭ si la publik'o'n, por kiu li tiom'foj'e lud'is, por don'i al ĝi feliĉ'o'n kaj ĝoj'o'n. Kiel klar'ig'i? Li vol'as parol'i, mal'ferm'as la buŝ'o'n — sed la gorĝ'o kun'prem'iĝ'is. Kaj tial li rezign'as je perfid'a'j vort'o'j kaj komenc'as per si'a propr'a parol'o. Mi vol'as lud'i, dir'as li'a vizaĝ'o kaj man'o'j. Mi re'ven'is. Mi aparten'as ja al vi, kaj est'is al mi bon'e kun vi. Sed mi mis'aŭskult'is.
Mi'a kor'o dolor'as, kaj tro mi mal'san'as. Mi ne pov'as danc'i. Mi pet'as, pardon'u mi'n. Li star'as ĉe la scen'ej'rand'o, mov'as eĉ ne la man'o'n, nur li rigard'as kaj rigard'as — kaj tamen kelk'cent hom'o'j tio'n kompren'is, kvazaŭ ĉio'n ĉi li dir'us al ili, vort'o'n post vort'o.
Mal'jun'a'j kaj jun'a'j labor'ist'o'j, meti'ist'o'j, kudr'ist'in'o'j, adolesk'ant'o'j el fabrik'o'j. Ĉiu'j kompren'is, se li danc'us, kiel ili dezir'is, ili'a kar'a Pierot'o fal'us mort'a sur la scen'ej'o. Kaj tiam el mal'antaŭ'a'j benk'o'j ek'is kri'ad'o, kaj ĝi vast'iĝ'as, ĝis ĝi inund'as la tut'a'n spektakl'ej'o'n; ĝi bol'as kiel furioz'ant'a lag'o: ”Ne, ne, ni ne vol'as danc'o'n. Ne danc'u, Pierot'o!”
Pierot'o Deburau plor'is. ”Mal'lev'u la kurten'o'n,” pet'is balbut'e Karolo post la kulis'o'j. La reĝisor'o konsent'is. Neces'is ebl'ig'i al Deburau, ke li re'konsci'iĝ'u. Ili al'konduk'is li'n en la vest'ej'o'n. Gaspar'o pez'e spir'is. Trist'e li rigard'is la pajl'o'ĉapel'o'n el ”Vend'ist'o de salat'o”, la blond'a'n peruk'o'n el ”Friponetino”, la ĉin'a'j'n lign'o'ŝu'o'j'n el la ”En'sorĉ'it'a pagod'o”. La atest'ant'o'j'n de si'a'j plej grand'a'j sukces'o'j li pet'is ankoraŭ pri iom da fort'o, ke li fin'lud'u almenaŭ ĉi tiu'n prezent'ad'o'n.
Kiam post iom da temp'o oni daŭr'ig'is la lud'o'n, Pierot'o est'is akcept'it'a de'nov'e aplaŭd'e, sed kvazaŭ ĉi-foj'e kuŝ'us sur li damp'il'o. Ĝi est'is aplaŭd'o sen jubil'o, honor'aplaŭd'o, silent'a dank'em'o, kompren'em'o. Kaj — adiaŭ'ad'o.
Ĉiu'j en la rigard'ej'o kompren'is, ke la hazard'o el ili far'is atest'ant'o'j'n de la rar'a kaj trist'eg'a spektakl'o. Ili vid'is la last'a'n prezent'ad'o'n de Gaspar'o Deburau. En la salon'eg'o kaj rigard'ej'o reg'is humor'o kvazaŭ ĉe lit'o de agoni'ant'o. Kiam fin'e Gaspar'o fin'lud'is, ne plu li riverenc'is. Li star'is kun la pend'ant'a'j man'o'j kaj kun vizaĝ'o tomb'e trist'a. La hom'o'j ek'star'is. La last'a adiaŭ'o. Subit'e fal'is kurten'o. La hom'o'j silent'e for'ir'is. Plur'a'j viŝ'is la okul'o'j'n.
Bulvard'o du Templ'e lum'eg'as en la krepusk'iĝ'ant'a vesp'e ro. La gas-stel'o'j invit'as kaj log'as la publik'o'n, promen'ant'a'n sub flor'ant'a'j kaŝtan'o'j. En'aer'e flug'et'as polv'o kaj parfum'o'j. El la Turk'a ̄ardeno aŭd'iĝ'as orkestr'o de Juli'e'n. Gaj'a rumor'o ŝveb'as super la tabl'et'o'j kaj la am-rigard'o'j flug'et'as papili'o'simil'e preter la vend'ist'in'o'j de limonad'o.
Sed neni'o log'as la mal'jun'a'n magr'a'n vir'o'n kun la mal'lev'it'a'j ŝultr'o'j, kiu tie'n en'rigard'as tra arbust'ar'o. Neniu'n li serĉ'as, malgraŭ tio, ke tiom mal'sat'e li rigard'as la nub'o'j'n, kiu'j plen'as de rid'et'o'j. Li plu'ir'as. La lum-reklam'o konduk'as li'n preter teatr'o-fasad'o'j. Li paŝ'as lant'e. Ĉe ĉiu en'ir'ej'o li halt'as, kvazaŭ li trink'et'us pokal'o'n da amar'a trink'aĵ'o.
Kaj ĉie tie reg'as tenebr'o. Kio est'ad'is ĉi tie? Kaj nun ek'kuraĝ'u, ni'a vesper'a pilgrim'ant'o! Numer'o 54, ”Funambules”.
Ne, ĉi tie vi eĉ ne rigard'as, kio'n hodiaŭ oni lud'as, kaj prefer'e iom'et'e vi flank'e'n'iĝ'os sur rand'o de trotuar'o, en tenebr'o'n, por ke la kri'anonc'ist'o vi'n ne ek'vid'u. Post'e ankoraŭ Cirk'o. Pli for'e est'as trist'e. Tie star'ad'is la bud'o'j de la bazar-art'ist'o'j. Ebl'e io fon'e, kie eĉ la lum'o mank'as kaj kie'n la hom-pied'o ne erar'vag'as, vi trov'us en iu forges'it'a angul'o vi'a'n propr'a'n portret'o'n. Re'ven'u!
Se vi ek'paŝ'us flank'a'n strat'et'o'n, vi trov'us kaf'ej'et'o'n kun la nom'o ”Ĉe Deburau”. Tie'n ir'ad'as, kiu'j vi'n ankoraŭ am'as, al kiu'j est'as bon'e ĉe vi'a nom'o de honest'a fam'o kaj glor'o, nask'iĝ'int'a el la am'o.
La pilgrim'ant'o for'ir'as. Post li, antaŭ li kaj ĉirkaŭ li bru'as la teatr'a bulvard'o, la stel'o'j bril'as kaj la nov'a'j nask'iĝ'as, son'as muzik'o'j kaj la nub-odor'o ŝveb'as super la kap'o'j.
Tio est'as la kalvari'a voj'o de Gaspar'o Deburau.
Mal'facil'as est'i aktor'o. Ĉar neces'as foj'e komenc'i kaj foj'e fin'i.
Super la lit'o de la mal'san'a Gaspar'o klin'as si'n Margot, griz'et'a en'vizaĝ'e, kun lip'o'j sen'fajr'a'j. Rosin'a al'port'ad'as kompres'o'j'n kaj sid'as kun ŝi apud la patr'o.
Karolo preter'pas'as la lit'o'n kaj li'a rigard'o evit'as vid'i la vizaĝ'o'n de la patr'o; sed li bon'e vid'as ĉiu'n li'a'n mov'o'n, ĉiu'n trajt'o'n. Iam frap'as la pord'o'n kaj demand'as sur'sojl'e mal'nov'a'j amik'o'j el la teatr'o: Laplace, Legrand, Vautier, Guyon. Ŝajn'is, ke Gaspar'o ankoraŭ re'konsci'iĝ'os. Sed sci'ig'o pri li'a pez'a mal'san'iĝ'o rapid'e dis'vast'iĝ'is, la sci'ig'o kresk'is, oni el'dir'is tim'zorg'o'n, oni ne atend'is konfirm'o'n. Iu ĵurnal'ist'o rapid'is kaj publik'ig'is inform'o'n, ke Deburau el Funambules mort'is. Pro mal'feliĉ'a hazard'o la gazet'o ven'is al Gaspar'o en'man'e'n. Tio li'n romp'is. Imag'iv'o, kiu est'is li'a fort'o, li'n mal'fort'ig'is. Hom'o'j, kiu'j venad'is al li kaj por moment'o ek'sid'is, streb'is li'n kuraĝ'ig'i.
Sed li sci'is, kio li'n atend'as.
La okul'o'j de Gaspar'o en la sen'mov'a vizaĝ'o observ'as la gast'o'j'n kaj rekompenc'as ili'n per silent'a dank'em'o. Li lukt'as pri spir'o. La pulm'o'j batal'as. La korp'o el'ĉerp'iĝ'is kaj mank'as la fort'o'j. Sed la rigard'o de silent'a'j okul'o'j flug'et'as kvazaŭ papili'o de vizaĝ'o al vizaĝ'o kaj en ĝi est'as ĉio, kio'n la kor'o vol'as dir'i. Pet'o, pardon'o, mizerikord'o, dank'o.
Nokt'e, kiam ĉiu pacient'o sol'as, venad'as al li'a lit'o tut'e ali'a'j statur'o'j, diafan'a'j ombr'o'j, kiu'j klin'iĝ'as al li kaj renkont'iĝ'as bon'ven'ig'e kun li'a trist'a rid'et'o.
Tiel li vid'as ankaŭ la ge'patr'o'j'n, kiel ili tren'as si'n tra pez'a, sufer'plen'a viv'o. Li vid'as si'a'j'n ge'frat'o'j'n. Kaj venad'as al li'a lit'o ombr'o'j de la amik'o'j, kiu'j'n li perd'is kaj pri kiu'j jam li ne sci'as, ĉu ili viv'as, la tut'a est'int'a viv'o defil'as dum la febr'o-nokt'o'j ĉe li'a lit'o, kvazaŭ ĝi last'foj'e honor'salut'us.
Kaj kiam est'as plej silent'e, venad'as vir'in'o'j. Mult'e da bel'a'j, diafan'a'j knab'in'o'j, kiu'j'n li renkont'is kaj tamen ili'n memor'is, mult'a'j, kiu'j ekscit'is li'a'n kor'o'n, sen sci'i pri tio. Mank'as en ili'a'j vizaĝ'o'j fier'eg'o kaj fremd'ec'o, sed aper'as simpati'o kaj amik'ec'o. Kaj el ili'a'j vizaĝ'o'j, kiu'j klin'iĝ'as al li mal'alt'e'n, la old'a Pierot'o leg'as tener'o'n kaj am'o'n.
Ven'as Margot, tiu kun la ĉeriz'kolor'a'j ŝtrump'o'j, venad'as Désirée, tiu el la Luksemburga ĝarden'o, venad'as Aimée, tiu kun la gaj'a rigard'o. Ven'is ankaŭ la fe'in'o en la arĝent'a muslin'o kaj en ŝi'a'j okul'o'j est'is kompat'o kaj humil'ec'o.
Dank'o'n pro vi'a vizit'o, dolĉ'a'j vizi'o'j! Ĉar kiam vi'n ne for'pel'as pluv'o, tambur'ant'a sur lad'o'n, aŭ vent'flag'et'o, lament'ant'a sur'tegment'e, ven'os baldaŭ la tag'lum'o kaj neces'as adiaŭ'i kun vi. Maten'e est'as ĉi tie doktor'o kun si'a'j pilol'o'j kaj van'a'j konsil'o'j; maten'e est'as ĉi tie la tut'a mizer'a viv'o, amar'a'j kurac'il'o'j, sen'fin'a'j tus'atak'o'j, sen'pov'o de fru'temp'e old'a kaj mal'san'a hom'o.
”Imag'u, patr'o, re'e nov'a teatr'o komenc'as kun fars'o. Jam tiu'j kanzon'aĉ'o'j vast'iĝ'as tra la tut'a bulvard'o.”
”Fin'o de la mal'nov'a, bon'a art'o,” flustr'as spir'pez'e Gaspar'o.
”Funambules tio'n cert'e el'ten'os.”
”Ebl'e foj'e vi tie lud'os,” prem'as la patr'o leĝer'e la man'o'n de la fil'o. ”Ni'a nom'o super la en'ir'ej'o ... Sed ne las'u vi'n de'log'i de facil'a sukces'o. Ne for'las'u la art'o'n!”
”Ne tim'u, patr'o.”
”Ĉu iu iam re'memor'os, ke mi re'viv'ig'is Pierot'o'n el tomb'o?”
”Ne tim'u, patr'o! Vi ne re'viv'ig'is li'n. Vi li'n kre'is.”
Li en'pens'iĝ'as, las'as ripoz'i si'a'n angor'a'n spir'o'n, re'fort'iĝ'as kaj post'e dir'as: ”Hodiaŭ nokt'e mi medit'is, kio'n vi sur'skrib'u sur mi'a'n tomb'o'n.”
”Kial vi pens'as pri tia'j afer'o'j?” koler'as Karolo, kaj Rosin'a aŭd'int'e tio'n, ek'plor'as.
”Mi hav'as tia'n ide'o'n: ’Ĉi tie kuŝ'as tiu, kiu ĉio'n dir'is, kvankam neniam ek'parol'int'e.’ Kio'n vi opini'as, ĉu tio ne est'as tro mem'fid'a?”
”Ĝi est'as ver'a. Sed kial vi vi'n kaj ni'n sen'bezon'e aflikt'as? Mi dir'is hodiaŭ al Aleksandro kaj Paŭlo, ke hodiaŭ vi fart'as mult'e pli bon'e. La direktor'o dev'is tio'n afiŝ'i ankaŭ sur la teatr'o.”
”Est'as bon'e, fil'o.”
Karolo for'ir'as kaj ĉe la lit'o altern'as Aimée, kiam Margot for'ir'is kun la korb'o de dum'nokt'e far'it'a'j flor'o'j, en labor'ej'o'n.
”Vi'a'j okul'o'j hodiaŭ klar'as, sinjor'o Deburau,” ŝi konsol'as li'n.
”Ebl'e, ke mi vid'as jam pli for'e'n.”
Aimée kuir'as por li fort'ig'a'n te'o'n el kurac'plant'o'j. Gaspar'o rigard'as tra la fenestr'o trans'a'j'n tegment'o'j'n kaj arb'o-supr'o'j'n.
Somer'o marŝ'as en Parizon.
”Se Karolo lud'us ĉe ni en la teatr'o, Aimée, atent'u li'n!”
”Kiel propr'a'n fil'o'n,” promes'as Aimée.
Al'proksim'iĝ'as vesper'o met'ant'e la man'plat'o'j'n el'ekster'e sur la fenestr'o'n. Baldaŭ vid'ebl'as la arb'o-pint'o'j sur la firmament'o nur kiel siluet'o'j, kaj post'e krepusk'o vual'as ĉio'n.
”Mi dev'as ir'i en la teatr'o'n,” ekskuz'as si'n mal'laŭt'e Aimée.
Post'e ven'as Margot, sid'iĝ'as al la lit'o kaj Gaspar'o sent'as, kvazaŭ al'sid'iĝ'us al li li'a propr'a anim'o. Nun li est'as plej'e kun si mem. En tiu ĉi am'o li hejm'is.
”Sci'u, Margot, kio'n plej'e mi bedaŭr'as?” li kuraĝ'as dir'i sol'e al ŝi.
”Kio'n, Gaspar'o?”
”Ke neniam plu mi ek'vid'is mi'a'n nask'iĝ'land'o'n.”
”Ĉu vi kapabl'as ankoraŭ tio'n re'memor'i?”
”Ĝust'e nun tiu'j imag'o'j ŝajn'as al mi en la memor'o plej viv'ant'a'j. Mi re'memor'as iu'n ŝose'o'n. Popl'o'j kresk'is laŭ'long'e de ĝi. Ĉio ŝajn'as al mi est'i tre distanc'a — kaj tre bel'a.”
Margot met'as la fingr'o'n sur si'a'n buŝ'o'n, por re'memor'ig'i ordon'o'n de la kurac'ist'o.
”Ne tim'u, mi fart'as mult'e pli bon'e,” apenaŭ flustr'as Gaspar'o, sed sur li'a vizaĝ'o est'as rid'et'o, kia jam long'e ne vid'ebl'is.
”La nokt'o'j est'is tie mal'sek'a'j. Proksim'e de ni'a dom'et'o est'is herb'ej'o'j. Tie rest'ad'is ĉeval'o'j ankaŭ dum'nokt'e. Mi aŭd'ad'is vesper'e antaŭ ek'dorm'o ili'a'j'n sonor'il'et'o'j'n.”
Margot, plen'a de angor'o, klin'as si'n super li kaj tuŝ'as leĝer'et'e li'a'n man'o'n.
”Dorm'u iom'et'e,” pet'as Margot.
La okul'o'j de Gaspar'o dir'as, ke ankoraŭ est'as temp'o. ”Mi re'memor'as. Dimanĉ'e reg'is silent'o sur la river'o, kaj en la kan'ar'o ĉirp'is bird'o. Mi atend'is je tiu'j tint'il'o'j de la brun'a'j kaj blank'a'j ĉeval'o'j.”
Iu ek'frap'is.
”Kaj tiu ŝose'o kun la popl'o'j ir'is for'e'n... for'e'n...”
Margot ek'star'is kaj ir'is al la pord'o. Leter'port'ist'o trans'don'as kart'et'o'n kun buked'et'o, ĉirkaŭ'lig'it'a'n per arĝent'a ruband'o. Margot ĝi'n obe'em'e akcept'as. Ŝi observ'as la mir'ind'a'j'n flor'o'j'n, kiu'j'n ŝi'a'j mal'mol'a'j fingr'o'j neniam el'sorĉ'us. Ŝi re'ven'as al la lit'o. La korp'o de Gaspar'o kuŝ'as ne'natur'e, kvazaŭ ĝi subit'e kaj sen'pov'e de'glit'us. La kap'o fal'is mal'antaŭ'e'n kaj la man'plat'o'j en la last'a moment'o ek'palp'is la kol'o'n, kvazaŭ ili vol'us for'ŝir'i la sufok'ant'a'n prem'o'n. Margot ne bezon'as tuŝ'i tiu'j'n man'o'j'n, tiom kon'at'a'j'n, por ek'kon'i, ke la viv'o for'ir'is el ili. Kaj li'a elokvent'a vizaĝ'o dir'as al ŝi per la last'a esprim'o: Vid'u, Margot, kiel mal'proksim'e'n konduk'is mi'a voj'o, kiel mal'proksim'e'n...
La fidel'a Margot, kies kor'o tiu'moment'e mort'is, sur'genu'iĝ'as al la lit'o, sink'as per si'a frunt'o kaj per mal'sek'a'j okul'o'j sur la sen'pov'a'n man'o'n de la mort'int'o, kaj al li'a man'plat'o ŝi al'met'as la buked'et'o'n en arĝent'a ruband'o, sur kiu est'as skrib'it'e:
En la nigr'a'n brak'um'o'n la nokt'o akcept'is Pierot'o'n en la blank'a kitel'o la 16-an de juni'o 1846.
La trist'a sci'ig'o dis'vast'iĝ'is tra la labor'ist'a bulvard'o. Ĝi klin'is si'n al la hom'o'j sur benk'o'j, frost'ig'is rid'o'n de la spekt'ant'o'j antaŭ panoptik'o, al'sid'iĝ'is por moment'o al la vir'o'j en kaf'ej'o'j; ili'a trink-glut'o amar'iĝ'is. Ĝi en'rigard'is en la teatr'o'j'n.
For'ir'is vi'a plej bon'a amik'o, ĝi dir'is al poet'o'j. Hom'o'j renkont'iĝ'ad'is, reciprok'is la rigard'o'j'n: Ĉu vi sci'as jam? kaj oni silent'e kap'jes'is. Infan'o'j, al kiu'j la ge'patr'o'j al'port'is la trist'a'n sci'ig'o'n, kur'is al fenestr'o'j kaj sen'parol'e rigard'is en mal'lum'o'n. La lum'o'j sur'strat'e mal'hel'iĝ'is, kvazaŭ el fasad'o de ĉiu teatr'o flirt'us nigr'a flag'o.
En Funambules est'is plej mal'ĝoj'e. Dum Deburau est'is mal'san'a, ili sci'is, ke li hejm'as. Kiam li mort'is, li re'ven'is inter ili'n. Li est'is en la vest'ej'o, post kulis'o'j kaj plej'e sur la scen'ej'o.
”Mi ne pov'as lud'i,” dis'ŝmink'is Pierot'o Legrand la ruĝ'o'n sur'vizaĝ'e. ”Li rajt'as hav'i ni'a'n re'memor'o'n, kaj ankaŭ ni rajt'as funebr'i.”
La aktor'o'j konsent'is. Sed direktor'o Billion sent'is si'n fin'e liber'ig'it'a de la pez'a aŭtoritat'o de Deburau. Sever'e li ordon'is al la aktor'o'j, ke ili ir'u sur'scen'ej'e'n, kaj kiam Legrand rifuz'is, li minac'is al li per polic'o.
Do ili lud'is. Ili simil'is al vaks'figur'o'j el plumb'o.
La tag'o de en'ter'ig'o al'konduk'is al la dom'o mil'kap'a'n hom'amas'o'n. ”Li est'is la fier'o de ni'a antaŭ'urb'o,” dir'is al si la labor'ist'o'j kaj meti'ist'o'j, solen'e vest'it'a'j, en'man'e la spik'o'n, vual'it'a'n per gaz'o. ”Plej bon'a amik'o,” ripet'ad'is la aktor'o'j el ĉiu'j teatr'o'j, akompan'ant'e li'n okaz'e de tiu ĉi for'ir'o el la scen'ej'o.
Al sulk'iĝ'int'a'j vizaĝ'o'j pli'iĝ'is nov'a sulk'et'o. Ili sent'is si'n for'las'it'a'j kiel vrak'ul'o'j sen kapitan'o. ”Li est'is bon'a hom'o, bon'karakter'a hom'o,” dir'is ĉiu'j, kiam la funebr'a procesi'o ek'paŝ'is al la preĝ'ej'o de sankt'a Elizabeta, kie Deburau solen'is si'a'n ge'edz'iĝ'o'n.
”Kiom li sufer'is,” re'memor'ig'is la plej proksim'a'j kun'ul'o'j, ”kaj tamen tio ne dur'ig'is li'a'n kor'o'n. Kiel li sci'is kuraĝ'ig'i, kiam ni perd'ad'is kuraĝ'o'n!”
Aleksandro, Paŭlo kaj la ceter'a'j jun'a'j aktor'o'j re'memor'is kaj reciprok'e kap'jes'is: ”Kie ni trov'os tia'n instru'ist'o'n?”
La funebr'ist'o'j rigard'is. La labor'ist'o'j el la teatr'o ne vol'is rezign'i la honor'o'n, kaj la ĉerk'o sur ili'a'j ŝultr'o'j lant'e pas'is tra la strat'o'j. Post ĝi ir'is Margot kun la infan'o'j, Francisko Nêmeček-Neumentz kun si'a famili'o, Charignoj, Saquioj, en'tut'e ĉiu'j Arleken'o'j kaj Leandr'o'j, Kolombin'o'j; ĉies okul'o'j ruĝ'iĝ'int'a'j pro plor'o.
La trotuar'o'j, fenestr'o'j kaj balkon'o'j plen'is de hom'o'j. Ĉiu'j sincer'e funebr'is. Est'is for'ir'ant'a la amik'o, kiu kompren'is ili'n, kiel neni'u ali'a, kiu konsol'is ili'n kaj help'ad'is al ili batal'i. Ili de'met'is ĉapel'o'j'n, riverenc'is, salut'is kaj silent'e ripet'ad'is la nom'o'n: Deburau.
La funebr'a procesi'o ven'is al la tomb'ej'o Pere-Lachaise, kie, ne mal'proksim'e de la en'ir'ej'o, atend'is freŝ'e el'fos'it'a tomb'o.
Mal'facil'e, dur'e son'is vort'o'j super la ĉerk'o de tiu, kiu kapabl'is el'dir'i ĉi'a'n hom'a'n sopir'o'n sen'vort'e. Adiaŭ'is aktor'o'j, adiaŭ'is verk'ist'o'j. Parizo est'is en'ter'ig'ant'a si'a'n gaj'ec'o'n. Long'temp'e hom'o'j rest'ad'is sur la tomb'ej'o, kvazaŭ atend'ant'e, ke pro iu mir'ind'a kaj gaj'a teatr'a sorĉ'o la am'at'a figur'o re'aper'os por gaj'ig'i ili'n. Kaj et'a knab'o, kiu tra'puŝ'iĝ'is al la odor'ant'a argil'o, super'ŝut'it'a per flor'o'j, ek'plor'is: ”Povr'ul'o, Pierot'o. Jam vi ne est'as blank'a.”
Janin kaj la ceter'a'j ador'ant'o'j de Deburau honor'is la for'pas'o'n de Pierot'o per ard'a'j nekrolog'o'j. La publik'o rimark'is ili'n, eĉ se ties interes'o'n katen'is la milit'o en Alĝerio, la elekt'o de pap'o kaj la inaŭgur'o de fer'voj'o el Parizo al Bruselo. Plur'a'j salon'ĵurnal'ist'o'j uz'is la okaz'o'n por kvit'ig'i literatur'a'j'n sald'o'j'n. La mort'a Pierot'o far'iĝ'is batal'kamp'o. Bulvard'o du Templ'e kun strat'et'o'j ĉirkaŭ'e ne zorg'is pri tio, per kiu'j ofend'o'j si'n regal'as la sinjor'o'j el la kaf'ej'o'j ĉe la Oper'ej'o kaj eĉ ne sci'et'is, kiel oft'e fal'os saliv'o sur tomb'o'n de ĝi'a aktor'o. Sed la plej mav'a mal'amik'o de li'a memor'o est'iĝ'is direktor'o de teatr'o Funambules. Billion, kiu strikt'e postul'is de la vidv'in'o du frank'o'j'n, kiu'j'n li pag'is al la tomb'o-fos'ist'o, jam kelk'a'j'n tag'o'j'n post la en'ter'ig'o, publik'ig'is la deviz'o'n: ”Pierot'o mort'is — viv'u Pierot'o!”
Li ig'is skrib'i, ke Legrand super'as per si'a'j freŝ'o kaj gaj'o la mort'int'a'n Deburau. En si'a et'anim'ec'o li ne kompren'is, ke nur la spirit'o de Deburau-art'o pov'as viv'ten'i la teatr'o'n. Ĉar anstataŭ'i Deburau-on ne ebl'is. Li est'is ne nur la ĉef'a figur'o de la teatr'aĵ'o'j, sed sam'temp'e ili'a ide'o, implik'o kaj mesaĝ'o. Post Pierot'o pov'is ven'i nur pierot'o'j. Li'a figur'o viv'is inter la popol'o kaj ne re'tir'iĝ'is el la batal'o. ”Deburau sur Olimp'o”! kri'anonc'is kamelotoj antaŭ la pord'o de teatr'o Funambules kaj vend'ad'is po dek centim'o'j kanzon'et'o'n, kiu hejm'iĝ'is en ĉiu butik'et'o, en ĉiu hejm'o. Billion furioz'is, ĉar li tim'is, ke la re'memor'o'j mal'alt'ig'os la vizit'ad'o'n. Li send'is kontraŭ kamelotojn polic'ist'o'j'n kaj prov'is ili'n korupt'i. Sed ili rest'is fidel'a'j, kaj la nom'o de Deburau viv'is almenaŭ ĉe la pord'o de li'a teatr'o.
Post la unu'a kanzon'o aper'is la du'a, ankoraŭ pli atak'em'a.
Ja Pierot'o — pro mal'riĉ'o, kor'o kaj kuraĝ'o, reprezent'ant'o de la popol'o — mult'foj'e esprim'is per si'a mut'a vizaĝ'o, kio turment'is li'a'n publik'o'n.
”La renkont'iĝ'o de Deburau kun Talma” nom'iĝ'is la nov'a kant'o. Talma, la glor'a aktor'o bon'ven'ig'is en ĝi super la nub'o'j la sam'e glor'a'n kun'ul'o'n, demand'is li'n pri Franci'o. Deburau al'port'as amar'a'j'n spert'o'j'n kaj konsil'as si'n'gard'en'o'n: Sci'u ĉio'n, kar'a Talma, sed re'ten'u spir'o'n, ebl'as eĉ, ke Cerber'o est'as polic'ist'a spion’!
En pac’ ni viv'as, oni'dir'e. Ĉu abund'o ĉe ni?
Popol'o riĉ'as kaj feliĉ'as, konjekt'as mi ...
Pa! Budĝet'o alt'as, pan'o pli kar'as re'e, por aer’ ni pag'as, ven'ant'a sen'pag'a el'ĉiel'e.
Mi esper'as, ke jezuit'o'j jam de'long'e for?
Kia ide’! Ĉe ni da ili pli ol da variol’!
Kaj se pri liber'ec’ ek'star'is pol'a land'o?
Vi ne las'is ĝi'n ja, sub la car'a pland'o?
Antaŭ ekzekut'o star'as povr'a pol'a hero’.
Franci'o pri'plor'as li'n, sed kun arm'il’ ĉe l’krur'o.
Laŭt'e pens'i ni ja pov'as, sed re'ten'u spir'o'n!
Ebl'as eĉ ke Cerber'o est'as polic'ist'a spion’!
Van'e minac'is Billion per mal'dung'o'j, van'e li mon'pun'is la aktor'o'j'n.
La nom'o de la glor'a Pierot'o son'is sur ĉiu'j strat'angul'o'j de la bulvard'o, kaj kanzon'o'j pri li son'is ankaŭ post'kulis'e. Gaspar'o Deburau ne ĉes'is est'i hero'o de si'a teatr'o. La tro fid'em'a juĝ'ist'o nom'um'is kiel kurator'o'n de la ne'plen'aĝ'a Karolo direktor'o'n Billion. Tiu rifuz'is dediĉ'i kio'n ajn por la epitaf'o sur la tomb'o'monument'o de Gaspar'o, sed plen'um'is la pet'o'j'n de Karolo kaj post iom'a temp'o li konfid'is al li en iu'j lud'o'j sen'signif'a'j'n rol'o'j'n. Foj'e dev'is okaz'i duel'o inter kelk'a'j pulĉinel'o'j kaj kelk'a'j pierot'o'j. Al ili en'vic'iĝ'is reĝisor'o Karolon Deburau.
Kiam li aper'is ŝmink'it'a inter ali'a'j statist'o'j, ĉiu'j konstern'iĝ'is, kiel la fil'o simil'is al la patr'o per si'a vizaĝ'o, per la rid'et'o en la blank'a mask'o, ironi'a rigard'o.
Karolo lud'is apud Legrand. Li observ'is ĉiu'n li'a'n mov'o'n kiel akcipitr'o, kaj li memor'ig'is al si ĉio'n, kio'n dir'is la patr'o al li. Legrand prov'is rid'ig'i la publik'o'n kaj grotesk'is en mult'a'j grimac'o'j. Tiel la patr'o ne lud'us tio'n, pens'is Karolo kaj ekzerc'is hejm'e unu scen'o'n post la ali'a. Tri tag'o'j'n antaŭ la premier'o ”Tri planed'o'j” Legrand ricev'is bril'a'n ofert'o'n el Londono kaj for'vetur'is. Billion ŝir'eg'is al si la mal'dens'a'n har'ar'o'n, kaj el la ofic'ej'o aŭd'ebl'is li'a akr'a, strid'a voĉ'o.
”For! Kio'n ci vol'as ĉi tie?” ek'kri'is li je Karolo, kiu aŭdac'is en'ir'i.
”Mi ven'as propon'i al vi, ke mi lud'os Pierot'o'n.”
”Ĉu vi kapabl'us tio'n dum tri tag'o'j?”
”Dum tri hor'o'j.”
Billion ne kred'is la art'o'n de Karolo, sed li sci'is, ke la publik'o'n al'log'os la kon'at'a nom'o. ”Tri planed'o'j” est'is vesper'o, kiu plen'e sukces'is. Ne'atend'it'e. Nun ne nur la aktor'o'j, sed ankaŭ la spert'a publik'o, inter'ali'e ankaŭ mult'e da verk'ist'o'j, pov'is konvink'iĝ'i, ke la fil'o est'as en'korp'iĝ'o de la patr'o. Malic'a kaj tener'a okul'o, mok'em'a buŝ'o, sen'rev'iĝ'o kaj de'nov'e viv'sopir'o.
”Li ne mort'is! Li viv'as!” dir'as al si la hom'o'j unu'e silent'e, sed ĉiam pli laŭt'e, ĝis fin'e tio'n vok'is la tut'a salon'eg'o. Jes, tiel li ir'is, salt'is, danc'is. Tiel parol'is li'a'j man'o'j, krur'o'j, tiel konfes'is li'a'j okul'o'j! Dank'em'a'j pro tiu ĉi re'nask'iĝ'o, ili super'ŝut'is li'n per oranĝ'o'j, flor'o'j, dolĉ'aĵ'o'j.
Je la fin'o de la pantomim'o Karolo paŝ'is al la scen'ej-rand'o kaj ek'kant'is kanzon'o'n. Tio est'is unu'a'foj'e, kiam Pierot'o kant'is en la teatr'o.
Pro Deburau, kiu al vi kar'is kaj jar'o'j'n incit'ad'is vi'a'n rid'o'n, pardon'u, ke hodiaŭ mi kuraĝ'is rev'i ne'kuraĝ'e pri sukces'o'j.
Est'is li mi'a patr'o kaj mi firm'e kred'as, ke esper'plen'e mi darfas renkont'e'n al vi ir'i, ke mi'a'n sopir'o'n vi ek'kompren'os — memor'ant'e tiu'n, kiu inter ni ne plu est'as.
Kiu ĉe'est'is, rakont'is, ke la publik'o respond'is ne per aplaŭd'o, sed per tempest'o, tondr'ad'o, uragan'o. La muzik'ist'o'j en la orkestr'o ek'star'is kaj al'iĝ'is al la spekt'ant'o'j.
”Tiu vesper'o valor'is la tut'a'n viv'o'n,” dir'is la fil'o de Deburau, kiam sven'e li est'is for'ir'ant'a el la scen'ej'o. La sekv'int'a'n tag'o'n li al'port'is sur la tomb'o'n de si'a patr'o buked'o'n da imortel'o'j. Li venad'is tie'n oft'e. Antaŭ ĉiu premier'o, antaŭ ĉiu turne'o. Oni vid'ad'is li'n parol'i al la tomb'o'monument'o.
Ankaŭ sur'scen'ej'e Karolo Deburau for'pelad'is la angor'o'n al'vok'ant'e por help'o la vizaĝ'o'n de la patr'o. Tiu'j du viv'is kun'e plu kaj unu don'ad'is la viv'o'n al la ali'a. La nom'o'j Funambules kaj Deburau de'nov'e ident'iĝ'is.
En la jar'o 1848 la spirit'o de Deburau konduk'is aktor'o'j'n al strik'o kaj post'e ankaŭ al batal'o. Eĉ se general'o Cavaignac dis'kanon'is ĉiu'j'n esper'o'j'n de la sub'prem'at'a'j amas'o'j, rest'is la aktor'o'j el bulvard'o du Templ'e kun si'a popol'o: sur barikad'o'j, en lazaret'o, kiu'n oni instal'is en la rigard'ej'o kaj sur la scen'ej'o por la vund'it'o'j.
Ankaŭ post'e la parter'o en Funambules ne rezign'is pri si'a amik'o kaj konsil'ant'o Pierot'o, en'korp'ig'it'a per Deburau. Hom'o'j fru'temp'e old'iĝ'int'a'j, labor-konsum'it'a'j, sen'rev'ig'it'a'j kaj mal'ced'em'a'j pro la nov'a sang-ofer'o, vol'is, ke por ili viv'u figur'o, kiu'n la profund'a sent'o kaj la grand'a art'o de Gaspar'o Deburau plen'ig'is per ili'a viv'o kaj kiu'n de'nov'e re'kre'is li'a fil'o.
Konflikt'o kun la direktor'o fin'iĝ'is per venk'o de la publik'o. Eĉ kiam re'ven'is Legrand kaj post li ven'is ankoraŭ Guyon, Pierot'o de Deburau de sur la scen'ej'o ne darfis mal'aper'i, kaj do ili lud'is la teatr'aĵ'o'n ”Du Pierot'o'j” kaj post'e ankoraŭ ”Tri Pierot'o'j”.
La dis'ir'o de Karolo Deburau kaj de la direktor'o signif'is por ili katastrof'o'n. Billion prefer'e vend'is la teatr'o'n, kaj dum plur'a'j direktor'o'j ĝi veget'ad'is, ĝis oni dev'is ĝi'n likvid'i.
La teatr'o'n de'nov'e sav'is Karolo Deburau, kiu kvazaŭ vok'it'e re'ven'is ornam'it'a de admir'o kaj glor'o, el turne'o al Kairo. Kaj tial iu'n mart'a'n vesper'o'n en la jar'o 1862 la mal'nov'a salon'eg'o de'nov'e plen'iĝ'is. En'tekst'e de la tri'a scen'o est'is simpl'a rimark'ig'o: Lud'os Pierot'o. Sed kia inaŭgur'o ĝi est'is! En pluv'o da buked'o'j kaj flor'kron'o'j, en al'flu'o de kri'o'j kaj entuziasm'a aplaŭd'o. Nun, post la jar'o'j la simil'ec'o de la patr'o kaj fil'o est'is preskaŭ ne'disting'ebl'a, malgraŭ tio, ke Karolo hav'is mal'pli da dur'ec'o kaj pli da tener'o.
”La or'a frond'o” triumf'is. Parizo de'nov'e komenc'is ir'ad'i al Deburau. Tuj est'is prepar'at'a nov'a premier'o ”Re'memor'o'j de Pierot'o”. Deburau du'dek-kvar-foj'e ali'vest'is si'n kaj rol'is ĉiu'j'n figur'o'j'n, en kiu'j est'is kon'at'a li'a patr'o: serv'ist'o'n, soldat'o'n, mason'ist'o'n, koĉer'o'n, markiz'o'n, suker'aĵ'ist'o'n, bak'ist'o'n, galer'ul'o'n, rab'ist'o'n kaj natur'e la blank'a'n Pierot'o'n.
La premier'o okaz'is en maj'o. Ĝi'a'n eĥ'o'n frost'ig'is la inform'o, ke la reg'ist'ar'o dekret'is mal'konstru'o'n de bulvard'o du Templ'e. Van'e ribel'is la popol'et'o de la art'ist'o'j kaj aktor'o'j kontraŭ tiu ĉi verdikt'o. La 14-an de juli'o est'is fiks'it'a la last'a tag'o de la prezent'ad'o'j.
”Vid'u, kiel ili elekt'is la tag'o'n!” brul'is la art'ist'o'j pro koler'o. ”Antaŭ sep'dek jar'o'j la popol'o detru'is la bastion'o'n de tiran'ism'o. Por venĝ'i, la tiran'o'j ruin'ig'os la sam'a'n tag'o'n la bastion'o'n de ni'a ĝoj'o.”
”Tiam est'is mort'ig'it'o'j,” trankvil'ig'ad'is ili'n la pli trankvil'a'j.
”Hodiaŭ ili ne est'os!”
”Ĉu? Kaj kie'n ni ir'os? Kiu zorg'os pri ni?”
La tut'a kvartal'o trist'is kun ili. La hom'o'j ne sci'is imag'i, ke ebl'us for'bala'i de'sur la ter'a supr'aĵ'o la teatr'et'o'j'n, kiu'j ekzist'is ĉi tie kun ili jam de'long'e, ke mal'aper'os ĉiu'j butik'et'o'j, ĉar'et'o'j kun tint'il'o'j, kafeteri'o'j, en'tut'e la ĉarm'a, gaj'a, fantast'a mond'o, la mond'o de ili'a bulvard'o.
La 14-an de juli'o jam last'foj'e lev'iĝ'is la kurten'o en Funambules. Sur'scen'ej'e amas'iĝ'is ĉiu'j reprezent'ant'o'j de la teatr'o, aktor'o'j, lum'ig'ist'o'j, peruk'ist'o'j, labor'ist'o'j, tajlor'o'j, vest'gard'ist'in'o'j, bilet'ist'in'o'j. Mez'e de ili — super model'o de la teatr'o en ruin'o'j — Pierot'o tut'e ne'kutim'a, en la funebr'a vest'o, unu'a'foj'e Pierot'o nigr'e'vest'it'a. Last'a'temp'e domin'is sur la scen'ej'o li'a rid'et'o. Oni ne aplaŭd'is. Post la prezent'ad'o la aktor'o'j for'port'is la skatol'o'j'n kun ŝmink'ar'o kaj kostum'o'j. Oni for'transport'is kulis'o'j'n kaj rekvizit'o'j'n. Manuskript'o'j vend'it'a'j laŭ pez'o est'is for'vetur'ig'it'a'j sur ĉar'et'o'j. La aktor'o'j port'is ankaŭ iom'a'n esper'o'n, kiu'n imput'u al ili la figur'o de Progres'o el la last'a scen'o, ke ili ricev'os nov'a'n teatr'o'n. La nov'a reg'ant'o, de'nov'e imperi'estr'o kaj de'nov'e Napoleono — tiu'n konsol'o'n neniam plen'um'is. Do tial fal'o de tiu ĉi bastion'o de la popol'a gaj'ec'o post'las'is si'a'j'n viktim'o'j'n, dum jar'o'j esting'iĝ'int'a'j'n sen scen'ej'o'j, sen subvenci'o, pro mizer'o kaj mal'sat'o.
Mult'a'j aktor'o'j kaj ili'a'j amik'o'j tra'vigl'is la nokt'o'n ĝis maten'o, kiam bat'is la last'a hor'o de la glor'a bulvard'o. Kiam ek'bat'eg'is la unu'a pioĉ'o, fos'ant'a kontraŭ la mur'o'n, aŭd'iĝ'is ĝem'o'j el trotuar'o'j. Kun'e kun tiu'j ĉi ŝton'o'j for'ir'is mult'a'j re'memor'o'j kaj am'o'j de tiu ĉi popol'o. Adiaŭ, tener'a'j Kolombin'o'j kaj rav'a'j fe'in'o'j, adiaŭ Arleken'o, Leandr'o, Kasandr'o, figur'o'j am'at'a'j, last'foj'e adiaŭ, kun'ul'o la plej fidel'a, pal'a Pierot'o, kiu est'is en'korp'iĝ'o de ni'a anim'o.
La ver'a patri'o de Pierot'o mal'aper'is. Kolos'a pulv'o'nub'o, kiu lev'iĝ'is el la mal'konstru'at'a'j teatr'et'o'j, est'is la last'a apoteoz'o de li'a saĝ'a kaj kompat'em'a vizaĝ'o. Li viv'os nun nur en re'memor'o'j, en legend'o'j, en libr'o'j.
La hom'o'j ĉe strat'angul'o'j aĉet'ad'is la kanzon'o'j'n, kies refren'o son'is ankoraŭ dum la bru'eg'o de fal'ant'a'j mur'o'j kiel la last'a dank'em'a adiaŭ'o: Aĝ'is mi ses jar'o'j'n, vigl'a re'memor'o, rev'o'j'n simpl'a'j'n tiam teks'is mi ard'e, kiam Fortun'o vid'ig'is al mi'a kor'o — Deburau-on en teatr'o sur'bulvard'e.
Feliĉ'ig'ad'is li la rigard'ant'o'j'n, fidel'e re'ven'ad'is mi al li por ĝoj’.
Al li honor’ de l’ povr'ul'o'j rid'ig'ant'o, el kvartal'o, kie rar'is rid'o'j.
Ĉe tomb’ li'a ĉiu'j ni kun'ven'is, — ankoraŭ en mens’ la rid'et'o li'a mut'a, nun larm'o'j amar'a'j, dum li'n oni port'is, kiam Pierot'o lant'e tra strat'o'j pas'is mort'a.
Kitel'o'j, frak'o'j konkord'is ĉe l’ tomb'o.
En trist'o'n vir'a'n aŭd'iĝ'is infan'o'j plor'e.
Li, oft'e rigard'ant'a ni'n ĝis'mort'e, pro mort'o si'a plor'ig'is ni'n ĥor'e.
Ne sci'as mi, ĉu histori’ li'n glor'os, aŭ ĉu futur’ merit'o'n li'a'n pri'silent'os.
En memor'o ni'a li'a glor'o daŭr'os, kaj en am'o de l’ patri’ li eminent'os.
Kaj dir'is saĝ'a ni'a Béranger, vol'ant'e sam'e bon'o'n kron'i: ”Kiu reĝ'o'n en'memor'e ten'os oni se ne li'n? Fidel'a popol’ ne ĉes'os am'i vi'n.”
D-ro František Kožík (nask. 16. 5. 1909), est'as klasik'ul'o de la modern'a ĉeĥ'a literatur'o, sam'region'an'o de Komenio (ambaŭ de'ven'as el la sud'moravi'a urb'o Uherskë Brod) kaj favor'ant'o de Esperant'o, honor'a membr'o de Ĉe'a. Aktiv'e li part'o'pren'is la Esperant'o-program'o'j'n de Verd'a Staci'o en Brno (1932-1938), kiam li labor'is en Brno kaj post'e en Prago kiel dramaturg'o de radi'o.
La leg'ant'o'j li'n kon'as precip'e kiel aŭtor'o'n de biografi'a'j kaj histori'a'j roman'o'j, sed li verk'is ankaŭ por jun'ul'ar'o kaj pri la nun'temp'o.
Li'a'j ĉef'a'j verk'o'j:
Poet'o ne mort'as (Camões, pomartugala poet'o
Kavalir'o de trist'a figur'o (Cervantes, hispan'a verk'ist'o
La nigr'a sun'o (Markiz'o de Sad'e, franc'a verk'ist'o
Lum'o en tenebr'o'j, Anĝel'o de pac'o (Komenio, ĉeĥ'a pedagog'o
kaj filozof'o en la 17-a jc.
Sur la herb'o'kovr'it'a ir'voj'et'o (Leoš Janáček, ĉeĥ'a kompon'ist'o
Kronik'o pri la reg'ad'o de Karlo Iv, reĝ'o bohem'a kaj imperi'estr'o
romia (14-a jc.
Mánes (Josef Mánes, ĉeĥ'a pentr'ist'o
Katen'o'j de la fidel'ec'o (Jaroslav Ĉaermák, ĉeĥ'a pentr'ist'o
Sur al'o de vent'muel'ej'o, Mal'trankvil'a sankt-marten'a somer'o
(Zdenka Braunerová, ĉeĥ'a pentr'ist'in'o
Fanfar'o'j por la reĝ'o (Eduard Voj'a'n, ĉeĥ'a aktor'o
Am'at'o de la naci'o (J. K. Tyl, ĉeĥ'a dram'verk'ist'o
Kryštof Harant (ĉeĥ'a kompon'ist'o, ekzekut'it'a komenc'e de la
tri'dek'jar'a milit'o
Mi simil'as Krist'arb'o'n (Rudolf Têsnohlídek, ĉeĥ'a verk'ist'o
Frenez'ul'o'j'n nutr'as Di'o (histori'a roman'o pri mez'epok'a'j aktor'o'j
en Flandri'o
Super val'o'j maten'iĝ'as (Ôarovec, fikci'a hetman'o en la 17-a jar'cent'o
La urb'o de feliĉ'a'j am'o'j (Telč, sud'moravi'a histori'a urb'o
Rentgen'bild'o de la kor'o: normal'a (modern'a novel'o
Fabel'o'j de krist'nask'a sonor'il'et'o (por'infan'a libr'o
Cirk'o Ĉe Tri Sun'flor'o'j (por'infan'a libr'o
www.omnibus.se/ink'o
ISBN 91-7303-095-3